EARLE E. CAIRNS Z CHRZEŚCIJAŃSTWEM PRZEZ WIEKI HISTORIA KOŚCIOŁA POWSZECHNEGO WYDAWNICTWO CREDO Wydanie oryginalne ukazało się nakładem Zondervan Publishing House jako: E. E. Cairns, Christianity Through the Centuries. A History ofthe Christian Church. © by The Zondervan Corporation, Grand Rapids, Michigan © for Polish edition by Wydawnictwo Credo, 2002 Wydanie polskie ukazuje się nakładem Wydawnictwa Credo, działającego w ramach Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Akademickiego. Podstawa przekładu: wydanie poprawione i rozszerzone drugie, Zondervan Publishing House, 1981. ChSA jest ruchem zrzeszającym studentów i absolwentów wyższych uczelni, którzy akceptują i stosują w codziennym życiu prawdy zawarte w Piśmie Świętym. ChSA jest członkiem międzynarodowej organizacji IFES (International Fellowship oj Evangelical Students). Na podstawie tłumaczenia udostępnionego przez Wydawnictwo Areopag Przekład poprawił i zredagował: Ryszard Słapik Skład i łamanie: Kazimierz Leja Projekt okładki: Tomasz Swoboda Druk: Ośrodek Wydawniczy „Augustana” sp. z o.o. ISBN 83-917805-5-4 Wydanie pierwsze, Katowice 2003 Wydawnictwo Credo ul. Wojewódzka 29/8 40-026 Katowice skr. poczt. 412 [email protected] [email protected] www.credo.org.pl PRZEDMOWA Przegląd dostępnych publikacji z zakresu historii Kościoła wykaże, że większość z nich oscyluje wokół jakichś teologicznych lub wyznaniowych racji. Książka ni¬ niejsza stara się unikać konfesyjnych uprzedzeń. Podstawę prezentacji stanowi tu¬ taj jednak chrześcijańska filozofia historii. Oczywistym jest fakt, że wydarzenia w historii Kościoła powiązane są z ich świeckim kontekstem, ponieważ nie można tak naprawdę zrozumieć historii chrześcijaństwa bez powierzchownej chociażby znajomości zjawisk politycznych, gospodarczych, społecznych, intelektualnych i artystycznych w każdym okresie hi¬ storycznym. Umieszczenie postaci, miejsc, dat, zdarzeń, idei, trendów i ruchów we właściwym im kontekście czasowym i geograficznym pomaga w zrozumieniu bie¬ gu dziejów Kościoła. Pisząc tę książkę zwróciłem więc uwagę na wpływ chrześci¬ jaństwa na historię na przestrzeni dziejów oraz na wpływ znamiennych wydarzeń w historii na chrześcijaństwo. Podjąłem próbę kojarzenia, zrozumienia i interpre¬ tacji informacji, które miały stworzyć syntezę spójną, wartościową dla dzisiejsze¬ go czytelnika. Cieszę się, że po dwudziestu pięciu latach korzystania z tej książki zarówno przez wykładowców, jak i studentów na zajęciach w różnych uczelniach oraz przez szeroki krąg innych czytelników chrześcijan, nieustająca jej popularność dowiodła, że sensowne i pożądane było dokonanie przeze mnie pewnych poprawek i uzupeł¬ nień. Konstruktywne uwagi kilku moich przyjaciół okazały się pomocne i przyczy¬ niły się do polepszenia celności oraz rzeczowości wykładu. Mam nadzieję, że dzięki tej książce wiele osób zyska w dzisiejszych czasach świa¬ domość swojej duchowej spuścizny, motywację do pełniejszego niż dotychczas po¬ święcenia w służbie Bogu i ludziom, uwidaczniającej się w życiu, słowach i czynach. Jestem w pełni świadomy roli, jaką w powstawaniu tej książki odegrali moi kole¬ dzy, nauczyciele, studenci, autorzy licznych publikacji, i wielu innych ludzi. Ufam, że przyniesie ona pożytek dziełu Chrystusa, a Kościół zostanie wzmocniony. Earle E. Cairns Wheaton, Illinois 5 WPROWADZENIE I. CZYM JEST HISTORIA ło od zarania dziejów cechą cha¬ KOŚCIOŁA? Zainteresowanie przeszłością by¬ rakterystyczną człowieka, po¬ cząwszy od Nabonida, który żył w Ba¬ Niemiecki rzeczownik Geschichte, po¬ bilonie w szóstym wieku przed Chrys¬ chodzący od czasownika geschehen, któ¬ tusem, aż po archeologów i historyków ry oznacza „dziać się”, odnosi się do hi¬ współczesnych. Chrześcijanie są ludź¬ storii jako do zdarzenia raczej niż pro¬ mi, którzy interesują się historią w spo¬ cesu. Tak więc historię można najpierw sób szczególny, ponieważ podstawy wy¬ zdefiniować jako wydarzenie — rzeczy¬ znawanej przez nich wiary osadzone są wiste zdarzenie następujące w czasie w jej realiach. i przestrzeni, będące efektem działania Bóg stał się człowiekiem, objawia¬ człowieka. Wydarzenie takie ma cha¬ jąc się w konkretnym miejscu i czasie rakter absolutny i obiektywny i mo¬ w osobie Chrystusa. Chrześcijaństwo że być poznane bezpośrednio i w pełni stało się niemal najbardziej powszech¬ tylko przez Boga. Historia taka nie mo¬ ną ze wszystkich religii, jakie powsta¬ że dokładnie powtórzyć się w przyszło¬ ły w przeszłości na Bliskim i Dalekim ści w innym miejscu. Historycy mo¬ Wschodzie. Ponadto zaczęło odgrywać gą dostrzegać podobieństwa lub pewne coraz bardziej wpływową rolę w historii wzorce, ponieważ ludzie mogą podob¬ rodzaju ludzkiego. Historia Kościoła nie zachowywać się w różnych czasach jest więc rzeczą niezwykle interesującą i miejscach, jako że są ludźmi, na któ¬ dla chrześcijanina, który pragnie po¬ rych wpływ wywiera dobro i zło. siadać wiedzę o swojej duchowej prze¬ Informacja o wydarzeniu to drugie szłości, naśladować dobre przykłady znaczenie słowa historia. Ta — zwykle i unikać błędów, które Kościół tak czę¬ nie bezpośrednia — informacja o prze¬ sto popełniał. szłości może występować w formie do­ 7 kumentu lub przedmiotu mówiącego poszukuje odpowiedzi na pytania ta¬ nam o wydarzeniu. W przeciwieństwie kie jak „kto”, „co” oraz „kiedy” i „gdzie”, do naukowca zajmującego się tzw. nau¬ musi także zastanowić się nad kwe¬ kami ścisłymi, który może badać swój stią „dlaczego” lub nad znaczeniem materiał obiektywnie i bezpośrednio, posiadanych danych. Grecy, którzy na historyk jest ograniczony na sposób su¬ określenie historii używali też termi¬ biektywny, ponieważ sam stanowi część nu histoikosy myśleli o historii w po¬ tego, co bada. Musi wziąć pod uwa¬ wyższym sensie jako o rezultacie ba¬ gę działanie Boga zachodzące w cza¬ dań. Sugeruje nam to kolejne, czwar¬ sie i przestrzeni, rozważyć rolę człowie¬ te znaczenie słowa „historia”, a miano¬ ka w historii, wziąć pod uwagę czynnik wicie: historia jako interpretacja. Jest to wolnej woli i zdawać sobie sprawę z te¬ subiektywna rekonstrukcja przeszło¬ go, że otrzymane dane nie są dostępne ści w świetle danych, do czego również bezpośrednio. Apostoł Piotr w Rzymie, przyczyniają się osobiste poglądy histo¬ katakumby, bulla papieska i mozaiki ryka, jak też współczesne mu zapatry¬ w Rawennie stanowią przykład historii wania ludzkie oraz element wolnej wo¬ jako informacji. li człowieka. Rekonstrukcja tego rodza¬ Angielskie słowo history wywodzi się ju nigdy nie opowie nam o przeszłości z greckiego wyrazu historia, który z ko¬ tak, jaką ona dokładnie była. Jest jedy¬ lei pochodzi od greckiego czasownika nie fragmentaryczna, zależna od po¬ historeó (podobnie w jęz. polskim — glądów ludzi, nie pozbawiona błędów. przyp. red.). Słowa tego używali attyccy Zgodność co do rzeczywistego kształtu Grecy i pierwotnie oznaczało uczenie przeszłości jest jednakże możliwa, po¬ się poprzez zadawanie pytań i badanie. nieważ historycy kontrolują wzajemnie Zostało ono użyte przez Pawła w Liście swoje prace. Studenci na zajęciach zwy¬ do Galacjan 1:18 na określenie rozmo¬ kle uczą się historii tego właśnie rodza¬ wy z apostołem Piotrem w Jerozolimie. ju. Mimo, że absolutna prawda o prze¬ Zawiera w sobie trzecie znaczenie hi¬ szłości może historykowi umknąć, to storii jako badań lub poszukiwań w ce¬ jednak będzie się on starał — na ile mu lu sprawdzenia lub poznania danych pozwolą posiadane przez niego infor¬ o przeszłości. Historia jest samodziel¬ macje — przedstawiać prawdę o prze¬ ną dyscypliną naukową o własnej me¬ szłości w sposób jak najbardziej obiek¬ todzie poznawczej. Historyk bada au¬ tywny i bezstronny. tentyczność, prawdziwość i wiarygod¬ Z powyższego wywodu wynika, że ność posiadanych przez siebie infor¬ historia może być zdarzeniem lub wy¬ macji za pomocą szczegółowych badań darzeniem, informacją, procesem lub tła i tekstów swoich materiałów. Ważne rezultatem badań albo też interpreta¬ wnioski wyciąga się także na podstawie cją. Historia jako wydarzenie ma cha¬ dokonywanych przez badacza obserwa¬ rakter absolutny i zdarza się tylko raz cji wzorców zachowań dostrzegalnych w danym punkcie czasoprzestrzennym, w analizowanym materiale. ale historia jako informacja, proces ba¬ Tak więc historyk, który jak dotąd dawczy czy interpretacja jest względna 8 i ulega zmianom. cioła posługuje się w swych badaniach Historię można zdefiniować jako zin¬ metodą naukową. Wykorzystuje on wy¬ terpretowany opis społecznie doniosłej niki prac naukowych archeologa, któ¬ przeszłości ludzkiej, oparty na uporząd¬ ry udostępnia informacje zdobyte na kowanych danych, zebranych za pomo¬ podstawie odkrytych przez siebie ma¬ cą metod naukowych ze źródeł arche¬ terialnych pozostałości z przeszłości. ologicznych, literackich lub od żyjących Badania prowadzone nad sztuką rzym¬ jeszcze świadków Historyk Kościoła skich katakumb wiele nauczyły nas o podczas gromadzenia danych historycz¬ wczesnym Kościele. Piszący historię nych musi być tak samo bezstronny, jak Kościoła skorzysta też z zasad krytyki historyk świecki, nawet jeżeli ten pierw¬ literackiej, aby ocenić historyczne do¬ szy uzna fakt, że żaden z nich nie może kumenty Kościoła. Z pewnością będzie być wobec danych neutralny, ale zapre¬ preferował źródła oryginalne, czy to ar¬ zentuje swój do nich stosunek, podda¬ cheologiczne, dokumentacyjne, czy to jąc się pewnym ustalonym zasadom in¬ relacje żyjących osób, które brały udział terpretacji. w zdarzeniu. Cały ten materiał i jego Tak więc historia Kościoła jest zinter¬ ocena dostarczy historykowi informa¬ pretowanym zapisem pochodzenia, po¬ cji co do istotnych kwestii związanych stępu i wpływu chrześcijaństwa na spo¬ z metodą historyczną — kto, co, kie¬ łeczeństwo ludzkie, opartym na upo¬ dy i gdzie. Te dwa ostatnie pytania bę¬ rządkowanych danych zebranych za po¬ dą dla historyka ważne, ponieważ wy¬ mocą metod naukowych ze źródeł ar¬ darzenia historyczne uwarunkowane są cheologicznych, dokumentacyjnych lub przez czynnik czasu i miejsca. od żywych świadków. Jest to zinterpre¬ Praca historyka będzie w swej meto¬ towana, uporządkowana opowieść o od¬ dzie naukowa, ale nie dokona w rezulta¬ kupieniu człowieka i ziemi. Tylko pod cie ścisłej rekonstrukcji faktów, ponie¬ warunkiem spełnienia wymogów tej de¬ waż posiadane przez niego informacje finicji chrześcijanin zajmujący się histo¬ co do zdarzeń z przeszłości mogą być rią wiary, którą wyznaje, otrzyma do¬ niepełne lub fałszywe, obciążone oso¬ kładny jej opis. W tym przypadku histo¬ bistą opinią badacza, poglądami jego rycy chrześcijańscy nie mogą pozosta¬ czasów lub opinią ukształtowaną przez wać w tyle za świeckimi badaczami hi¬ wybitne jednostki. Znajdzie się tu rów¬ storii. Bóg jest transcendentny w swym nież element wolnej woli badacza, któ¬ stworzeniu, ale immanentny w historii ra zdeterminuje odbiór danych, na któ¬ i odkupieniu. rych historyk się oprze. Bóg jako aktor występujący na scenie dziejów sprawia, II. OPRACOWYWANIE że słabnie możliwość rozumienia histo¬ HISTORII KOŚCIOŁA rii jako nauki ścisłej. A. Element naukowy B. Element filozoficzny Element naukowy w historii Kościoła Jeśli chodzi o rozumienie kwestii polega na tym, że także historyk Koś- znaczenia historii, historycy reprezen­ 9 tują pewne szkoły i filozofie historii. The Decline of the West2 jest ilustracją Reprezentanci szkół historycznych dążą takiego podejścia. Spengler zajmował do odnalezienia obiektywnych, nauko¬ się raczej cywilizacjami niż narodami. wych związków przyczynowych u czło¬ Twierdził, że każda cywilizacja prze¬ wieka, w przyrodzie lub procesie, który chodzi cykl życiowy — etapy narodzin, zachodzi w czasie. Zwolennicy filozofii dorastania, dojrzałości, schyłku i śmier¬ historii racjonalnie próbują powiązać ci. Cywilizacja zachodnia — najnowsza dane z bezczasową nieskończonością z cywilizacji — jest w okresie schyłko¬ lub absolutem. wym. Niedługo już umrze, a wraz z nią Determiniści geograficzni i ekono¬ zginie chrześcijaństwo. Opętani obse¬ miczni oraz interpretatorzy biograficz¬ sją porażki człowieka, ludzie tacy jak ni reprezentują trzy spośród ważniej¬ Spengler nie widzą w historii żadnego szych szkół historii. William W. Sweet, postępu. Poglądy ich może wyrażać sze¬ przedstawiciel raczej skrajnej szkoły reg identycznych okręgów, nawzajem interpretacji historii Kościoła, w swo¬ na siebie zachodzących, w których czas ich książkach o historii Kościoła ame¬ ma charakter cykliczny. rykańskiego uczynił geografię jako ta¬ 2. Przedstawicieli drugiej kategorii ką czynnikiem determinującym. Praca można nazwać optymistami. Ich pogląd Carlylea o Cromwellu jest przykładem na historię może obrazować na wykre¬ szkoły historii biograficznej lub historii sie krzywej wznoszące się lub stopnio¬ „wielkich ludzi”, ponieważ autor przed¬ wo rosnące zwoje spirali. Najbardziej stawił wojnę domową w Anglii w poło¬ optymistyczni interpretatorzy to huma¬ wie szesnastego wieku jako odzwiercie¬ niści: postrzegają człowieka jako głów¬ dlenie osoby Cromwella. Książka Maxa ny, determinujący czynnik w historii. Webera Etyka protestancka a duch kapi¬ Zwykle także wyznają oni ideę ewolucji talizmu1 , w której twierdzi się, że pro¬ społecznej i biologicznej, a czas ma dla testantyzm doprowadził do powstania nich charakter liniowy. Praca Arnolda kapitalizmu, stanowi przykład szkoły Toynbee, wielkiego współczesnego fi¬ interpretacji ekonomicznej. Tacy inter¬ lozofa historii, służy jako ilustracja po¬ pretatorzy historii szukają odpowiedzi wyższej koncepcji. Toynbee zgadzał się w człowieku, przyrodzie lub zachodzą¬ ze Spenglerem, że powinno się analizo¬ cych procesach. wać historię cywilizacji; jednak w prze¬ Filozofie historii najlepiej rozpatry¬ ciwieństwie do Spenglera uważał, że wać w trzech kategoriach: każda cywilizacja dokonuje postępu na 1. Badaczy zaliczających się do pier¬ swej drodze do celu — drodze, jaką jest wszej z nich można sklasyfikować ja¬ ziemia, prowincja Królestwa Bożego. ko pesymistów. Postrzegając historię Pomimo bardziej duchowego podejścia jedynie jako coś, co wydarza się „pod do historii uznawał nowoczesną krytykę słońcem”, często przyjmują materiali­ form literackich Biblii i teorię ewolucji. styczne podejście do rzeczywistości. Inny jeszcze optymista, Georg W. F. Cierpią na obsesję porażki człowie¬ Hegel, słynny niemiecki filozof dzie¬ ka w historii. Praca Oswalda Spenglera więtnastego wieku uważał, że historia 10