ZAFER-NÂME-İ ALİ PAŞA ( TRANSKRİPT ve DEĞERLENDİRME ) Hamza ÜZÜMCÜ Yüksek Lisans Tezi Danışman: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Afyonkarahisar 2008 Created by trial version, http://www.pdf-convert.com ZAFER-NÂME-İ ALİ PAŞA ( TRANSKRİPT ve DEĞERLENDİRME ) Hamza ÜZÜMCÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Tarih Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Afyonkarahisar Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Nisan 2008 Created by trial version, http://www.pdf-convert.com ii YÜKSEK LİSANS TEZ ÖZETİ ZAFERNÂME-İ ALİ PAŞA (TRANSKRİPT ve DEĞERLENDİRME) Hamza ÜZÜMCÜ Tarih Anabilim Dalı Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Nisan 2008 Danışman: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Çalışmamda Zafer-nâme-i Ali Paşa adlı eserin transkripsiyonunu ve değerlendirmesini yaparak günümüz tarihçilerinin istifadesine sunmayı amaç edindim. Araştırmalarım sonucu bu eserin Fatih Millet Kütüphanesi Ali Emiri Tarih No.: 396’da kayıtlı tek nüshasına ulaşabildim. Zafer-nâme-i Ali Paşa’nın müellifi olan Niyâzî, bu eserinde H.982/M.1574 ile H.999/M.1591 ve H.1007/M.1598 yılları arasında Bağdat Beylerbeyiliği yapmış olan Elvend-zâde Ali Paşa’nın 1583 yılında İranlılara (Safevilere) karşı kazandığı başarıları ayrıntılı bir şekilde anlatmıştır. Eser, bu konusuyla 1578-1590 Osmanlı-İran (Safevi) Savaşlarının önemli bir aşamasını oluşturan 1583 yılında Bağdat hududunda gerçekleşen olaylarını aydınlığa kavuşturmaktadır. iii MASTER THESIS ABSTRACT ZAFER-NÂME OF ALI PASHA (TRANCRIPTION AND EVALUATION) Hamza ÜZÜMCÜ History Department Afyon Kocatepe University Social Science Institute April 2008 Supervisor: H. Mustafa ERAVCI My aim is in this study that I did the historical analysis and the transcription of Zafer-nâme which is usefull to modern historians. I find one copy of this text which is recorded in 396 Fatih National Library. Niyâzî is writer of Zafer-nâme, in which he wrote the victory of Elvend-zâde Ali Pasha 992/1574 – 999/1591 and 1007/1598. It illustrated the events on the border of Bağdad happened in 1583. iv TEZ JÜRİSİ ve ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI İmza Tez Danışmanı : Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI …………………. Jüri Üyeleri : Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜLER .………………… : Yrd. Doç Dr. Mehmet SARI …………………. Tarih Anabilimdalı tezli yüksek lisans öğrencisi Hamza ÜZÜMCÜ’nün “Zafer-nâme-i Ali Paşa ( Transkripsiyon ve Değerlendirme )” başlıklı tezi 17.04.2008 Perşembe günü saat 10.00’da Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Sınav Yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca kabul edilmiştir. Doç. Dr. Mehmet KARAKAŞ MÜDÜR v ÖNSÖZ Zafer-nâme, Fetih-nâme, Gazavât-nâme vb. tarihi eserler Osmanlı Tarihi açısından son derece önemlidir. Bir veya birden çok gaza veya fethi anlatan Zafer- nâmeler, Tarih ilmi kadar şiir ve nesir sanatını ustaca kullanmaları nedeniyle Edebiyat ilmi ile de yakından alakalıdır. Üç kıtaya yayılmış Osmanlı Devleti’nin siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik vs. her türlü olaylarının aydınlatılmasında arşiv belgeleri, seyahatnâme ve tarih kroniklerinin değerlendirilip yayınlanmasının yanında birden çok konuyu ele alan bu tür özel nitelikteki Tarih te’liflerinin transkribe edilip tahlil ve kritizizasyonunun yapılması da önemlidir. Zafer-nâme-i Ali Paşa, III. Murat dönemi (1574-1595) Osmanlı-İran Savaşları (1578-1590) sırasında Bağdat hududunda gerçekleşen olayların aydınlanabilmesinde önemli bir tarihi kaynaktır. Bağdat hududunda gerçekleşen olayların iki devlet arasında yapılan savaşların Osmanlılar tarafından kazanılmasında önemli bir faktör olması ve hiçbir Tarih te’lifinde bu olaylara ayrıntılı bir şekilde değinilmemesi eserin önemini bir kat daha arttırmaktadır. Tezimiz üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Osmanlı-Safevi İlişkilerinin Tarihsel Zemini ve III. Murat Dönemi Osmanlı-Safevi İlişkilerine kısaca değindikten sonra, III. Murat döneminde yaşamış tarihçiler ve bunların oluşturdukları hanedanlık tarihi ile genel ve özel nitelikteki tarih çalışmalarını belirttik. İkinci bölümde Zafer-nâme-i Ali Paşa’nın müellifi olan Niyâzî’nin hayatı, eserinin yazılış sebebi ve tarihi, konusu, dili ve üslûbu, nüsha özellikleri, kaynakları ve eserinden faydalanan tarihçiler hususlarını ele aldıktan sonra müellifin tarihçiliğini irdeledik. Üçüncü ve son bölümde ise Zafer-nâme-i Ali Paşa’nın transkripsiyonunu yaptık. Bu eserin seçiminde ve karşılaştığım her türlü zorlukların hallinde benden yardımlarını esirgemeyen kıymetli hocam tez danışmanım Doç. Dr. H. Mustafa Eravcı’ya, sabır ve desteklerini esirgemeyen aileme teşekkürü bir borç bilirim. Hamza ÜZÜMCÜ vi ÖZGEÇMİŞ Hamza ÜZÜMCÜ Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Eğitim Yüksek Lisans: 2005 Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisans: 2004 Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Lise: 1999 Akşehir Selçuklu Lisesi Kişisel Bilgiler Doğum Yeri ve Yılı: Bozkır, 28 Kasım 1982 Cinsiyet: Erkek Yabancı Dil: İngilizce vii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET…………………………………………………………………………………....ii ABSTRACT……………………………………………………………………………iii TEZ JÜRİSİ ve ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI………………………………..iv ÖNSÖZ…...…………………………………………………………………………......v ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………....vi İÇİNDEKİLER………………………………………………………………………..vii KISALTMALAR……………………………………………………………………....ix GİRİŞ……………………………………………………………………………………1 I. BÖLÜM OSMANLI-SAFAVÎ İLİŞKİLERİNE GENEL BİR BAKIŞ ve III. MURAT DÖNEMİ TARİH ÇALIŞMALARI I) OSMANLI-SAFÂVÎ İLİŞKİLERİNİN TARİHİ ZEMİNİ…..……………….......3 II) III. MURAT DÖNEMİ OSMANLI-SAFAVÎ İLİŞKİLERİ (1578-1584)……….5 III) III. MURAT DÖNEMİ TARİH ÇALIŞMALARI ………………………………9 A) Genel Tarih Çalışmaları……………………………………………………..10 B) Hanedan Tarih Çalışmaları………………………………………………….11 C) Özel Tarih Çalışmaları………………………………………………………12 II. BÖLÜM NİYÂZÎ ve ZAFER-NÂME-İ ALİ PAŞA I) MÜELLİFİN HAYATI…………………………………………………………….16 II) ZAFER-NÂME-İ ALİ PAŞA……………………………………………………..19 A) Eserin Adı ve Bu Adın Veriliş Sebebi………………………………………19 B) Eserin Yazılış Sebebi ve Tarihi……………………………………………..19 C) Eserin Konusu ………………………………………………………….......20 D) Eserin Dili ve Üslûbu……………………………………………………….23 E) Eserin Nüsha Özellikleri…………………………………………………….24 F) Eserin Kaynakları……………………………………………………………25 viii a) Ayet ve Hadisler……………………………………………………..25 b) Kitaplar………………………………………………………………26 c) Mektuplar…………………………………………………………….26 d) Gözlem ve Haritalar………………………………………………….27 G) Eserden Faydalananlar………………………………………………………27 III) MÜELLİFİN TARİHÇİLİĞİ……………………………………………………28 III. BÖLÜM ZAFER-NÂME-İ ALİ PAŞA’NIN TRANSKRİPSİYONU Metin…………………………………………………………………………........30-101 SONUÇ.........................................................................................................................102 KAYNAKÇA…………………………………………………………………………103 EKLER TIPKIBASIM……………………………………………………………………..1a-81a ix KISALTMALAR AKM. : Atatürk Kültür Merkezi bk. : Bakınız C. : Cilt doğ. : Doğum çev. : Çeviren ed. : Editör Gös. yer : Gösterilen yer H. : Hicri Hz. : Hazret hzl. : Hazırlayan İA. : İslam Ansiklopedisi İÜ. : İstanbul Üniversitesi Ktg. : Katalog Ktp. : Kütüphanesi M. : Miladi MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı Nu. : Numara öl. : Ölüm s. : Sayfa terc. : Tercüme TTK. : Türk Tarih Kurumu TY. : Türkçe yazmalar v. : Varak vb. : Ve benzeri vd. : Ve diğerleri ve devamı vs. : Ve saire Yay. : Yayınları yy. : Yüzyıl Yz. : Yazma