İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EDİP CANSEVER’İN ŞİİRİNDE ANLATI ÖĞELERİ YÜKSEK LİSANS Tez Danışmanı : Prof. Dr. Durali YILMAZ 2007 ÖNSÖZ Edip Cansever’in Şiirinde Anlatı Ögeleri isimli çalışma üç bölüm altında incelendi. I. Bölümde Edip Cansever’in şiir evreni içinde kalan akımlar, anlayışlar, şiir meseleleri ve şair ile ilişkilendirilebilmesi üzerine, II. Bölümde ise Cansever’in eserleri hususunda kronolojik bir sıralama ile fikirler aktarıldı. Son Bölüm Edip Cansever’de anlatı şiiri ve ögelerinin tespitine çalışıldı. Bu ögeler de olaylar, mekânlar ve kişiler olarak üç alt başlık altında toplandı. Edip Cansever’in şiir yazdığı süreçte tüm şiirleri göz önünde tutularak şairin şiire bakışı, duruşu döneminin anlayışları içinde değerlendirildi. Aynı zamanda tüm şiirlerine genel bir bakış da Edip Cansever şiirindeki izlekleri ortaya koymakta fayda sağladı. Anlatının ve ögelerinin tüm Cansever şiirlerine yansımaları takip edilebilir bağlantılarıyla incelenmeye çalışıldı. Bu çalışmam için bana yol göstericilik yapan ve danışmanlığımı üstlenen hocam Prof. Dr. Durali YILMAZ’a, desteğini her zaman yanımda hissettiğim hocam Prof. Dr. İskender PALA’ya, yardımlarını hiçbir zaman, hiçbir hususta benden esirgemeyen değerli hocalarım Doç. Dr. Ömür CEYLAN’a, Öğr. Gör. İsa KOCAKAPLAN’a ve destekleri için Okt. Rekin ERTEM’e, Dr. Oktay Selim KARACA’ya, Yard. Doç. Dr. Hacer GÜLŞEN’e sonsuz teşekkürü borç bilirim. Yalnız bu çalışmamda değil hayatımın her anında yanımda olan annem Nejla ŞAHAN ve babam İbrahim ŞAHAN’a özlemle minnetlerimi sunarım. I İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ____________________________________________________________ I İÇİNDEKİLER ____________________________________________________ II ÖZET ____________________________________________________________IV ABSTRACT ________________________________________________________V CANSEVER VE İLK ŞİİRLERİ, REDDETTİKLERİ ÜZERİNE...........................1 CANSEVER VE İKİNCİ YENİ ŞİİRİ.......................................................................8 CANSEVER’DE BİREYSELLİK – TOPLUMSALLIK SORUNU VE VAROLUŞÇU ŞİİR...................................................................................................13 UZUN ŞİİR – KISA ŞİİR, SOMUT ŞİİR – SOYUT ŞİİR, CANSEVER’DE ŞİİRİN MALZEMESİ..............................................................................................18 ESERLERİ................................................................................................................22 İKİNDİ ÜSTÜ..................................................................................................................23 DİRLİK DÜZENLİK......................................................................................................27 YERÇEKİMLİ KARANFİL..........................................................................................31 UMUTSUZLAR PARKI.................................................................................................34 PETROL...........................................................................................................................36 NERDE ANTİGONE......................................................................................................37 TRAGEDYALAR............................................................................................................43 ÇAĞRILMAYAN YAKUP.............................................................................................44 KİRLİ AĞUSTOS...........................................................................................................46 SONRASI KALIR...........................................................................................................49 BEN RUHİ BEY NASILIM............................................................................................53 SEVDA İLE SEVGİ........................................................................................................54 ŞAİRİN SEYİR DEFTERİ.............................................................................................57 EYLÜLÜN SESİYLE......................................................................................................60 BEZİK OYNAYAN KADINLAR..................................................................................63 İLK YAZ ŞİKÂYETÇİLERİ.........................................................................................64 OTELLER KENTİ..........................................................................................................67 CANSEVER’DE ANLATI ŞİİRİ VE ÖGELERİ....................................................70 OLAYLAR.......................................................................................................................85 II MEKÂN............................................................................................................................92 KİŞİLER..........................................................................................................................98 Armenak:..................................................................................................................................102 Vartuhi:.....................................................................................................................................102 Diran:........................................................................................................................................102 Lusin:........................................................................................................................................103 Stepan:......................................................................................................................................104 Yakup, onlar (kurbağalar) ve Avukat Kadın:...........................................................................107 Çiçek Sergicisi:.........................................................................................................................109 Meyhane Garsonu:....................................................................................................................111 Meyhanenin Patronu:................................................................................................................111 Yorgo, Karısı ve Anjel:............................................................................................................112 Genelev kadını:.........................................................................................................................113 Otel Kâtibi:...............................................................................................................................113 Cenaze Kaldırıcısı Âdem:.........................................................................................................115 Düğün Günü ve Hayrünnisa:....................................................................................................115 Ruhi Bey ve Limonluktaki Yangın:..........................................................................................116 Cemile:.....................................................................................................................................122 Cemal:......................................................................................................................................123 Seniha:......................................................................................................................................124 Ester:.........................................................................................................................................127 Eros Otelinin Kambur Müdürü:................................................................................................130 Otel Müdürünün Yardımcısı:....................................................................................................131 Metrdotel:.................................................................................................................................131 Tenis Öğretmeni:......................................................................................................................132 Bayan Sara:...............................................................................................................................133 SONUÇ....................................................................................................................135 KAYNAKÇA............................................................................................................136 III Üniversite : İstanbul Kültür Üniversitesi Enstitüsü : Sosyal Bilimler Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Programı : Türk Dili ve Edebiyatı Tez Danışmanı : Prof. Dr. Durali YILMAZ Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans – Eylül 2007 ÖZET EDİP CANSEVER’İN ŞİİRİNDE ANLATI ÖGELERİ Kayhan ŞAHAN Türk Edebiyat Tarihinin önemli şairlerinden olan Edip Cansever, şiir dünyasını aramak, sorgulamak ve yenilenmek üzerine kurmuştur. Öyle ki bu yenilenme esnasında inkâr ettiği şiirleri ya da aidiyetini kabul etmediği döneminin şiir hareketleri olmuştur. Cansever aradığı söyleyişi anlatı türlerinin imkânlarından faydalanarak yaratmıştır. Şekilsel ya da biçimsel bir faydalanımdan ziyade oluşturduğu takip edilebilir izleklerle kendine has sesini ve üslubunu ortaya koyabilmiştir. Düzyazı ile olan bu temasında dengeyi son derece hassas bir terazi ile kuran Cansever, şiirden asla ödün vermemiştir. Cansever’in şiiri yitirip nesre dönüşme riskini barındıran bu şiir kurgusunda onun bütün şairlik meziyetlerini görmek mümkün olmuştur. O ‘dramatik şiir’ değil ‘şiir’ yazan bir şairdi. Biz de bu çalışmamızla onun ‘şiirden vazgeçmeyen’ tarzı ile dramatik şiir arasındaki farkı göstermeye; anlatıdan yararlanımının yönlerini ve anlatı ögelerinin tespitine çalıştık. Anahtar Sözcükler: Edip Cansever, Dramatik Şiir, Anlatı Şiiri, Anlatı Ögeleri, Cansever Şiirinde Kişiler, Mekân, Olaylar, Cansever’in Eserleri, İkinci Yeni, Kısa Şiir, Uzun Şiir, Soyut Şiir, Somut Şiirin Malzemesi, Cansever’de Bireysellik, Cansever’de Toplumsallık Bilim Dalı Sayısal Kodu: IV University : Istanbul Kültür University Institute : Institute of Social Sciences Department : Turkish Language and Literature Programme : Turkish Language and Literature Supervisor : Prof. Dr. Durali YILMAZ Degree Awarded and Date : MA – September 2007 ABSTRACT ELEMENTS OF PROSE IN EDİP CANSEVER’S POEMS Kayhan ŞAHAN Edip Cansever, one of the most important poets in the history of Turkish Literature, planned his poems within the framework of searching, asking and renewing. In fact, he denied some writings that he had written and he didn’t accept to be a part of a school of poem. Cansever created his own style by benefiting from the advantages of prose. He formed his unique style and voice by means of the elements that can be fallowed rather than form. Cansever, who balanced this with prose remarkably, did not deviate from poetry in any way. It is possible to see all of his capabilities in poetry that there was a risk of losing poetry and chancing it into prose. He didn’t write ‘dramatic poetry’ but poetry. We have tried to show the difference between Cansever’s unique style and dramatic poetry, the aspects of his benefiting from narration and to find these aspects. Key Words: Edip Cansever, Dramatic Poetry, Narrative Poem, Elements of Narration, Settings, Persona, Events, Tense in Cansever’s Poems, Works of Cansever, “İkinci Yeni”, Short Poems, Long Poems, Abstract Poems, Concrete Poems, Materials of Poems, Individualism in Cansever’s Poems, Sociality of Cansever’s Poems. Science Code: V CANSEVER VE İLK ŞİİRLERİ, REDDETTİKLERİ ÜZERİNE Edip Cansever, yazın hayatına İstanbul Halkevleri yayın organı olan İstanbul dergisinde yayınladığı şiirlerle başlamıştır. 1947’de de İkindi Üstü isimli ilk şiir kitabını yayınlamıştır. Şair daha sonra Fikirler, Edebiyat Dünyası, Kaynak gibi dergilerde şiirlerini yayınlamış, 1951’de 8 sayı yayınlanacak olan Nokta dergisini kurmuştur. Dergi kapandıktan sonra şiirlerini Yeditepe dergisinde yayınlamış ve 1954’te de ikinci kitabı olan Dirlik Düzenlik’i yayınlamıştır. Ne var ki Cansever, 1981 yılında kendi seçimiyle hazırladığı Cem Yayınevi’nin bastığı Yeniden isimli toplu basıma ve 1982 yılında yine kendi oluşturduğu Adam Yayınları’ndan bir toplu basımın ilk kitabı olan Yerçekimli Karanfil’e (ikinci kitabın adı da Şairin Seyir Defteri olmuştur.) İkindi Üstü adlı kitabını almamıştır. Dirlik Düzenlik’ten ise dört şiire (Masa da Masaymış Ha, Dipsiz Testi, Mesire Yerleri, Şekerli Gerçek) yer vermiş, Yerçekimli Karanfil’den de beş şiiri (Güneşin Yazdığı, Anahtar Deliği, Dolgun, Gözlerim, Altın Ayak) yine bu kitaplara almamıştır. “İKİNDİ ÜSTÜ I İnsan her şeye alışıyor. Sıcak bahar ikindilerine Harbe, sevda çekmeye. Küçük gazetecim her gün böyle mağrur. Benim vanilya kokulu dondurmacım Gene kapı önlerinde. İşte taze ikindi güneşim. Pencerelerde küçük sarışınlar, 1 Her şey iyi, her şey sade Anlıyamıyorum şu iç sıkıntımı. Yaşamak dersen yaşamak, Sarhoşluğum sarhoşluk. Ah! Hatırlamak olmasa eski günleri.” (Sonrası Kalır I, YKY, 2005, s. 36.) “İKİNDİ ÜSTÜ II Beni meşgul ediyor bugünlerde Ufak şeyler, can sıkıntısı, Sıcak ikindi şiirleri En tazesi aşklarımın, Ağaçlar, vesaire Bugün eski sevdalar tazeleniyor içimde.” (Sonrası Kalır I, YKY, 2005, s. 40.) “GÜNEŞİN YAZDIĞI Alıştık bakıvermeye, az şey mi balkondaki deniz Son gözlerimizi harcadık, en çok da güneşin tuttuğu Sırası gelmişken söyliyeyim de Biz onunla güneşi, suyu aşka çeviriyoruz Bana uzun mu uzun portakal dilimlerini anlatıyor Duvarları boyatıyor her sonbaharda Şimdi ise ne yapalım? bilemiyoruz. Saçlarla gözleri kesiyoruz makaslar konusunda Ayağa kalkıyoruz ayağa gece gündüz Her elde bir gökyüzü var ağlıyacağımız geliyor bir türlü Çocuklar bekleme yapıları gibi sokaklarda Biz ki çok alımlı bir balkonu olan Sarkarak dışarıya Bunca olanlara bakar gibisine belki İnsanda bir türkü var onu çıkarıyoruz.” (Sonrası Kalır I, YKY, 2005, s. 104.) 2 Şairin bir toplu basım yapılması esnasında bir kitabından seçki oluşturması garip karşılanamaz ancak Cansever, basımından tam otuz yıl sonra 1977 yılında da “ne yazık ki bugün bile yakamı bırakmayan bir kitabı yayımlıyorum.”1 dediği İkindi Üstü’nü tamamen görmezden gelmiştir. Fakat biz de bu tutumu desteklediğimizi söyleyebiliriz. Çünkü Dirlik Düzenlik kitabına bakıldığında oradan aldığı dört şiir Cansever’in İkinci Yeni dairesinde vereceği şiirlerin ilk örnekleri ve Yerçekimli Karanfil’in müjdecisi sayılabilirler. Örneğin Umutsuzlar Parkı’ndaki aynı ismi taşıyan şiiri daha sonraları yazacağı anlatı şiirine bir başlangıç sayabiliriz. Yalnız İkindi Üstü’nde yer alan şiirler, değil Cansever şiirinin herhangi bir dönemini oluşturmak, bir müjdeci olmaktan dahi uzaktır. Cansever’in şiir dünyasında herhangi bir şekilde başlangıç bile sayılamayacak kadar zayıftırlar. Biz bu şiirlerden olsa olsa ancak Cansever’in yaşadığı ve şiirle henüz çok yeni tanıştığı sonucunu çıkarabiliriz. Bir şairin elbette acemi ve usta dönemleri olabilir ama bu acemilik eserleri de ustalık döneminde verdiği şiirlere en azından taban hazırlar nitelikte olup şairin şiirindeki gelişime de örnek oluşturmalıdır ki Cansever de böyle şiirlerine zaten seçkilerinde yer vermiştir. Cansever’in dergilerde kalan şiirler ve İkindi Üstü ile Dirlik Düzenlik kitapları için yazıldıkları dönemin hâkimi olan Garip akımının etkilerini görmek mümkündür denilebilir. Ancak bu şiirler, Garip akımı dönemi için de başarılı sayılamazlar ve oldukça sıradandırlar. Konuşma dili gerçekten günlük konuşma dili olarak kalmış, şiir düzenine geçememiştir. Meyhaneler, caddeler, parklar, bahçeler vazgeçilmez mekânlarıdır şiirlerinin. Genç ve rahat hayat tarzını benimsemiş birinin, şen şakrak yazdığı duygusal şiirlerdir bunlar. İşte bu yüzden de Cansever’i bu şiirlerini görmezden geldiği için suçlamak taraftarı değiliz. “Yaz günleri sıcacık meyhanelerde, Taptaze salkımlar içinde. Limana insan gürültüsüne karşı Konuşan olmasa uzun müddet bakıp kalacaktı Caddelere kolkola gezen kızlara. … 1 Edip Cansever, “Yaşam Öyküsü”, Gül Dönüyor Avucumda, İstanbul, Adam Yayınları, 5.b, 2000. s. 28. 3 Unutmamıştı yalnızlığını genç adam Bütün gün aynı caddelerde. Pencerelerde aynı sarışın kızlar Halbuki o sarışınlardan hiç hoşlanmazdı.” (Sonrası Kalır I, YKY, 2005, s. 17.) Edip Cansever, Erdoğan Albayrak’ın İkindi Üstü isimli bir yapıtınız var mı sorusuna “evet, var” cevabını vermiştir. Ancak Yeniden isimli toplu basımda olmayan şiirleri konusu açılınca konuya Dirlik Düzenlik’le giriş yapmış İkindi Üstü’nü ağzına dahi almamıştır: “’Dirlik Düzenlik’ adlı yapıtım acemilik yıllarımın ilk ürünlerini kapsıyor. O dönemin şiir ortamını aşamadığı gibi mizacımı belirtmekten de uzak şiirler. Yalnızca dört şiir almamın nedeni başlangıçla daha sonra yazdıklarımın arasındaki bağı saptamak kaygısından doğuyor. ‘Yerçekimli Karanfil’den fantezi ögesi ağır basan şiirleri çıkardım yalnızca. Ben çıkarmasam da kitap onları dışlıyordu zaten.”2 Şerif Aktaş da İkindi Üstü ve Dirlik Düzenlik’i kastederek “Bu ilk iki kitap onun arayış dönemi eseridir; Garip hareketi çevresinde gelişen anlayışa uygun şiirleri ihtiva ederler.”3 der. Mustafa Şerif Onaran ise Cansever’in şiirlerini Ömer Edip olarak yazdığı ilk dönem şiirlerini de ikiye ayırır: İstanbul ve Fikirler dergisinde yazdıkları. Ve Cansever’de Garip etkisini de pek kabullenmez: “Ömer Edip, Edip Cansever’e geçerken şiirinde de bir alaysama vardı. Genelleme yapma kolaylığına kaçan ozanlar, o alaysamanın ‘Garip’ şiiri etkisinden geldiğini sanır. Böylece alışılmış bir görüş yinelenmiş olur; Dirlik Düzenlik’teki Salâh Birsel alaysaması gözden kaçar. Salâh Birsel alaysaması ile Behçet Necatigil bilgeliği örtüşürken Edip Cansever’in insana bakışı değişmeye başladı. İnsanın toplum içindeki durumu, birey olarak kendini kurtaramayışı; şiirin akışı içinde, yer yer, derinlikler, burgaçlar oluşturuyordu.”4 Asım Bezirci, Cansever’in ilk şiirlerinin bohem hayatına özenen aylak bir şehir delikanlısının evrenini yansıttığını düşünüyor ve şiirlerden alıntılarla delikanlının akşamları yalnızlıktan, gündüzleri işsizlikten sıkılıp zamanını kahvede, parkta, 2 Erdoğan Albayrak, “Cansever’le Söyleşi”, Varlık, 889, 10. 1981, s. 7. 3 Şerif Aktaş. Edip Cansever. Türk Dili, 462, 06. 1990, s.273. 4 Mustafa Şerif Onaran, “Ömer Edip’ten Edip Cansever’e Şiirli Yol” Varlık, 1135, 4. 2002, s. 55. 4