Tahsin Yücel YAZININ SINIRLARI İnceleme I SORUNSAL YAZININ SINIRLARI Yıllar önce, İstanbul’da, genellikle roman çevresinde dönen bir söyleşinin sonunda, Michel Butor, en büyük düşlerinden birinin yapıtlarının son halkası olarak “geleneksel bir roman” yazmak olduğunu söylemişti bana. Michel Butor gibi en belirgin özelliği durmamacasına yeni biçimler aramak olan bir yazardan pek beklenmeyecek bir sözdü bu. Ama, biraz düşünülecek olursa, anlaşılmayacak bir söz değildi. Her şeyin dizilere bağlandığı, en yeni, en özgün buluşların bile kaşla göz arasında kalıplaştırılıverdiği, bunun sonucu olarak da yozlaştırıldığı, yabancılaştırıldığı bir çağda, yeni biçimler – dolayısıyla yeni içerikler– aramayı benliğinin ve yapıtının geçerliliğini ve bütünlüğünü korumanın başlıca yolu olarak gören bir yazardı; ama nerdeyse her yapıtta yeniden başlayan bu sürekli arayışın tek amaç durumuna gelerek başka türlü bir yabancılaşmayla sonuçlanmasından korkuyor, Balzac'ın, Flaubert’in, Proust’un gerçekliği daha az dolaylı bir biçimde yansıtan, üstelik daha da kolay ileten anlatım biçimlerini bir "yitirilmiş cennet" gibi görüyor, tuttuğu dolambaçlı yolların kendisini en sonunda buraya getireceğini düşlüyordu. Çünkü, gerçekçiliği tarihsel bir akım olarak düşünmezsek, özünde gerçekçi bir yazardı. İkide bir, “Yazı benim belkemiğimdir” gibi, “Ben yaşamımın birliğini sağlamak için yazıyorum" gibi sözler söylemesi de bunu gösterirdi. Bu açıdan bakılınca, “öz bilincin bilincine varmamı yazın sağladı” ya da “Kendimde ve çevremde olup bitenler konusunda yazın aydınlattı beni” türünden sözler eden Peter Handke’nin de Butor gibi özünde gerçekçi bir yazar olduğu söylenebilir. O da Butor’un beklediğini bekler yazından: “Yazından bitmiş görünen bütün dünya tasarımlarımı kurmasını bekliyorum,” der. Aynı biçimde, ortaya ilk çıkışlarında çarpıcı, uyarıcı, aydınlatıcı olmuş anlatım biçimlerinin yaygınlaştıkları ölçüde “yapmacıklaşarak” birer boş kalıba dönüştükleri görüşünden yola çıkarak, “Benim için bir olanak ancak bir kez var olur. Sonra bu olanağa öykünmek bile olanaksızdır. İkinci kez kullanılan bir söyleyim olanağı hiçbir yenilik getirmez, fazla fazla bir çeşitlemedir,” demesi de Butor’a yaklaştırır Handke'yi. Bu bakımdan, biçim ile içeriğin “bir kâğıdın iki yüzü gibi” birbirinden ayrılmaz olduğu da göz önüne alınınca, Handke’nin, “Ben fildişi kulede oturanlardanım,” derken, bu deyimi alışılmış, olumsuz anlamında kullanmadığını kesinlemek gerekir. Bununla birlikte, bir yandan eğitimini eğiticilere değil, yazına borçlu olduğunu söylerken, bir yandan da yazının böyle bir işlevi bilinçle yüklenmesine karşı olduğunu söyler Handke. Neden? Yazar için geçerli saydığını okur için geçerli saymadığından mı? Kendisini eğiten şeyin yalnızca kendi arayışları, kendi yapıtları olduğunu kesinlemediğine göre, hayır. Özel olarak yazın, genel olarak da sanat için bir amaç düşünmeyi saçma bulduğundan böyle konuşur: “Sanat için bir amaç düşünmek saçmadır. Herhangi bir şeye doğrudan yönelik değildir sanat; bir biçimdir ve bu niteliğiyle hiçbir şeye yönelik değildir, ciddi bir oyundur olsa olsa." Evet, sanat, yalnızca yaratım süreci olarak değil, özüyle de bir oyundur ona göre, çünkü biz gerçeği, gerçek düşünceyi ileterek gerçek bir etkinlikte bulunmak için ne denli uğraşırsak uğraşalım, “yazın alıntıladığı dilsel gerçekliği de, adlandırdığı dildışı gerçekliği de oyuna dönüştürür” ister istemez. Yazının bütün sanatlarla paylaştığı bu özelliğin sonucu olarak, Jean Paul Sartre'ın düşündüğü anlamda bir bağlanımdan söz etmek saçma olur: “Bağlanım amaç açısından toplumsal gerçekliğin değiştirilmesine yöneliktir", oysa, yazın öncelikle biçim olduğuna göre, “yazınsal biçim karmaşıklaştığı ölçüde kendisine bağlanan bağlanım da yabancılaşır. Biçime uyma ne denli yetkin düzeyde gerçekleştirilirse, bağlamım da o denli yörüngesinden ayrılır, gerçekliğini yitirir, gerçekdışı olup biçime dönüşür ve bağlanım kavramıyla bir ilintisi kalmaz", iletilmek istenen bildiri inandırıcı olmaktan çıkar. Böylece, Örneğin Brecht, söylemek istediklerini doğal bir konuşma havası içinde söylemek için çok çabalar harcamıştır, ama, yazında doğal konuşma olmadığı, olamadığı için, bildirileri birer bildiri olarak gerçekliklerini yitirmişler, birer koşuğa, birer biçime, birer oyuna dönüşmüşlerdir. Doğrusunu söylemek gerekirse, tümden yabana atılacak savlar değil Peter Handke’nin savları. Bir kez, herhangi bir aktarmadan söz edilebileceği ölçüde, yazına aktarılmış gerçeğin (söz ya da nesnenin) başka türlü bir kimlik kazanarak kendi kendine yabancılaştığı, bunun sonucu olarak da işlevinin değiştiği doğrudur. Hiç değilse, Handke’den önce birçok yazar vurgulamıştır bu gerçeği. Ama bu dönüşümün her zaman olumsuz yönde, yani etkini etkisizleştirecek biçimde gerçekleştiğini savunmak zordur. Görünüşe bakılırsa, Handke sözlerin düşünülmeden, ölçülüp biçilmeden kullanıldıkları sürece eldeğmemişliklerini korudukları, buna karşılık, yazın yapıtında birer kuru kalıba dönüştükleri görüşünden yola çıkarak varır bu sonuca. Oysa bütün bu sözler, yazın düzleminde yeni bir kimlik kazanarak yazınsal biçime dönüşmekle birlikte, yalnızca bir yazınsal biçim olarak algılanmadıklarına göre, çok farklı sonuçlara da ulaşılabilir, gerçek söyleme öykünen yazınsal söylem gerçek söylemden çok daha gerçek görünebilir, çok daha etkili olabilir. Paul Valery’nin anlatı türünü, “Markiz saat beşte sokağa çıktı" türünden, her gün kullandığımız tümcelerle karışan, dümdüz tümcelerle doludur diye küçümsediği söylenir. Ne var ki, gerçekten yazınsal bir bağlamda yer alınca, en beylik, en yıpranmış, en bayağı sözlerin bile yepyeni nitelikler, yepyeni işlevler kazandıklarını, bunu da içinde yer aldıkları yapıtın başka öğeleriyle kurdukları bağıntılara borçlu olduklarını söyleyebiliriz. Madame Bovary'deki tarım şenliği söylevi bunun en ilginç örneklerinden biridir. Malraux da Balzac’ın kimi kişilerinin ağzından işittiğimiz en alışılmış sözlerin gerçek yaşamda taşıyabileceklerinden çok daha güçlü anlamlarla yüklü olduklarını söyler. Kısacası, gerçek yaşamın kalıpları başka, yazın yapıtının kalıpları başkadır. Bununla birlikte, eldeğmemişi kuru kalıba dönüştürdüğünü söylersek, öz bilincimizi bize yazının kazandırdığını nasıl kesinleyebiliriz? Açık bir çelişki olmaz mı bu? Olur kuşkusuz. Ama Handke çelişkiden sakınan bir yazar değildir. Eğitimini her şeyden önce yazına borçlu olduğunu kesinledikten sonra, “Bir koşuğun örneğin gerçeklik konusunda cilt cilt bilimsel yapıttan daha çok şey söylediği yolundaki savların bence hiçbir değeri yok. Georg Trakl’ın Kaspar Hauser'inden kendi payıma hiçbir şey öğrenmedim; hukukçu Anselm von Feuerbach’ın aynı konudaki yazısındansa çok şey öğrendim. Hem de öğrendiklerimin kendi gerçekliğim açısından çok yararı dokundu bana," diyebilir. Handke, “sanatın kendi ötesinde hiçbir anlamı bulunmadığını'’, örneğin bir yazın yapıtında yer alan bildirinin “yalnızca kendi kendisinin bildirisi" olduğunu söylerken, çelişkiyi aşamasa bile, görüşünü bir ölçüde temellendirir. Üstelik, bilinen bir gerçeği dile getirmiş olur: Adına yaraşır her sanat yapıtı kendi kendinde bir bütündür, kendi öz dizgesinin dışında kalan hiçbir şeyle özdeşleşmez. Ama, hemen belirtmek gerekir ki, yalnızca sanat yapıtlarına özgü bir nitelik değildir bu: Bilimsel yapıtlar için de söyleyebiliriz aynı şeyi, siyasal söylevler için de, varlığını toprağa, suya, havaya ve güneşe borçlu olan ağaç ya da meyve için de, dil için de söyleyebiliriz. Bilindiği gibi, dil olgusunu kavramanın en doğru, en kestirme yolu onu kendi özgül mantığı, kendi özgül yapısında, “kendi kendinde ve kendi kendisi için” ele almaktır. Ama dilin özgül bir yapı, bağımsız bir dizge oluşturması kendi dışında kalan şeylerle hiçbir bağıntı kurmadığını, kendinden başka hiçbir şeyi yansıtmadığını, kendinden başka hiçbir şeye göndermediğini göstermez. Tam tersine, kendi dışındakini yansıtma, kendi dışındakine gönderme konusunda ondan daha etkin bir araç bilmiyoruz. Yazın da her şeyden önce bir dil olduğuna göre, dil için geçerli olan üç aşağı beş yukarı yazın için de geçerlidir. Yazın da bir şeyler taşır hep; şu ya da bu biçimde, hep kendi dışında bir şeylere gönderir. “Fildişi kulede oturanlardan” olsak bile. İşin ilginç yanı, kişiyi daha bilinçli bir yaşama yöneltebilmek için "yazınsal çizgeleri değiştirmek” gerektiğini söylemekle, Handke de dolaylı biçimde doğrular bunu. Hiç kuşkusuz, kimi bağımlı yazarlar gibi kitleye öncülük etmek, toplumun düzenini değiştirmek değildir amacı, ama, yalnızca belirli bireylerin yaşama ve algılama biçimlerini değiştirmek amacıyla alışılmış kalıpları yıkarak “yazınsal çizgeleri değiştirmek” istemek bile, — yazının kendi dışında bir şeyler yansıttığını, kendi dışında bir şeylere gönderdiğini, — değişik yazınsal çizgeler, dolayısıyla da değişik yazın yapıtları arasında birtakım bağıntılar kurulduğunu, — yapıtın kendi öz varlığının da, yansıttığı gerçeğin de sınırlarını aşan bir işlevi bulunduğunu varsaymak demektir. Özellikle yaşadığımız çağın birçok öncü sanatçısının tutumuna uygun düşmekle birlikte, Peter Handke’nin alışılmış kalıplan yıkarak yazınsal çizgeleri değiştirme konusundaki savlarını da tümüyle paylaşmak kolay değildir. Doğrusunu söylemek gerekirse, hiçbir gerçek yazar önünde bulduğu kalıplara körü körüne bağlanmamış, onları şu ya da bu düzlemde, şu ya da bu oranda, şu ya da bu biçimde değiştirmiştir. Değişikliğin yalnızca kendisi değil, içinde yer aldığı bütünle kurduğu bağıntılar da önemli olduğuna, belki de öncelikle bu bağıntılar açısından değerlendirilmesi gerektiğine göre, yarım ve bütüncül yeniliklerden söz etmek oldukça zordur. Ama Handke sorunu alabildiğine saltlaştırarak yazınsal örnekçelerin ancak ilk kez kullanıldıkları zaman geçerli olduklarını kesinlemekten çekinmez, hem de kendi seçtiği bir yol olarak değil, nerdeyse bütün sanatçılar için geçerli bir kural olarak sunar bunu. Herhangi bir yazarın böyle bir yol seçmesine, yani her yeni yapıtını yepyeni bir biçimsel örnekçeye göre oluşturmasına bir şey diyemeyiz, ama bu tutumu genel bir kural olarak sunabilmek için, önce şu soruları yanıtlamak gerekir: Ömekçenin ilk olması mı önemlidir, yoksa kendisi mi? Örnekçenin kendiliği ne olabilir? Bir okur olarak, Virginia Woolf’u hiç tanımasak da yapıtına onun gerçek bir öyküsünü sayılabilecek ölçüde benzeyen bir başka yapıtla karşılaşmış olsaydık, bu yapıt tümüyle çirkin ve "fazla” mı görünürdü gözümüze? Daha sonra, Mrs. Dalloway’i okuduğumuz zaman, önceki yapıtın bizim için taşımış olduğu değer tümüyle yok mu olurdu, bize sağlamış olduğu bilinç silinip gider miydi? Okuduğumuz yapıtlar, bir kez okunduktan sonra, tinsel yaşamımızda görece bir eşsüremlilik içinde yer aldıklarına, süremsel açıdan önce ya da sonra gelmeleri bu düzlemde bizi fazla ilgilendirmediğine göre, herhalde hayır. Böyle olmasa, Balzac'ı okuduktan sonra, Flaubert ya da Dostoyevski'yi gerçek yazarlar olarak nitelememiz çok zor olurdu. Üstelik, bir yazar konusunda herhangi bir yargıya varabilmek için, yapıtlarından önce başka yazarlara benzeyip benzemediğine bakmamız gerekirdi. Biliyoruz, Handke günümüzde yazınsal örnekçelerin çok çabuk yayıldıklarını, çok çabuk kalıplaştıklarını, bunun sonucu olarak da uyarıcı, bilinçlendirici etkilerini yitirdiklerini düşündüğü için seçer bu yolu. Proust da, Kafka da, Beckett de, Butor da benzer bir gerekçeden yola çıkmış olabilir. Ama Handke bu yazarların hiçbirinin hiçbir zaman benimsemedikleri, benimseyemeyecekleri bir tutumu