FFeenn BBiilliimmlleerrii 5 Yeni Öğretim Programına Uygun N IM O A D Z A A K K L I Kısa Bilgi Bol Alıştırma Çözümlü Sorular Yıldızlı Sorular ©Tudem Eğitim Hiz. San. ve Tic. A.Ş 1476/1 Sokak No: 10/51 Alsancak/Konak/ÝZMÝR Yazarlar: Tudem Yazý Kurulu Dizgi ve Grafik: Tudem Grafik Ekibi Baský ve Cilt: Ertem Basım Yayın Dağıtım San. Tic. Ltd. Şti. Eskişehir Yolu 40. km. Başkent OSB 22. Cadde No: 6 Malıköy/ANKARA 0 312 284 18 14 ISBN: 978-605-9493-49-9 Yayýnevi sertifika no: 11945 Matbaa sertifika no: 16031 Tüm haklarý saklýdýr. Bu yayýnýn hiçbir bölümü, telif hakký sahibinin önceden yazýlý izni olmaksýzýn tekrar üretilemez, bir eriþim sisteminde tutulamaz, herhangi bir biçimde elektronik, mekanik, fotokopi, kayýt ya da diðer yollarla iletilemez. www.tudem.com Sevgili öğrenci, Fen, yaşamın kendisidir. Çünkü yaşamımız boyunca karşılaştığımız olay- ların çoğu “Fen Bilimleri”nin konusudur. Uzayı, canlılar dünyasını, kuvvetin etkilerini, doğadaki maddeleri ve bunların birbirleriyle etkileşimini, ışığı, doğada gerçekleşen olayları, elektriği ve daha birçok konuyu inceleyen bu bilim dalı insan yaşamını kolaylaştırıp zevkli hâle getirmeyi amaçlar. Bu incelemeleri yaparken hayatımızı kolaylaştırıcı çeşitli buluşlar, bu buluşla- rın herkese ulaşabilecek hâle getirilmesi de fen bilimlerinin sahasına girer. Sizler için fen bilimlerini öğrenmeyi daha zevkli hâle getirecek, kaza- nımlara göre düzenlenmiş, eğlenceli ve öğretici bir kitap hazırladık. Bu kitapta konular kazanım odaklı olarak bölümlere ayrılmıştır. Her bir konu başlığında ayrı ayrı kısa konu anlatımları, alıştırmalar, etkinlikler, kazanım pekiştirme testleri bulunmaktadır. Her ünitenin sonunda ise farklı zorluk derecelerinde ve tüm kazanımlara uygun kavrama testleri yer almaktadır. Kitabınızda sırasıyla Güneş, Dünya ve Ay ile ilgili bilgiler edinecek, can- lılar dünyasını keşfedecek, kuvvetin ölçülmesi ve sürtünme kuvvetinin hayatımızdaki rolünü anlayacak, maddenin hâl değişimini, ısı ve sıcaklığı günlük hayatımızdaki örneklerle öğrenecek, ışığın yayılması ile ilgili durumları irdeleyeceksiniz. Ayrıca insanın çevreyi nasıl etkilediğini tartışa- cak, basit elektrik devrelerinin evrensel gösterimini kavrayacak ve fen- mühendislik uygulamaları ile öğrendiklerinizi somut objelere nasıl dönüş- türebileceğiniz hakkında fikirler edineceksiniz. Kitabınız sayesinde edineceğiniz, olayları bilimsel gerçeklerle değerlen- dirme alışkanlığınızın ömür boyu sürmesi dileğimizle… Yazı Kurulu Kazanım Odaklı : Hepsi 1 Arada KISA BİLGİ ÇÖZÜMLÜ SORULAR ALANLARI Değişen tasarımı daha  işareti ile belirtilen kolay akılda kalan özet sorular farklı düzeylerde bilgi alanlarından seçildi ve kitabın son oluştu. bölümünde çözüldü. N I M O A D Z A A K K L I Kısa bilgi, alıştırma ve soru alanları kazanımlara göre düzenlendi. ÖRNEK SORULAR VE YILDIZLI ÇÖZÜMLER SORULAR Anahtar soru tiplerinde  örnek sayısı artırıldı ve Zorluk derecesine göre çözümler aşama aşama düzenlenmiş sorular. verildi. BOL ALIŞTIRMA Bireysel ve pekiştirici alıştırmalar kazanımların yerleşmesine daha fazla katkı sağlıyor. İÇİNDEKİLER 1 - GÜNEŞ, DÜNYA VE AY 3 - KUVVETİN ÖLÇÜLMESİ VE GÜNEŞ’İN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ ............8 SÜRTÜNME Alıştırma: Alev Topu .......................................10 KUVVETİN ÖLÇÜLMESİ ...............................74 Etkinlik: Güneş Lekelerini Görmek ................11 Kazanım Pekiştirme Testi - 1 .........................12 Alıştırma: İtme mi, Çekme mi? .......................76 Etkinlik: Kuvvet ve Dinamometre ...................77 AY’IN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ ..................13 Kazanım Pekiştirme Testi - 1 .........................78 Alıştırma: Ay, Güneş ve Dünya’nın Büyüklükleri ....................................................14 SÜRTÜNME KUVVETİ ..................................80 Kazanım Pekiştirme Testi - 2 .........................15 Alıştırma: Kuvvetli Cümleler ...........................81 AY’IN HAREKETLERİ VE EVRELERİ ..........16 Alıştırma: Uçan Balonlar ................................82 Alıştırma: Ay Dede .........................................17 Etkinlik: Sürtünmeyi Değiştirelim ...................83 Alıştırma: Muhteşem Üçlü ..............................18 Etkinlik: Sürtünme Kuvvetini Hissedelim .......84 Alıştırma: Bilgi Kutucukları .............................19 Kazanım Pekiştirme Testi - 2 .........................85 Etkinlik: Proje Yapalım ...................................20 Kavrama Testi - 1 ...........................................87 Etkinlik: Ay’ı Gözlüyorum ...............................21 Kavrama Testi - 2 ...........................................91 Kazanım Pekiştirme Testi - 3 .........................22 GÜNEŞ, DÜNYA VE AY ................................23 Alıştırma: Kimin Etrafında Dolanır? ................25 Alıştırma: Yanıtlar ...........................................26 4 - MADDE VE DEĞİŞİM Alıştırma: Bizim Dünyamız .............................27 Etkinlik: Ya Olsaydı? ......................................28 MADDENİN HÂL DEĞİŞİMİ ........................96 Etkinlik: Uzaydaki Hareketler .........................29 Etkinlik: Kavram Haritası ................................30 Alıştırma: Selin’in Yanıtları.............................98 Etkinlik: Model Yapalım .................................31 Etkinlik: Hâl Değişimleri ................................99 Etkinlik: Doğru mu, Yanlış mı? ......................32 Etkinlik: Sudaki Değişim .............................100 Etkinlik: Uzaylılar ............................................33 Etkinlik: Kutuda Neler Oluyor? ...................101 Kazanım Pekiştirme Testi - 4 .........................34 Kazanım Pekiştirme Testi - 1 ......................102 YIKICI DOĞA OLAYLARI .............................35 Alıştırma: Doğal Afetler ..................................37 MADDENİN AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ .104 Kazanım Pekiştirme Testi - 5 .........................38 Alıştırma: Uçuşan Kâğıtlar...........................105 Kavrama Testi - 1 ...........................................39 Etkinlik: Ne Fark Var? .................................106 Kavrama Testi - 2 ...........................................43 Etkinlik: Her Şey Karıştı ..............................107 Kazanım Pekiştirme Testi - 2 ......................108 2 - CANLILAR DÜNYASI ISI VE SICAKLIK ........................................110 CANLILARI TANIYALIM ...............................48 Alıştırma: Nereden Nereye? ........................112 Alıştırma: Canlıları Sınıflandıralım ..................54 Kazanım Pekiştirme Testi - 3 ......................113 Etkinlik: Mikroskop Kullanımı .........................55 Etkinlik: Temizlik Robotu ...............................56 ISI MADDELERİ ETKİLER .........................114 Etkinlik: Doğadaki Canlılar .............................57 Etkinlik: Hayvan Kartları .................................58 Etkinlik: Sizce Hangisi?...............................116 Etkinlik: Bitkiler ...............................................59 Etkinlik: Isı Maddeleri Etkiler .......................117 Etkinlik: Sınıflandıralım ...................................60 Kazanım Pekiştirme Testi - 4 ......................118 Etkinlik: Mantarlar Her Yerde .........................61 Kavrama Testi - 1 ........................................119 Etkinlik: Hayvanlar Âlemi ...............................62 Kavrama Testi - 2 ........................................123 Kazanım Pekiştirme Testi .............................63 Kavrama Testi - 3 ........................................127 Kavrama Testi - 1 ...........................................65 Kavrama Testi - 2 ...........................................69 Kavrama Testi - 4 ........................................131 7 - ELEKTRİK DEVRE 5 - IŞIĞIN YAYILMASI ELEMANLARI IŞIĞIN YAYILMASI.....................................136 DEVRE ELEMANLARININ SEMBOLLERLE Alıştırma: Hangisi Karşıya Geçer? ..............137 GÖSTERİMİ VE DEVRE ŞEMALARI ..........200 Etkinlik: Işık Yayılır ......................................138 Alıştırma: Devre Çiziyoruz ............................203 Kazanım Pekiştirme Testi - 1 ......................139 Etkinlik: Sembolden Resme ........................204 Kazanım Pekiştirme Testi - 1 .......................205 IŞIĞIN YANSIMASI ......................................141 Alıştırma: Yansıma Çeşitleri ..........................145 BASİT BİR ELEKTRİK DEVRESİNDE Etkinlik: Hologram ........................................146 LAMBA PARLAKLIĞINI ETKİLEYEN Kazanım Pekiştirme Testi - 2 ........................147 DEĞİŞKENLER ...........................................206 Alıştırma: Hangi Ampul Yanacak? ...............208 IŞIĞIN MADDEYLE KARŞILAŞMASI .........148 Etkinlik: Çalışmayan Devreler ......................209 Alıştırma: Işığı Ne Kadar Geçiriyor? ..............149 Etkinlik: Devre Elemanları ............................210 Kazanım Pekiştirme Testi - 3 ........................150 Etkinlik: Hangisi Daha Parlak Yanar? ..........211 Etkinlik: Bil Bakalım......................................212 TAM GÖLGE ................................................151 Etkinlik: Devreler ..........................................213 Alıştırma: Gölgeler ........................................154 Etkinlik: Elektronik Eşleştirme .....................214 Etkinlik: Tutulmalar .......................................155 Etkinlik: Devreler Kuralım .............................215 Etkinlik: Gölge Oyunu ...................................156 Kazanım Pekiştirme Testi - 2 .......................216 Etkinlik: Güneş Saati Yapalım ......................157 Kavrama Testi - 1 .........................................217 Etkinlik: Gölge Boyu .....................................158 Kavrama Testi - 2 .........................................222 Kazanım Pekiştirme Testi - 4 ........................159 Kavrama Testi - 1 ..........................................160 Kavrama Testi - 2 ..........................................165 Kavrama Testi - 3 ..........................................169 6 - İNSAN VE ÇEVRE 8 - UYGULAMALI BİLİM BİYOÇEŞİTLİLİK .........................................174 UYGULAMALI BİLİM .................................228 Etkinlik: Kalem Ucunu Aydınlatıcı Olarak Alıştırma: Kötü Haberler ..............................176 Kullanma .....................................................231 Etkinlik: Atatürk Orman Çiftliği ....................177 Kazanım Pekiştirme Testi ............................232 Etkinlik: Onlar Yok Olmak Üzere ................178 Kazanım Pekiştirme Testi - 1 ......................179 İNSAN VE ÇEVRE İLİŞKİSİ ........................180 Alıştırma: Gökten Asit Yağıyor! ....................183 Etkinlik: Önlem Alalım ..................................184 Etkinlik: Evimizin Havasını Kirletenler ..........185 Kazanım Pekiştirme Testi - 2 .......................186 YANIT ANAHTARI Kavrama Testi - 1 .........................................187 Kavrama Testi - 2 .........................................191 Kavrama Testi - 3 .........................................195 Yanıt Anahtarı .............................................233 1 ÜNİTE GÜNEŞ, DÜNYA VE AY F.5.1.1. GÜNEŞ’İN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ F.5.1.1.1. Güneş’in özelliklerini açıklar. F.5.1.1.2. Güneş’in büyüklüğünü Dünya’nın büyüklüğüyle karşılaştıracak şekilde model ha- zırlar. F.5.1.2. AY’IN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ F.5.1.2.1. Ay’ın özelliklerini açıklar. F.5.1.2.2. Ay’da canlıların yaşayabileceğine yönelik ürettiği fikirleri tartışır. F.5.1.3. AY’IN HAREKETLERİ VE EVRELERİ F.5.1.3.1. Ay’ın dönme ve dolanma hareketlerini açıklar. F.5.1.3.2. Ay’ın evreleri ile Ay’ın Dünya etrafındaki dolanma hareketi arasındaki ilişkiyi açıklar. F.5.1.4. GÜNEŞ, DÜNYA VE AY F.5.1.4.1. Güneş, Dünya ve Ay’ın birbirlerine göre hareketlerini temsil eden bir model hazır- lar. F.5.1.5. YIKICI DOĞA OLAYLARI F.5.1.5.1. Doğal süreçlerin neden olduğu yıkıcı doğa olaylarını açıklar. F.5.1.5.2. Yıkıcı doğa olaylarından korunma yollarını ifade eder. GÜNEŞ’İN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ GÜNEŞ’İN ÖZELLİKLERİ Güneş, kendi adını taşıyan sistemin (Güneş Sistemi’nin) merkezinde yer alan orta büyüklükte bir yıldızdır. Gezegenler, gezegenlerin uyduları, kuyruklu yıldızlar, gök taşları ve diğer gök cisimleri hep Güneş’in etrafında dolanır. Kütlesi, sistemi oluşturan diğer gök cisimlerinin yanında o kadar büyüktür ki tek başına Güneş, tüm sistemin kütlesinin %99,8’ini oluşturur. Güneş Ne Kadar Büyük? Alev topuna benzeyen bu yıldız Dünya’dan oldukça büyüktür. Çapı, Dünya’nın çapının yaklaşık 109 katına eşittir. Güneş’in de Dünya gibi bir yer çekimi vardır. Bu kuvvet, gezegenleri Güneş çevresindeki yörüngele- rinde, Güneş’i de galaksideki mevcut yerinde tutar. Güneş’in yoğunluğu ve büyüklüğü fazla Ay olduğu için çekim kuvveti de fazladır. Güneş’in yüzeyindeki yer çekimi Dünya’dakinden Dünya 28 kat fazladır. O yüzden bir cismin ağırlığı Güneş’te 28 kat fazla ölçülür. Güneş’in Dünya’ya uzaklığı 150 milyon km’dir. Bu nedenle Güneş’ten çıkan bir ışık ışını Dünya’ya 8 dakika 18 sa- Güneş niye sonra ulaşır. Alevler Saçan Bir Küre Güneş çok büyük ve ışıldayan bir gaz topuna benzer. Bu nedenle Güneş modeli hazırlarken küre biçimindeki cisimleri tercih ederiz. Güneş’in devamlı olarak ışıldaması ve ısı yaymasının ne- deni hiç merak ettiniz mi? Güneş’in yapısında bulunan çok çeşitli gazlar, fiziksel hâlinin de gaz olduğunu bizlere ka- nıtlar. Yaklaşık % 74 oranında hidrojen, % 24 oranında helyum, % 1,5 oranında karbon, % 0,1 oranında ise farklı elementler bulunur. Güneş’in kütle çekimi öyle büyüktür ki, yapısında bulunan hidrojen atomlarını, ol- dukça hızlı ve şiddetli bir biçimde çekirdeğine çeker. Burada çarpışan hidrojen atomları, helyum atomuna dö- nüşür. İşte bu çarpışma esnasında açığa çıkan nükleer enerji, Güneş’in bir ısı ve ışık kaynağı olmasını sağlar. Güneş’in yüzeyinden merkezine inildikçe sıcaklık artar. Yüzey sıcaklığı 5500 - 6000 °C iken, çekirdek sıcaklığı 15 mil- Güneş, devamlı parlak kalmasını yon °C’tur. içindeki patlamalara borçludur. 8 Güneş, Dünya ve Ay GÜNEŞ’İN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ Güneş’in Hareketleri ! Güneş, her gün Dün- Unutmayın ya’nın çevresinde dolanı- Güneş de Dünya gibi katmanlardan oluşmaktadır. İçte bir yormuş gibi görünür. Ger- çekirdek, dışa doğru da üç katlı bir atmosfere sahiptir. Güneş çekte ise Dünya kendi ek- rüzgârları ve güneş lekeleri bu katmanlarda gözlenir. En yoğun seni etrafında döner. Dün- ve sıcak yeri çekirdeğidir. ya’nın ekseni, Kuzey Kut- bu ile Güney Kutbu’nu bir- leştirdiği varsayılan bir Güneş tacı doğrudur. Bir tam dönüş Çekirdek 24 saat sürer. Dönüş yönü Işık küre batıdan doğuya doğru ol- Renk küre duğu için Güneş gün için- de doğudan batıya gider- miş gibi görünür. Güneş’in iki çeşit hareketi vardır; 1. Kendi ekseni etrafında batıdan doğu- ya doğru döner. Bu dönme hareketi ekvatorunda 25 günde, kutuplarında 34 günde tamamlanır. Genel olarak “Güneş’in kendi ekseni etrafında dö- nüşü 30 günde (1 ay) tamamlanır.” şeklinde ifade edilir. Dönme hızı orta- lama saatte 70 000 km’dir. 2. Güneş Sistemi’nin bulunduğu Saman- GÜNEŞ yolu Galaksi’si etrafında ortalama sa- atte 220 km hızla dolanır. Bu dolanma- Güneş, Samanyolu Galaksisi’nin yı 250 milyon yılda tamamlar. kollarından birinde yer alır. Güneş’i Gözlemlemek Orta büyüklükte bir yıldız olan Güneş’in Dünya’ya uzaklığının 150 milyon km olduğunu öğrenmiştiniz. Boyut olarak Dünya’dan 109 kat daha büyük olmasına rağmen, Dünya’dan çok uzak olan Güneş, Ay ile aynı boyutta görünür. Güneş’in merkezinde meydana gelen nükleer patlamalar sonucunda açığa çıkan zararlı ışınlar, Dünya’mıza kadar ulaşır. Bu nedenle Güneş teleskop, dürbün, güneş gözlüğü veya çıp- lak gözle gözlenmemelidir. Bunun yerine güneş ışınları için özel olarak hazırlanmış filtreli gözlükler kullanılmalı veya görün- tüsü kaydedilerek, görsellerden incelenmelidir. Deri sağlığımız için de güneş koruyuculardan yararlanılmalı, gerektiğinde şap- ka kullanılmalı ve öğlen saatlerinde dışarı çıkılmamalıdır. Güneş, Dünya ve Ay 9 Alıştırma : Alev Topu Aşağıdaki cümlelerdeki boşluklara uygun kavramları yazın, daha sonra bu kavram- ları bulmacaya aktararak anahtar sözcüğe ulaşın. 1 • Güneş’in şekli .............................. olup, birçok gazın bir araya gelmesiyle oluşmuştur. 2 • Güneş’ten çıkan bir ışık ışını Dünya’ya yaklaşık ............................ dakikada ulaşır. 3 • Güneş’in en sıcak olan bölgesi ....................... adını alır. 4 • Güneş’in kendi ekseni etrafındaki dönüşü ........................... ........................ doğrudur. 5 • Uzayın derinliklerine kadar uzanan ......................., Güneş’in en dış tabakasıdır. 6 • Işık küre (..........................) üzerinde güneş lekelerini bulundurur. 7 • Güneş evrendeki birçok .......................dan, orta büyüklükte olanlardan biridir. 8 9 • Güneş, %24 oranında .........................., %74 oranında ...................... gazından oluşur. 10 • .......................... (kromosfer), Güneş tutulması sırasında gözlemlenebilen tabakadır. 3 1 2 7 4 6 8 5 9 10 Anahtar Sözcük * * Dünya’mızın bulunduğu Samanyolu Galaksisi’ne en yakın galaksidir. Dünya’dan çıplak gözle görünebilen en uzak gök cismidir. 10 Güneş, Dünya ve Ay