Zadania i wyzwania medycyny – diagnostyka i leczenie Zadania i wyzwania medycyny – diagnostyka i leczenie Redakcja: Monika Maciąg Kamil Maciąg Lublin 2018 Wydawnictwo Naukowe TYGIEL składa serdecznie podziękowania dla zespołu Recenzentów za zaangażowanie w dokonane recenzje oraz merytoryczne wskazówki dla Autorów. Recenzentami niniejszej monografii byli:  prof. dr hab. n. farm. Jolanta Rzymowska  dr n. o zdr. Joanna Fidut-Wrońska  dr n. o zdr. Mariola Janiszewska  dr n. med. Małgorzata Kozioł  dr n. med. Joanna Pawlus  dr Dorota I. Piechocka  dr n. med. Łukasz Pilarz  dr Ewa Sajnaga  dr inż. Katarzyna Skrzypczak  dr Bartosz Słomiński  dr Kamilla Stach  dr n. o kult. fiz. Anna Stolecka-Warzecha  dr Marta Wójcik  dr n. med. Izabela Zakrocka  dr n. med. Dorota Żołnierczuk-Kieliszek Wszystkie opublikowane rozdziały otrzymały pozytywne recenzje. Skład i łamanie: Monika Maciąg Projekt okładki: Marcin Szklarczyk © Copyright by Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ISBN 978-83-65932-20-4 Wydawca: Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ul. Głowackiego 35/341, 20-060 Lublin www.wydawnictwo-tygiel.pl Spis treści Katarzyna Kmiecik 4KScore Test – nowoczesna metoda wczesnej diagnostyki i profilaktyki raka prostaty .... 7 Patrycja Kopytko, Joanna Bujak CIRS-7 nowym markerem diagnostycznym? ..................................................................... 15 Stanisław Kwiatkowski, Beata Joanna Osiecka Zastosowanie diagnostyki i terapii fotodynamicznej w dermatologii onkologicznej z uwzględnieniem obszarów zagrożenia nowotworowego ................................................ 25 Edyta Knap, Beata Jakubowska-Solarska, Krzysztof Szewczak Diagnostyka niedokrwistości spowodowanej niedoborem żelaza .................................... 34 Anna Czajkowska-Żelazko, Beata Jakubowska-Solarska, Magdalena Nieśpiałowska Zastosowanie techniki LC-MS/MS w diagnostyce laboratoryjnej .................................... 45 Piotr Okrzeja, Krzysztof Zieliński, Marek Darowski Symulator układu krążeniowo-oddechowego jako platforma badawcza systemów wspomagających pracę płuc i serca .................................................................................. 59 Natalia Ambroży, Helena Bieniek, Jakub Morawski Wykorzystanie technologii VR w analgezji i radzeniu sobie z bólem ............................... 75 Joanna Skonieczna, Paweł Koczkodaj, Ilona Cieślak, Aleksandra Kielan, Dominik Olejniczak Korzystanie ze zdrowotnych aplikacji mobilnych ............................................................. 83 Paulina Chmielewska, Marcin Ciesielka, Barbara Miziak Migrena – nowe metody i potencjalne cele leczenia ......................................................... 91 Krzysztof Kędzierski, Jarosław Sieczkarek, Monika Nastaj, Joanna Wysokińska- Miszczuk Grzybice jamy ustnej – etiologia, różnicowanie i leczenie ............................................. 117 Monika Podhorecka, Justyna Muzyka-Kasietczuk, Agnieszka Szymczyk, Anna Wrona, Anna Orzeł Wrodzone patologie krwinki czerwonej .......................................................................... 131 Bożena Muszyńska, Katarzyna Kała, Jan Lazur, Katarzyna Sułkowska-Ziaja Grzyby jadalne stare/nowe surowce lecznicze jako odpowiedź na potrzeby medycyny XXI wieku ......................................................................................................................... 145 Alicja Mełgieś, Justyna Joniec-Wiechetek, Magdalena Kwiatek, Aleksander Michalski, Leszek Lisowski Wektory AAV – wiodąca technologia w terapii genowej ................................................ 176 Patrycja Gierszon, Joanna Milanowska, Izabela Morawska, Julita Poleszak Nowoczesne metody leczenia raka piersi ........................................................................ 193 Anna Kornaś Długotrwałe leczenie zaawansowanej choroby nowotworowej – spojrzenie wieloaspektowe ............................................................................................ 205 Anna Walter, Maja Nowacka-Kłos, Agnieszka Drozd, Rita Hansdorfer-Korzon Joga – jako uzupełnienie kompleksowej fizjoterapii po operacyjnym leczeniu raka piersi......................................................................................................................... 212 Paula Chechła, Iga Hołyńska- Iwan Medycyna spersonalizowana w terapii nowotworów...................................................... 228 Joanna Bujak, Patrycja Kopytko Nowotworowe komórki macierzyste ................................................................................ 234 Katarzyna Kowal, Aleksandra Kosztyła, Agnieszka Szymczyk, Monika Podhorecka Przeciwciała monoklonalne w leczeniu choroby przeszczep przeciwko gospodarzowi (GvHD) ............................................................................................................................. 244 Indeks Autorów ................................................................................................................ 255 Katarzyna Kmiecik1 4KScore Test – nowoczesna metoda wczesnej diagnostyki i profilaktyki raka prostaty 1. Wstęp Rak gruczołu krokowego, potocznie nazywany rakiem prostaty, to nowotwór złośliwy, którego częstość występowania jest silnie związana z wiekiem. Dotyka przede wszystkim mężczyzn po 65 roku życia, choć coraz częściej obserwuje się wzrost zachorowalności już po 50. roku życia. Średni wiek w momencie rozpoznania wynosi około 66 lat [16, 17, 23]. Liczba zgonów w związku z rozwojem tego nowotworu jest wysoka i, niestety, stale rośnie. Według najnowszych statystyk opracowanych przez American Cancer Society, rak gruczołu krokowego jest obecnie trzecim pod względem zachorowalności i szóstym pod względem umieralności nowotworem [Tab.1, Tab.2]. W Polsce rocznie na raka prostaty zapada około 9 tys. mężczyzn, a około 4-4,5 tys. umiera na ten nowotwór. Tab.1 Szacowane nowe przypadki zachorowań Tab.2. Szacowane zgony w 2018 r. [21] Mimo iż, rozwój nowoczesnych technik diagnostycznych wciąż postępuje, obserwuje się wzrost współczynnika zachorowalności w porównaniu z latami 2010-2014 [Tab.3] Prognozy dla mężczyzn z rakiem prostaty różnią się w zależności od stadium nowotworu – wskaźniki przeżycia są wyższe dla mężczyzn we wcześniejszym stadium raka. Jednakże wiele innych czynników może wpływać na rozwój choroby. Do głównych czynników ryzyka zalicza się wiek i predyspozycje genetyczne. Ważnym aspektem jest także pochodzenie etniczne, co stało się przedmiotem badań epidemiologicznych, które wykazały największy odsetek umieralności wśród Afroamerykanów i Afrykańczyków, a najmniejszą pośród Azjatów. Do czynników sprzyjających rozwojowi raka prostaty należy także dieta 1 [email protected], Studenckie Koło Naukowe Chemii Klinicznej, Katedra Patobiochemii i Chemii Klinicznej, Wydział Farmaceutyczny, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. 7 Katarzyna Kmiecik wysokotłuszczowa, bogata w nasycone tłuszcze zwierzęce, czerwone mięso i otyłość, cukrzyca, palenie tytoniu, a także czynniki chemiczne, jak: pestycydy, dym tytoniowy i kadm. Ważnym aspektem jest również dodatni wywiad rodzinny w kierunku raka prostaty i czynniki hormonalne [15, 18]. Na podstawie badań udowodniono, że przyjmowanie dużych ilości wapnia, zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu gruczołu krokowego [17]. Tab. 3 Współczynniki zachorowalności poszczególnych nowotworów w latach 2010-2014 wg danych American Cancer Society [21] W przypadku raka prostaty z reguły nie obserwuje się agresywnego rozwoju choroby, która rozwija się bardzo powoli, a pierwsze objawy mogą pojawić się nawet po kilku latach. Do najbardziej charakterystycznych objawów należą: ból w czasie oddawania moczu i zwiększona częstotliwość jego oddawania, uczucie niecałkowicie opróżnionego pęcherza moczowego, bolesny wytrysk, a przy powstawaniu przerzutów do kości, ból w okolicach miednicy czy pleców [23]. Baza danych SEER grupuje nowotwory na stadium lokalne, regionalne i odległe. Stadium lokalne oznacza, że nie ma oznak przerzutów. Względne 5-letnie przeżycie dla lokalnego raka prostaty wynosi prawie 100%. Regionalne stadium oznacza, że rak rozprzestrzenił się z prostaty na pobliskie obszary, natomiast odległe obejmuje nowotwory, które rozprzestrzeniły się na węzły chłonne, kości lub inne narządy. Względne 5-letnie przeżycie dla odległego stadium raka gruczołu krokowego wynosi około 29% [21]. 2. Diagnostyka raka prostaty Częstość występowania tego rodzaju nowotworu zwiększa się o około 3% rocznie. Obserwuje się rosnącą liczbę zdiagnozowanych przypadków, co jest ściśle związane z rozwojem biochemicznych i diagnostycznych technologii obrazowania. Podstawową czynnością w zdiagnozowaniu raka gruczołu krokowego jest wywiad z pacjentem i ocena obciążenia genetycznego. Nie istnieje jedna skuteczna metoda diagnostyczna, dlatego też, diagnostyka tego schorzenia opiera się na zastosowaniu badań przesiewowych, których czułość i swoistość przedstawia poniższa tabela [Tab.4]. Przy obecnie stosowanych metodach diagnoza na wczesnym etapie zwykle prowadzi do wyleczenia [14]. 8 4KScore Test – nowoczesna metoda wczesnej diagnostyki i profilaktyki raka prostaty Tab. 4. Poziom czułości i swoistości podstawowych metod diagnostyki raka gruczołu krokowego [1] Metoda Czułość [%] Swoistość [%] Palpacyjna ocena gruczołu 45 98 krokowego przez odbytnicę Oznaczenie stężenia PSA w 75 91 surowicy krwi Ultrasonografia 91 65 przezodbytnicza 2.1. Badanie per rectum – DRE (ang. Digital Rectal Examination) Gruczoł krokowy jest umiejscowiony tuż przed odbytnicą. W badaniu palpacyjnym przez odbyt lekarz może stwierdzić obecność wszelkich guzów lub twardych obszarów gruczołu krokowego, które mogą być nowotworem. Zabieg zazwyczaj jest bezbolesny, choć pacjent najczęściej odczuwa znaczny dyskomfort. W trakcie badania proktologicznego często stosowane są środki kontrastujące, które dzięki użyciu aparatu dopplera znacznie poprawiają wykrywalność nowotworu [18, 20]. 2.2. Oznaczenie poziomu markera specyficznego dla prostaty – PSA PSA czyli swoisty antygen sterczowy oznaczany w surowicy krwi pacjenta. Jest to marker swoisty tkankowo, ale nie nowotworowo, tzn. że jego stężenie wzrasta nie tylko w chorobach prostaty, ale zarówno w chorobie nowotworowej jak i w zapaleniu prostaty czy łagodnym przeroście prostaty. Należy pamiętać, że przebyte badanie per rectum także zwiększa stężenie PSA we krwi. W osoczu występuje w postaci:  wolnej – 10%;  związanej z inhibitorami proteaz serynowych 90% (głównie α -antychy- 1 motrypsyną). Wczesnemu wykryciu raka stercza może służyć powszechne oznaczanie poziomu PSA, dzięki któremu można wykryć rozrastający się nowotwór już we wczesnej fazie rozwoju klinicznego i w stadiach bezobjawowych, co zwiększa nadzieje na radykalne wyleczenie chorego [1, 17]. Normy PSA zmieniają się wraz z wiekiem, choć przyjmuje się, że wynik powyżej 4 ng/ml może być sygnałem rozwijającego się nowotworu, zwłaszcza dla mężczyzn w przedziale wiekowym miedzy 40 a 50 rokiem życia. Jednorazowy, nawet znaczny wzrost stężenia PSA we krwi nie jest jednoznaczny z rakiem prostaty, samo oznaczanie PSA nie może stanowić samodzielnego testu diagnostycznego, dlatego ważne jest monitorowanie kinetyki zmian jego poziomu [18]. Tempo wzrostu stężenia PSA (PSAV, ang. PSA velocity) i czasu podwajania PSA (PSA-DT, ang. PSA doubling time) stanowią istotne przesłanki do zdefiniowania wskazań dla przeprowadzenia biopsji stercza. Niestety, ze względu na stosunkowo słabą swoistość, badania przesiewowe oparte na PSA mogą również zwiększać wykrywanie nieistotnych klinicznie nowotworów, które w przeciwnym razie nie wymagałyby leczenia [1]. Najbardziej powszechnym badaniem w diagnozowaniu raka prostaty jest oznaczanie stężenia swoistego antygenu sterczowego – PSA. Jednakże jego podwyższony poziom nie jest jednoznaczny z procesem nowotworzenia w gruczole krokowym. PSA jest czułym biomarkerem stosowanym do wstępnej identyfikacji mężczyzn o podwyższonym ryzyku wystąpienia agresywnego raka prostaty [7]. Współczesne podejmowanie decyzji 9 Katarzyna Kmiecik przy pomocy testów PSA ma niską swoistość i wysoką częstość wyników fałszywie dodatnich w przypadku agresywnego raka prostaty (określanego w skali Gleasona ≥7) [6]. Dowodem na to jest częste występowanie nowotworów u mężczyzn około 40 roku życia przy prawidłowym stężeniu PSA. U wielu mężczyzn, u których wykluczono obecność raka prostaty obserwuje się wyższy niż normalny poziom PSA. Poddawanie inwazyjnej biopsji pacjentów z rakiem gruczołu krokowego w skali 6 Gleason’a wiąże się z niepotrzebnym narażaniem na komplikacje wynikające z operacji, jak: nietrzymanie moczu, zaburzenia erekcji, impotencja i zmiany w jakości życia związane z zabu- rzeniami funkcji psychicznych, seksualnych i moczowych [5, 6, 12]. Sama procedura biopsji prostaty jest inwazyjna i wiąże się ze znacznymi kosztami i powikłaniami, takimi jak: krwawienie, zatrzymanie moczu i infekcje zagrażające życiu [5, 11]. 2.3. Ultrasonografia przezodbytnicza – TRUS (ang. Transrectal Ultrasound) TRUS należy to metod małoinwazyjnych, tanich, i łatwo dostępnych. Jest metodą powszechnie stosowaną w celu oceny wielkości gruczołu krokowego Badanie wykonywane jest także u pacjentów z łagodnym przerostem gruczołu i w połączeniu z biopsją prostaty. Wielomiejscowa biopsja rdzeniowa, pod kontrolą TRUS stanowi wiarygodną metodę potwierdzającą obecność raka gruczołu krokowego [21, 22-25]. 2.4. Biopsja stercza Do wykonania biopsji stercza, czyli nakłucia i pobrania zmienionej nowotworowo tkanki, predysponują nieprawidłowości stwierdzone podczas badania per rectum, ultrasonografii przezodbytniczej oraz zwiększenie stężenia swoistego antygenu sterczowego PSA w surowicy. Lekarz pobiera około 10-12 wycinków histopatologicznych z różnych obszarów gruczołu krokowego, jednakże ich liczb jest zależna od objętości gruczołu. Materiał powinien zostać ze strefy obwodowej gruczołu i z miejsc, w których wykryto nieprawidłowości w czasie badań TRUS i per rectum. Pobrany materiał ocenia się zgodnie ze skalą Gleasona, odpowiednio 2-4, 5-6, 7 i 8-10. Opiera się ona na ocenie złośliwości poszczególnych obszarów guza. Rozróżnia się dziesięć stopni skali Gleasona, gdzie stopnie 2-4 oznaczają niski stopień agresji nowotworu, 5-6 – średnio zróżnicowane komórki, 7 – agresywny rak prostaty, a wynik 8-10 dotyczy komórek guza o najwyższym stopniu złośliwości, które mają tendencję do szybkiego wzrostu i łatwiej się rozprzestrzeniają [19]. Wyróżnia się kilka rodzajów biopsji, wśród których wymienić można biopsję „mappingową”, „celowaną w zmianę”, „celowaną i stagingową” oraz biopsję „formalną” wykonywaną u chorych niepredysponujących do leczenia radykalnego [1]. 2.5. Dodatkowe badania Do badań uzupełniających wykonywanych w diagnostyce raka prostaty są zaliczane:  Tomografia komputerowa;  mpMRI czyli obrazowanie metodą wieloparametrycznego rezonansu magnetycznego;  USG;  Rezonans magnetyczny;  Limfadenopatia zaotrzewnowa. 10