Yüksek Lisans Tezi NÂBÎ’NİN ‘ORTA İNSAN TİPİ’NİN HERSEKLİ ÂRİF HİKMET’TEKİ DEĞİŞİMİ BELDE AKA TÜRK EDEBİYATI BÖLÜMÜ İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, Ankara Haziran, 2011 İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü NÂBÎ’NİN ‘ORTA İNSAN TİPİ’NİN HERSEKLİ ÂRİF HİKMET’TEKİ DEĞİŞİMİ BELDE AKA Türk Edebiyatı Disiplininde Yüksek Lisans Derecesi Kazanma Yükümlülüklerinin Parçasıdır TÜRK EDEBİYATI BÖLÜMÜ İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, Ankara Haziran, 2011 Bütün hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla alıntı ve gönderme yapılabilir. © Belde Aka, 2011 Anneme ve Babama Bu tezi okuduğumu, kapsam ve nitelik bakımından Türk Edebiyatında Yüksek Lisans derecesi için yeterli bulduğumu beyan ederim. ………………………………………… Yrd. Doç. Dr. Nuran Tezcan Tez Danışmanı Bu tezi okuduğumu, kapsam ve nitelik bakımından Türk Edebiyatında Yüksek Lisans derecesi için yeterli bulduğumu beyan ederim. ………………………………………… Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kalpaklı Tez Jürisi Üyesi Bu tezi okuduğumu, kapsam ve nitelik bakımından Türk Edebiyatında Yüksek Lisans derecesi için yeterli bulduğumu beyan ederim. ………………………………………… Doç. Dr. Fatma S. Kutlar Oğuz Tez Jürisi Üyesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü’nün onayı ………………………………………… Prof. Dr. Erdal Erel Enstitü Müdürü ÖZET NÂBÎ’NİN ‘ORTA İNSAN TİPİ’NİN HERSEKLİ ÂRİF HİKMET’TEKİ DEĞİŞİMİ Aka, Belde Yüksek Lisans, Türk Edebiyatı Bölümü Tez Yöneticisi: Yrd. Doç. Dr. Nuran Tezcan Haziran 2011 Osmanlı Devleti’nde toprak kayıplarını gösteren ilk belge 1699 Karlofça Antlaşması’dır. Bu antlaşmayla Gerileme Devri’ne girdiği kabul edilen Osmanlı Devleti, bu tarihten sonra Avrupa’nın üstünlüğünü kabul ederek yüzünü Batı’ya çevirmiştir. Bu süreçte girişilen ıslahat hareketleriyle birlikte devlet politikasında kendini göstermeye başlayan değişimler, edebiyatta da varlığını hissettirmeye başlamıştır. Nâbî(1642-1712)’nin 1701 yılında oğlu için kaleme aldığı Hayriyyeadlı mesnevisi, devletin ve özellikle taşra yönetiminin durumunu gözler önüne seren bir belge niteliği taşımaktadır. Nâbî, eserinde oğluna nasıl yaşaması gerektiği konusunda öğütlerde bulunurken onun için ideal bir insan tipi çizer. Bu çalışmada da öncelikle “orta insan tipi” olarak anılan bu insanın nitelikleri irdelenerek, Nâbî’nin çevresinde gördüğü bozukluklara önerdiği çözümlere dikkat çekilmiştir. Bu bağlamda şairin incelenen şiirlerinde oğluna evinin dışıyla ilgilenmeyerek toplum meseleleri karşısında sessiz kalan, değiştirmekten ziyade mevcut düzeni korumaya çalışan, tek amacı güvende yaşamak olan “pasif” bir insan tipi önerdiği görülmüştür. Çalışmada Nâbî’nin oğluna önerdiği bu yaşam tarzının Ortaçağ zihniyetiyle ve Osmanlı Devleti’nin cemaatçi toplum yapısıyla ilgisi de tartışılmıştır. Nâbî’nin şiirlerindeki bu dikkatlerden hareketle bir 19. yüzyıl şairi olan Hersekli Ârif Hikmet(1839- 1903)’in Dîvân’ındaki şiirler incelendiğinde, şairin değişimin gerekliliğini iii vurgulayan, sessizliğe karşı çıkarak fikir hürriyetini savunan, sadece bireysel rahatını değil toplum refahını da düşünen ve devletin yönetim biçimini dahi sorgulayan yeni bir insan tipi önerdiği görülmüş ve bu insan tipinin “yeni aydın insan tipi” olarak adlandırılabileceği öne sürülmüştür. Bu bağlamda tezde, Nâbî ve Hersekli Ârif Hikmet’in şiirlerinden çıkarılabilecek bu insan tipleri karşılaştırılarak yaşanan zihniyet değişimi ortaya konmaya çalışılmıştır. Böylelikle Nâbî’den Hersekli Ârif Hikmet’e uzanan süreçte “düzen”in yerini “inkılâp”ın; “bilinen dünya”nın yerini “değişen dünya”nın, “şeriat”ın yerini “şeriat ve siyasal demokrasi”nin, “cemaat”in yerini “bireysel”liğin aldığı gözlemlenmiştir. Anahtar Sözcükler: Nâbî, “orta insan tipi”, Hersekli Ârif Hikmet, “yeni aydın insan tipi” iv ABSTRACT TRANSFORMATİON OF NÂBÎ'S “ORTA İNSAN TİPİ” [“PROTOTYPE OF COMMON MAN”] İN ÂRİF HİKMET OF HERZEGOVINA Aka, Belde M.A., Department of Turkish Literature Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Nuran Tezcan June 2011 The Treaty of Karlofça, signed in 1699, is the first documentation of the territory loss in Ottoman Empire. With the signing of this treaty, the Ottoman Empire came to acknowledge Europe's prevalence, and hence to turn her attention toward the West. In this period, certain reforms were put into practice that had reflections not only on the empire's overall policy, but also in the world of literature. Nâbî (1642- 1712)’s mathnavi, Hayriyye (1701), which he wrote for his son, stands as a document that reveals the then-present state of the empire, specifically, the conditions of the governing in the periphery. In Hayriyye,Nâbî aims to portrait the ideal image for an individual by giving advice to his son on how to live his life. In this thesis, the subject-matter ideal image, “orta insan tipi” [“prototype of common man”], is examined and Nâbî's proposals for solving the problems caused by the corruption he observes in his time. In this context, the poetproposes and idealizes the image of a passivist for his son, who is advised to stay rather disconnected from the outer world, to keep discreet regarding the socio-political issues, to act as a conservative rather than a reformist, merely to aim to live his life in “peace”. In the course of this project, how Nâbî's conception of the ideal individual relate to the medieval thinking and the social structure, which boils down to the idea of “community”, in the Ottoman Empire is taken into consideration. In theline of thought where these aspects of Nâbî's poetry lead, the image drawn in the poems in Ârif Hikmet of Herzegovina (1839-1903)'s Dîvânof an ideal individual, “yeni aydın insan tipi” v [“prototype of modern intellectual”], is emphasized to take a reformist stance, to stand for freedom of thought rather than discretion, to be concerned for the society beyond the merely egoistic worries, and to question the government policy. In this thesis, with respect to this specific context, the images of the ideal individual in Nâbî's and Ârif Hikmet of Herzegovina's poems are compared in order to see how the Ottoman intellectual stance has been transformed from the former poet to the latter. Through this line of transformation, it is observed that “status quo” is replaced by “reform”, “the known-world” by “the changing-world”, “sharia” by “sharia and political democracy”, “community” by “individuality”. Keywords: Nâbî, “prototype of common man”,Ârif Hikmet of Herzegovina, “prototype of modern intellectual” vi TEŞEKKÜR Tez çalışmam boyunca görüş ve önerileriyle bana destek olan, danışman hocam Nuran Tezcan’a çok teşekkür ederim. Değerli hocam tez konuma ve bana olan inancını her zaman hissettirmiştir. Çalışmanın henüz başındayken temel kaynağım olan Hersekli Ârif Hikmet’in Dîvân’ına ve diğer bazı kaynaklara ulaşmamı sağlayan Mehmet Kalpaklı’ya yardımları için minnettarım; hocama ayrıca yoğun döneminde jürimde bulunmayı kabul ettiği için yürekten teşekkür ederim. Hocam Fatma S. Kutlar Oğuz’ın benim için ayrı bir yeri vardır. Jürime katılma nezaketini göstererek görüşleriyle tezime yaptığı katkılar için ne kadar teşekkür etsem azdır. Akademik disiplinin ne demek olduğunu öğrendiğim hocam Talât Sait Halman’a tez sürecimde de yardımlarını esirgemediği için teşekkür ederim. Hocam Hilmi Yavuz’dan, Bilkent’e geldiğim günden bu yana çok şey öğrendim; bu vesileyle saygıdeğer hocama da teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Bilkent’in bana kazandırdığı dostum Duygu Yavuz ile paylaştığım anların kıymeti paha biçilemez. Onun gibi bir dosta sahip olduğum için kendimi şanslı addetmekteyim. Naim Atabağsoy ve Ezgi Ulusoy Aranyosi bu süreçte her zaman yanımdaydılar, onlara güzel dostlukları için çok teşekkür ederim. Ezgi’ye ayrıca İngilizce özet konusundaki yardımlarından ötürü minnettarım. On seneyi aşan bir dostluğu paylaştığım Gökçe Yiğit’e her zaman olduğu gibi bu dönemde de yanımda olduğu için teşekkür ederim. vii