Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247 Yavuz AKÇİ1 ALTERNATİF ALIŞVERİŞ MEKÂNI OLAN GELENEKSEL SEMT PAZARLARININ YAPISI, İŞLEYİŞİ ve SORUNLARININ İNCELENMESİ (Adıyaman Örneği)2 Özet Değişen yaşam koşulları hayatın birçok alanında etkisini göstermektedir. İhtiyaçlar hiyerarşinin en temel basamağını oluşturan beslenme, barınma ve giyinme gibi ihtiyaçlar süreklilik arz eden ihtiyaçlardır. Bu ihtiyaçların karşılanmasında çok uzun bir geçmişe sahip olan semt pazarlarının geleneksel bir rolünün olduğu düşünülmektedir. Bu çalışmada Adıyaman il merkezindeki geleneksel semt pazarlarındaki alıcı ve satıcılar incelenmiştir. İncelemede alıcıların bu alışveriş mekânlarını tercih nedenleri, memnuniyet düzeyleri, karşılaştıkları sorunlar ve beklentileri belirlenmiştir. Daha sonra da aynı pazarlardaki satıcıların bu mesleği tercih nedenleri, bu meslekteki çalışma süreleri, karşılaştıkları sorunlar ve beklentileri belirlenmiştir. Veri toplama için iki ayrı semt pazarı ölçeği (alıcı-satıcı) oluşturulmuştur. Anketler yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanarak geçerli 1.000 alıcı ve 200 satıcı verisi elde edilmiştir. (Her pazar yerinden tesadüfi olarak seçilen ve anketi cevaplamaya gönüllü olan kişilere uygulanmıştır.) Uygulama sonuçları SPSS 20.0 programında analizlere tabi tutulmuştur. Araştırma sonucunda satıcıların pazarcılık mesleğiyle ilgili sorunları belirlenmiş ayrıca alıcıların da semt pazarlarından alış veriş yapma nedenleri, alış veriş şekilleri ve pazarlara ilişkin memnuniyet durumları belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Semt Pazarları, Alıcı, Satıcı STRUCTURE, PROGRESS, and PROBLEMS of THE TRADITIONAL DISTRICT BAZAARS AS AN ALTERNATIVE MARKET PLACE (Sample of Adiyaman) Abstract Changing living conditions show the effects in many areas of life. Requirements of nutrition, harboring, and clothing which are the most basic steps of the hierarchy of needs are the continuous needs. It is believed in that there is a traditional and 1 Yrd. Doç. Dr., Adıyaman Üniversitesi, Üretim Yönetimi ve Pazarlama ABD., [email protected] 2 Bu çalışma Adıyaman Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Yavuz Akçi 230 historical role of District Bazaars to satisfy the needs and requirements. Buyers and sellers in traditional District Bazaars in Adiyaman were examined in this study. The reasons of choosing these shopping areas, the levels of satisfaction, problems and expectations of buyers were clearly determined in this research. After that, the reasons of choosing this profession, working hours, problems, and expectations of sellers in the same bazaars were also examined. Two different district bazaar samples (buyer-seller) were established for collecting data. Face to face interview was used for conducting a survey and effectual 1000 survey from buyers and 200 survey from sellers (who were randomly selected and willing to answer the questions in each district bazaar) were obtained. Results were analyzed by the software of SPSS 20.0. Based on the survey results, sellers’ problems about their profession were identified and also buyers’ reasons and forms of shopping from district bazaars and levels of satisfaction were determined in this research. Key Words: District Bazaar, Buyer, Seller 1. GİRİŞ Semt pazarlarının çok uzun bir tarihi geçmişinin olduğu düşünülmektedir. Perakendeciliğin olmadığı zamanlarda üreticiler (ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılık yapanlar) ürettikleri ürünleri satmak için şehirlere getirmişlerdir. Alıcı ve satıcıların buluşabilmelerine olanak sağlayan ortak bir alana ihtiyaç duyulduğundan pazarlar doğmuştur. Zamanla üreticilerin tüm pazarlara hatta uzak pazarlara ulaşması güçleştiğinden aracılara ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Bu durum semt pazarlarının gelişmesindeki ikinci önemli adımı oluşturmuştur. Özellikle sanayi devrimi sonrasında artan üretim ve tüketim miktarlarının sonucunda aracıların sayısı artmış komisyoncu, toptancı, ithalatçı, bayi gibi aracılar da sistemin içine girerek semt pazarlarının günümüzdeki halini almasını sağlamıştır. Semt pazarı veya haftalık pazar, alıcı ve satıcıların düzenli aralıklarla, otoriteler tarafından belirlenen yerlerde bir araya gelmeleri olarak tanımlanabilir (Özgüç ve Mitchell, 2000:37). TÜSPAF semt pazarını, üreticiler ve pazarcılar tarafından satışa sunulan mallar ile belediyece müsaade edilen diğer gıda ve ihtiyaç maddelerinin doğrudan tüketicilere perakende olarak satıldığı açık veya kapalı pazar yerleri olarak tanımlamaktadır. Temelde meyve, sebze, bakliyat, peynir, yumurta gibi tarım ve hayvancılık ürünlerinin satıldığı semt pazarlarında zamanla ürün çeşitliliği artmış giyim, tekstil, ayakkabı, mutfak eşyaları, plastik ürünler, zücaciye, temizlik ürünleri, kırtasiye, oyuncak, elektronik gibi insanların ihtiyaç duyacağı çok çeşitli ürünler de yer almaya başlamıştır. Başlangıçta tamamen yerel ürünlerin alınıp satıldığı semt pazarlarında zamanla yurt içindeki diğer şehirlerde üretilen ürünler de pazarda yer almaya başlamış ve hatta yurt dışından ithal edilen ürünler de semt pazarlarındaki tezgahları doldurmaya başlamıştır. Semt pazarlarının ve pazarcılık kültürünün fakir ülkelerle veya yoksullukla ilişkilendirilmesi doğru bir yaklaşım olmamaktadır. Çünkü dünyanın en zengin ülkelerinde de semt pazarları bulunmaktadır. Semt pazarlarından yalnızca gelir seviyesi düşük olan insanların alış veriş yaptığı düşüncesi de doğru bir bakış değildir. Çünkü semt pazarlarından herkes alış veriş yapmakta hatta “sosyete pazarı” gibi isimlerle adlandırılan pazarlar bile bulunmaktadır. Ülkeler veya kültürler farklı olsa bile semt pazarları birbirlerine oldukça benzemektedirler. Düzenli olarak haftanın belirli bir günü kurulması, pazarın yerleşim şekli, The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247 231 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) pazarlama ve satış şekilleri çoğu ülkede birbirlerine benzemektedirler. Satılan ürünlerde farklılıklar olsa da şekil benzerlik göstermektedir. Ayrıca semt pazarları değişen teknolojiden de kendine pay çıkarmaya çalışmaktadır. Semt pazarlarında genellikle peşin alış verişler yapılmasına rağmen bazı satıcılar kredi kartıyla da satış yapmaktadırlar. Bu çalışmada semt pazarlarının yapı ve işleyişinin belirlenmesi amacıyla hem satıcılardan hem de alıcılardan veriler toplanmıştır. Toplanan veriler ışığında satıcıların pazarcılık mesleği ile ilgili görüşleri, tutumları ve çeşitli konulardaki memnuniyetleri belirlenmeye çalışılmıştır. Aynı şekilde alıcılardan toplanan verilerle de neler satın aldıkları, pazarı tercih nedenleri neler olduğu ve alış veriş şekilleri nasıl gibi soruların cevapları belirlenmeye çalışılmıştır. Geleneksel alışveriş mekânı olan semt pazarları halkla ilişkiler ve reklamcılık, iktisat, tarım ekonomisi, coğrafya ve sosyoloji gibi bilim alanlarının inceleme konusu olmuştur. Fakat işletme biliminin pazarlama ana bilim dalının konusu olarak pek irdelenmemiştir. Bu açıdan da bu araştırmanın diğer araştırmalardan farklılaşacağı beklenmektedir. 2. Literatür Semt pazarları hemen tüm dünyada, tarih boyunca çeşitli alışveriş süreçlerinin değişim ve dönüşüm mekanizması içinde önemlerini hep koruyarak günümüze dek gelebilmiş mekânlardır. Günlük yaşamda ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan yadsınamaz bir yeri olan semt pazarı (periyodik pazar, haftalık pazar) denildiğinde, genellikle ailelerin sebze, meyve, giyim-kuşam, ayakkabı, zücaciye gibi çeşitli ihtiyaçlarını uygun fiyatlarla alabildikleri; belirli günlerde ve belirli yerlerde kurulan alışveriş organizasyonu akla gelir (Tunçel, 2003: 50). Pazarlar, tarihi süreç içinde üreticiler ile tüketicilerin bir araya geldikleri alanlar/mekanlar olmuştur. Kırsal yerleşim alanlarında pazarlar genellikle haftada bir defa ve haftanın belirli bir gününde kurulmaktadır. Bazen de mevsimlik veya yıllık düzenlerle de kurulmaktadır. Bazen şölen, panayır gibi etkinlilerle de birleştirilmektedir. Kentlerde ise insanlar ihtiyaçlarını sıklıkla perakendecilerden (bakkal, market, mağaza, çarşılar vb) karşılamaktadırlar. Bazen de özellikle meyve sebze ağırlıklı ihtiyaçlarını geleneksel alışveriş mekanı olan haftalık kurulan semt pazarlarından karşılamaktadırlar. Çalışma konusu tek boyutlu olmayıp, birçok boyutu olan bir konudur. Semt pazarlarının kültürel, iktisadi ve ticari boyutları bulunmaktadır. Özgüç ve Michael, semt pazarlarının kültürel boyutuyla ilgili olarak, market ve AVM’lere karşılık hala devam ediyor olduğunu fakat yavaş yavaş değişimden etkilendiğini belirtmektedirler (Özgüç ve Michael, 2000). Koçak ve Çakmak, semt pazarlarının ekonomik boyutlarıyla ilgili olarak özellikle kayıt dışı ekonomiyi etkilemesi, yapılan ticaretin kayıt altına alınamayıp vergilendirilememesi konularını ön plana çıkarmaktadırlar (Koçak ve Çakmak, 2011). Aynı şekilde Yıldız, seyyar satıcı ve işportacılar ile semt pazarcıları arasındaki benzerliklere değinmekte, kayıt dışı ve göç ile bunları ilişkilendirmektedir (Yıldız, 2008). Maruyama ve Trung (2010:1) enformel satıcılardan gıda ürünü alış verişi yapılmasının en önemli nedeni olarak düşük fiyatlı olmalarını göstermektedir. Ayrıca bunun satıcıların sağladığı hizmetlerle de bir ilişkisinin olmadığını belirtmektedirler. Semt pazarlarının ticari ve coğrafi boyutuna yönelik olarak da Akpınar vd, 2009 & Yulafçı ve Cinemre, 2007 & Bulut, 1980 & Çalışkan, 2007 & Koday ve Çelikoğlu, 2011 & Özkul ve Kanyılmaz, 2012 & Albayrak vd, 2010 & Akbay vd, 2005 & Tunçel, 2003 çalışmalar yapmışlardır. Semt pazarlarının ticari ve coğrafi boyutlarının araştırıldığı bu çalışmalar incelendiğinde coğrafi boyutta özellikle semt The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247 Yavuz Akçi 232 pazarlarının şehirlerdeki yerleşim şekilleri ve pazarların haftalık değişim periyodları incelendiği görülmektedir. Çok uzun bir tarihi geçmişe sahip olan semt pazarları her dönemde insanların ihtiyaçlarını karşılamak için uğradıkları geleneksel alışveriş mekânları olmuşlardır. Asya kıtasının büyük bir bölümü Afrika kıtasının bazı bölümleri ve Latin Amerika’nı birçok yerinde özellikle gelir seviyesi düşük olan insanlar için semt (periyodik) pazarları önem taşımaktadır (Tunçel, 2009: 36). Yurtseven, Türkistan coğrafyasındaki pazar esnafının da diğer pazarlardakilere benzer karakteristikler gösterdiğini belirtmektedir (Yurtseven, 2012: 199-200). Tarihsel süreçte alışveriş mekanları/alanları ekonomik boyuttaki ticari gelişimle sınırlı kalmamış aynı zamanda teknolojik ve sosyolojik değişimlerden de etkilenmiştir (Mert, 2000: 282). Suryadarma vd, Endonezya’daki geleneksel satıcılarda görülen düşüşün ana sebebinin süpermarketler olmadığını daha çok iç problemler ve sokak satıcıları olduğunu belirtmişlerdir (Suryadarma vd, 2010:79). Kentleşme sürecindeki yeni tüketim kalıpları periyodik semt pazarlarını birçok açıdan etkilemiştir. Özellikle de ürünlerin evlerde uzun süre saklanabilmesine olanak sağlayan teknolojilerin de etkisiyle süpermarketler de çoğalmıştır. Bu durum insanların sık sık alışveriş yapma gereksinimini ortadan kaldırmıştır (Tümertekin ve Özgüç; 1998: 420). Türkiye, dünyadaki diğer ülkeler gibi hızlı bir kültürel değişimden geçmektedir. Bu değişim içinde tüketim alışkanlıkları ve yaşam tarzlarındaki değişim doğal olarak başka kurumların da değişmesini tetiklemiştir (Başfırıncı, 2011: 115). Fakat büyük perakendeci olan süpermarketler ve AVM’lere rağmen semt pazarları hala etkinliğini sürdürebilmektedir (Çalışkan, 2007: 52). Tüketicilerin ihtiyaçlarını karşılayacak alternatif perakendecilerden (bakkal, market, mağaza, AVM) karşılama olanağı olmasına rağmen kültürel bir değer olması veya kişilerin alışkanlıklarından dolayı geleneksel alış veriş mekânı olan semt pazarlarına olan ilgi azalmamıştır. Semt pazarları ülkelerin veya şehirlerin kültürlerinin, geleneklerinin bir parçası durumundadır. Pazarların kuruldukları yerler, alınıp satılan ürünler, pazarlama ve satış şekilleri, satıcıların giyim kuşamları hatta pazarın dokusu ve kokusu bile geleneksel özellikler taşımaktadır (Tümertekin ve Özgüç, 1998: 26). Bu özellikleri taşıyan pazarlardaki ürünlerin satış fiyatları da ürün miktarı ile doğrudan ilişkilendirilmektedir. Ürün miktarının yüksek olduğu dönemlerde fiyatlar düşük, ürün miktarlarının düşük olduğu dönemlerde ise yüksek fiyatlar oluşmaktadır (Yulafçı ve Cinemre, 2007: 264). Konu ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde Akpınar vd (2009), yaş meyve ve sebze ihtiyacını süper-hipermarketlerden karşılayan kişileri demografik özellikleri açısından incelemişler. Araştırma sonucunda bu ihtiyaçlarını süper marketlerden karşılayan kişilerin 35 yaş üstünde, eğitim ve gelir seviyesi yüksek olan hane halkı kişileri olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bu kişilerin süper marketleri tercih nedenleri de inceleyen araştırmacılar tüketicilerin tercihini etkileyen birçok faktörün (kredi kartıyla ödeme, otopark, temizlik, kalite ve toplu alışveriş yapabilme olanağı) olduğunu belirlemişlerdir (Akpınar vd, 2009: 216). Albayrak vd (2010), Türkiye’de tarım ve gıda ürünlerinin pazarlama sistemlerini inceledikleri çalışmalarında firmaların yapılarından kaynaklanan sorunların öne çıktığını belirmektedirler. Pazarlama izleyemeyen, gecikmeleri önleyemeyen, finansal güçlükleri olan ve teknolojiyi kullanamayan firmaların önemli sorunlar yaşadıklarını belirtmektedirler (Albayrak vd, 2010: 1305). The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247 233 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) Gavcar vd.,(2006), Muğla ilindeki semt pazarlarında satış yapan satıcıların sorunları belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada satıcıların orta yaşlarda, gelir seviyesi yüksek olmayan, özellikle belediye hizmetlerinden pek memnun olmayan, eğitim seviyeleri ilköğretim ve lise düzeyinde olan kişilerden oluştuğunu belirlem işlerdir. Ayrıca satıcıların yaklaşık yarısı kendi ürettikleri ürünleri satmakta ve şehirde kurulan tüm pazarları da dolaşmamaktadır. Çalışmalarının sonucunda buradaki satıcıların daha geleneksel özellikler taşıdığı söylenebilir (Gavcar vd., 2006: 136-141). Literatür incelendiğinde yapılan çalışmalar genellikle bu farklılıklar üzerine odaklanılmıştır. Bu çalışmada değişim üzerine odaklanılmayıp semt pazarlarının hem alıcılarının hem de satıcıların davranışları belirlenmiştir. Ayrıca alıcıların ve satıcıların geleneksel alışveriş mekânı olan semt pazarlarını tercih nedenleri ve pazarların yapı ve işleyişlerine ilişkin beklenti ve sorunlar tespit edilmeye çalışılmıştır. 3. Uygulama Çalışmanın konusu semt pazarlarının yapısı, işleyişi, sorunları, beklentileri ile çözümlerden oluşmaktadır. Bu çalışmanın kapsamı Adıyaman il merkezindeki semt pazarlarından alışveriş yapan alıcılar ile buralarda satış yapan satıcıların algılarından oluşmaktadır. 3.1.Araştırmanın Amacı ve Önemi Bu çalışmanın ana amacı geleneksel semt pazarlarının birçok yönüyle fotoğrafını çekmektir. Pazarlardan alışveriş yapan kişileri demografik özellikleri ile tanımak, satıcıları tanımak, alıcı ve satıcıların memnuniyet düzeylerini belirlemek ve sorunlar ile beklentilere ilişkin çözüm önerilerinde bulunmaktır. Kültürel ve tarihi özellikleri de olan semt pazarlarının yapı ve işleyişini pazarlama bileşenleri açısından da inceleyebilmektir. Günlük hayattaki birçok değişime rağmen semt pazarlarının hala birçok işlevini yerine getiriyor olması kültürel açıdan olumlu görünmesine rağmen iktisadi açıdan bazı olumsuzlukları da devam etmektedir. Bu çalışmada özellikle inceleme konusu olan Adıyaman’daki semt pazarlarının alıcı ve satıcı profilleri belirlendikten ve bunların semt pazarlarına ilişkin algıları nicelleştirildikten sonra özellikle sorunlar ve beklentilere ilişkin çözümler ortaya konmaya çalışılmıştır. 3.2.Yöntem ve Veri Toplama Aracı Bu çalışmada nicel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Araştırma verilerinin toplanması için hem alıcılara hem de satıcılara anket uygulanmasına karar verilmiştir. Uygulanacak anketin geliştirilmesi için öncelikle literatür incelenmiş ve daha sonra da semt pazarlarındaki alıcı ve satıcılarla görüşülerek bu pazarların yapısı, işleyişi, sorunlar ve beklentilere ilişkin fikirleri alınmıştır. Daha sonra bu görüşlerden açık uçlu sorular oluşturularak farklı bir pazardaki alıcı ve satıcılara sorulmuştur. Alınan cevapların mantık ilişkileri, tutarlılıkları ve benzerlikleri dikkate alınarak iki bölümden oluşan anketler oluşturulmuştur. Satıcılara uygulanan anket 35 madde, alıcılara uygulanan anket ise 38 maddeden oluşmuştur. 50 satıcıya ve 200 alıcıya pilot anket uygulanmıştır. Pilot uygulama sonucunda cevapların tutarlılığının testi için güvenirlik analizi yapılmıştır (Ural ve Kılıç, 2006: 286). Satıcı anketleri için hesaplanan Cronbach’s Alpha güvenirlik değeri 0,654 alıcılar için ise 0,742 olmuştur. Güvenirlik analizi sonucunda güvenirliği düşük olan sorular incelenerek düzeltilmiştir. Ayrıca problemli sorular revize The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247 Yavuz Akçi 234 edilerek veya anketten tamamen çıkarılarak ana anket oluşturulmuştur. Anketlere son şekli verilerek esas uygulamaya geçilmiştir. Anketin uygulanacağı alıcı ve satıcılar rastgele seçilmiştir. Her semt pazarında gün içerisinde 3 farklı saatte uygulama yapılmıştır. İlk grup 09:00 – 12:00 arası, ikinci grup 12:00 – 15:00 saatleri ve üçüncü grup da 15:00 – 18:00 saatleri olmuştur. Uygulanan anketler SPSS 20.0 istatistik programının veri kütüklerine girilerek istatistiki analizler yapılmıştır. Öncelikle güvenirlik analizi daha sonra frekans, yüzde, faktör, anova, t-test ve korelasyon analizleri yapılmıştır. Analizler sonucunda alıcı ve satıcıların profilleri belirlenmeye çalışılmıştır. Daha sonra semt pazarlarının yapı ve işleyişine ilişkin algılar belirlenerek bunlar arasındaki ilişkiler, farklılıklar ortaya konmaya çalışılmıştır. 3.3.Ana Kütle ve Örnekleme Araştırmanın evrenini Adıyaman il merkezindeki haftanın her günü farklı yerlerde kurulan semt pazarlarından alış veriş yapan kişiler ile satış yapan satıcılar oluşturmaktadır. Örneklem seçiminde satıcılar için basit tesadüfi örneklem kullanılmıştır. Çünkü satıcıların büyük bir çoğunluğu farklı semt pazarlarının hepsinde bulunduklarından onların tamamına uygulanmaya çalışılmıştır. Alıcılara ilişkin örneklem seçimi yapılırken evreni temsil gücünün yükseltmek için şöyle bir yol izlenmiştir. Öncelikle 1.000 alıcıya anket uygulanmasına karar verilmiştir. Daha sonra Şehrin farklı mahallelerinde yaşayan alıcıların örnekleme girebilmesi için haftanın her günü için ayrı anket uygulanmıştır. Her semt pazarında yaklaşık 130-150 arasındaki alıcıya anket uygulanmıştır. Daha sonra günün farklı saatlerinde semt pazarlarından alışveriş yapacak alıcıların da örnekleme katılmasını sağlamak amacıyla gün içinde 3 dilim oluşturulmuş (sabah, öğlen ve akşama doğru) ve bu dilimlerinin hepsine yaklaşık aynı sayıda (40-50 arası) anket uygulanmıştır. Alıcılara anket uygulaması yapılırken tesadüfi olarak seçilen ve anket sorularını cevaplamaya gönüllü olan kişilere (alıcılara) yüz yüze uygulanmıştır. Esas uygulama 200 satıcı ile 1.000 alıcıya yapılmıştır. Uygulama sonucunda istatistiki analizlere geçmeden önce ölçeklerin güvenirliklerinin belirlenmesi için Cronbach’s Alpha değerleri hesaplanmıştır. Tablo 1: Güvenirlik Analizleri Ölçekler Madde Sayısı Cronbach's Alpha Satıcı pilot anket 26 0,654 Alıcı pilot anket 27 0,742 Satıcı Ana Anket 25 0,706 Alıcı Ana Anket 25 0,785 Güvenirlik analizi ölçmede kullanılan testlerin, anketlerin ya da ölçeklerin özelliklerini ve güvenilirliklerini değerlendirmek üzere geliştirilmiş bir yöntemdir. Alfa (α) katsayısına bağlı olarak ölçeğin güvenilirliği aşağıdaki gibi yorumlanır:  0,00≤α<0,40 ise ölçek güvenilir değildir,  0,40≤α<0,60 ise ölçeğin güvenilirliği düşük,  0,60≤α<0,80 ise ölçek oldukça güvenilir ve  0,80≤α<1,00 ise ölçek yüksek derecede güvenilirdir (Kayış, 2010: 403-404). Analizde satıcı anketleri için güvenilirlik katsayısı, 0,706; alıcı anketleri için güvenilirlik katsayısı, 0,785 bulunmuştur. Bu sonuçlara göre araştırmada kullanılan tüm anket formları “oldukça güvenilir” seviyesinde olduğu söylenebilir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247 235 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) 3.4.Araştırma Bulguları Bu bölümde araştırma kapsamında elde edilen bulguların analizi yer almaktadır. Bu bölüm; demografik bulgular ile semt pazarlarındaki satıcı ve alıcılara ilişkin diğer istatistiki bulgulardan oluşmaktadır. 3.4.1. Satıcılara İlişkin Bulgular Tablo 2: Satıcıların Yaşlarına Göre Dağılımı Yaş Dağılımı Frekans % Eğitim Frekans % 25'ten küçük 8 4,0 Okuryazar 26 13,0 26-35 arası 38 19,0 İlköğretim 139 69,5 36-45 arası 72 36,0 Lise 31 15,5 46-55 arası 56 28,0 Ön lisans 1 0,5 56 + 26 13,0 Lisans 3 1,5 Toplam 200 100,0 Toplam 200 100,0 Çocuk Sayısı Frekans % Mesleki Kıdem Frekans % Bekar 15 7,5 1-5 yıl 27 13,5 Evli çocuksuz 2 1,0 6-10 yıl 65 32,5 1 çocuk 11 5,5 11-15 yıl 64 32,0 2 çocuk 18 9,0 16+ 44 22,0 3 çocuk 73 36,5 Toplam 200 100,0 4+ çocuk 81 40,5 Toplam 200 100,0 Anketlerin uygulandığı satıcıların yaşlarına göre dağılımı incelendiğinde yaklaşık %77’sinin 35 yaşından büyük olduğu görülmektedir. Genç sayılabilecek satıcıların ise yaklaşık %23 olduğu görülmektedir. Satıcıların medeni durumu ve çocuk sayıları incelendiğinde bekar olanların %7,5 olduğu, özellikle 3 çocuktan daha fazla çocuğa sahip olanların yaklaşık %77 olduğu görülmektedir. Semt pazarlarında satış yapan kişilerin fazla çocuk sahibi olduğu söylenebilir. Satıcıların eğitim seviyeleri incelendiğinde ağırlıklı olarak yaklaşık %70’lik bir kısmının ilköğretim mezunu olduğu görülmektedir. Sadece okuryazar olanların oranı %13 olduğu lise ve üst eğitim seviyelerinde olanların ise yaklaşık %17,5 olduğu görülmektedir. Satıcıların genel olarak eğitim seviyelerinin düşük olduğu söylenebilir. Satıcılara bu mesleği kaç yıldır yaptıklarına ilişkin sorulan soruya verilen cevaplar incelendiğinde satıcıların yaklaşık %54’ü 10 yıldan daha uzun bir süredir bu mesleği yaptıklarını belirtmişlerdir. %46’sı ise 10 yıldan daha az bir süredir bu mesleği yaptıklarını belirtmişlerdir. Anket uygulanan satıcıların aylık kazançlarına ilişkin verdiği soru incelendiğinde yaklaşık %99’u 2.000 TL’den daha az bir kazançlarının olduğunu belirtmişlerdir. %55,5’i 1.000 – 2.000 TL arası bir kazançlarının olduğunu belirtirken, %43,5’u ise 1.000 TL’den daha az bir kazançlarının olduğunu belirtmiştir. Satıcıların hangi ürünleri sattığının belirlenmesi için sorulan soruya alınan cevaplar incelendiğinde, satıcıların büyük bir bölümü (%56) semt pazarlarının temel ürünü olan meyve sebzeyi sattıkları görülmektedir. Bunun dışında yaklaşık %19’u giyim ürünlerini satmaktadırlar. Satıcıların %7’si plastik eşyalar, %6’sı peynir, yumurta, %4,5’i zücaciye ürünleri, %3,5’u The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247 Yavuz Akçi 236 kırtasiye malzemeleri satmaktadırlar. Ayrıca satıcıların yaklaşık %4’ü kendi ürettikleri ürünleri satmaktayken geriye kalan kısmı ise üreticilerden veya toptancılardan satın aldıkları ürünleri satmaktadırlar. Satıcıların %95’i sürekli olarak aynı ürünleri satmaktadırlar. Yine satıcılara mevsimsel ürünleri satıp satmadıklarına ilişkin sorulan soruya satıcıların %59’u hiçbir zaman cevabı vermiş, %34’ü genellikle cevabı vermişlerdir. Tablo 3: Pazar ve Ürün Alımındaki Peşin Ödeme Durumlarına Göre Dağılım Peşin Ödeme Frekans % Tüm Pazarlarda Satış Frekans % Hiçbir zaman 7 3,5 Hiçbir zaman 1 0,5 Nadiren 12 6,0 Nadiren 2 1,0 Ara sıra 22 11,0 Genellikle 36 18,0 Genellikle 72 36,0 Her zaman 161 80,5 Her zaman 87 43,5 Toplam 200 100,0 Toplam 200 100,0 Satıcıların yaklaşık %80,5’i her zaman tüm pazarlarda satış yapıyorken, %18’i genellikle tüm pazarlarda satış yaptığını belirtmektedirler. Bu sonuçlardan hareketle aynı satıcıların neredeyse tüm semt pazarlarında satış yaptıkları söylenebilir. Semt pazarlarındaki satışların çok büyük bir ağırlıkla peşin (nakit) satışlardan oluştuğu bilinmektedir. Bu durum satıcılar için olumlu olarak değerlendirilebilir. Satıcıların aldıkları ürünlerin bedellerini peşin ödeme durumları sorulduğunda yaklaşık %80’ini peşin ödeme yaptıklarını belirtmişlerdir. Buradan hareketle satıcıların peşin alıp, peşin sattıkları söylenebilir. Tablo 4: Ürünlerinin Satış Fiyatlarına İlişkin Uygulamaların Dağılımı Alış Temelli Rekabet Temelli Sabit Fiyat Sıklık Frekans % Frekans % Frekans % Hiçbir zaman 2 1,0 36 18,0 110 55,0 Nadiren 1 0,5 19 9,5 16 8,0 Ara sıra 3 1,5 15 7,5 16 8,0 Genellikle 64 32,0 99 49,5 27 13,5 Her zaman 130 65,0 31 15,5 31 15,5 Toplam 200 100,0 200 100,0 200 100,0 Satıcıların satacakları ürünlerinin fiyatını belirlerken alış fiyatı + kar (maliyete dayalı fiyatlandırma) yöntemini her zaman kullananların oranı %65 genellikle kullananların oran ise %32’dir. Neredeyse tamamının bu fiyat modelini kullandıkları söylenebilir. Satıcıların satış fiyatı belirlerken rakiplerin fiyatlarını dikkate alıp almadıkları (Rekabete dayalı fiyatlandırma) sorusuna verilen cevaplar incelendiğinde her zaman dikkate alanları oranı %15,5 genellikle dikkate alanların ise %49,5 olduğu görülmüştür. Satıcıların yaklaşık %65’inin fiyatlarını belirlerken rakiplerin fiyatlarını dikkate aldıkları söylenebilir. Ayrıca rakiplerin fiyatlarını hiç dikkate almayan satıcıların oranı ise %18 olmuştur. Bu gruptakilerin maliyete dayalı fiyatlandırmayla yetindikleri görülmektedir. Satıcıların gün içinde ürünlerinin satış fiyatlarını değiştirip değiştirmediklerine ilişkin sorulan soruya (Talebe dayalı fiyatlandırma) verdikleri cevaplar incelendiğinde hiçbir zaman değişiklik yapmayanların oranı %55 her zaman değişiklik yapanların oranı %15,5 genellikle değiştirenlerin oranı ise %13,5’dur. Bu oranları incelendiğinde satıcıların yarısından daha fazlası gün içinde fiyatlarını değiştirmedikleri söylenebilir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247 237 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) Tablo 5: Satıcıların Belediyeye İlişkin Görüşlerine Göre Dağılımı Belediyenin Belediyeden Belediye Denetim Pazar Yerinden Sıklık Tutumu İyidir Memnunum Yapar Memnunum Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % Hiçbir zaman 2 1,0 2 1,0 3 1,5 3 1,5 Ara sıra 18 9,0 24 12,0 22 11,0 42 21,0 Her zaman 180 90,0 174 87,0 175 87,5 155 77,5 Toplam 200 100,0 200 100,0 200 100,0 200 100,0 Semt pazarlarında satış yapan kişilere belediye ve hizmetlerine ilişkin sorulan sorulara verilen cevaplar incelendiğinde, belediyenin satıcılara karşı tutumunun iyi olduğunu düşünenlerin oranı yaklaşık %90’dır. Belediye hizmetlerinden memnun olanların oranı %87’dir. Bu iki oran birbirini destekler nitelikte görünmektedir. Belediyenin satıcıları denetleyip denetlemediğine ilişkin sorulan soruya satıcıların %87,5’u her zaman cevabı vermişlerdir. Semt pazarının kurulduğu yerlerden memnun olup olmadıklarına ilişkin soruya ise satıcıların %77,5’u her zaman memnun olduklarını, %21’i ise ara sıra memnun olduklarını belirtmişlerdir. Bu soru grubuna verilen cevaplar genel olarak incelendiğinde satıcıların belediye ve hizmetlerinden memnun oldukları görülmektedir. Tablo 6: Satıcıların Semt Pazarcılığı Mesleğine İlişkin Değerlendirmeleri Süreklilik Öneri Başka iş Frekans % Frekans % Frekans % Evet 120 60,0 1 0,5 1 0,5 Belki 30 15,0 2 1,0 - - Hayır 50 25,0 197 98,5 199 99,5 Toplam 200 100,0 200 100,0 200 100,0 Semt pazarcılığı mesleğini yapan kişilere mesleklerine ilişkin sorulan üç soruya verilen cevaplar incelendiğinde; bu mesleği sürekli olarak yapmayı düşünüyor musunuz? Sorusuna evet diyenler %60 hayır diyenler ise %25 olmuştur. Bu mesleği başkalarına önerir misiniz? Sorusuna neredeyse tamamı hayır demişlerdir. Semt pazarcılığı dışında başka bir işiniz veya mesleğiniz var mı sorusuna da neredeyse tamamı hayır demişlerdir. Bu oranlar incelendiğinde semt pazarcılarının bu meslekten çok memnun olmadıkları, başkalarına önermedikleri ama yapacak başka bir işleri olmadığından dolayı bu mesleği yapmaya devam ettikleri söylenebilir. Tablo 7: Müşteri Şikâyetleri Dağılımı Müşteriler Şikâyet ediyor mu? Frekans % Evet 27 13,5 Bazen 56 28,0 Hiçbir zaman 117 58,5 Toplam 200 100,0 Satıcılara müşterilerinin şikâyetlerinin olup olmadığına ilişkin sorulan soruya verilen cevaplar incelendiğinde, müşterilerinden şikayet alan satıcıların oranı %13,5 bazen şikayet alanların oranı %28 ve hiçbir zaman şikayet almaların oranı ise %58,5 olmuştur. Genel itibariyle müşterilerden çok fazla şikayet almadıkları görünmektedir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247 Yavuz Akçi 238 Tablo 8: Pazarcılık Mesleğinin Sorunları Dağılımı Kötü hava Gelir düşük İş sürekli değil Ağır çalışma Sosyal koşullarında koşulları var Güvence Yok çalışma Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % K.K.mıyorum 52 26,0 66 33,0 19 9,5 1 0,5 7 3,5 K.mıyorum 25 12,5 57 28,5 16 8,0 0 0,0 13 6,5 Kararsızım 4 2,0 10 5,0 8 4,0 2 1,0 10 5,0 Katılıyorum 62 31,0 44 22,0 96 48,0 28 14,0 120 60,0 K. K.lıyorum 57 28,5 23 11,5 61 30,5 169 84,5 50 25,0 Toplam 200 100,0 200 100,0 200 100,0 200 100,0 200 100,0 Pazarcılık mesleğinin sorunları ile ilgili satıcıların verdiği cevaplar incelendiğinde; bu mesleği yapan kişilerin gelirlerinin düşük olduğu fikrine katılanlar yaklaşık %60 katılmayanlar ise yaklaşık %40 civarındadır. İşin sürekliliğinin olmaması, geleceğin belirgin olmaması fikrine katılanlar yaklaşık %34 katılmayanlar ise yaklaşık %62 olmuştur. Ağır çalışma koşullarının olduğu düşüncesine katılanlar yaklaşık %79 katılmayanlar ise yaklaşık %18’dir. Satıcıların neredeyse tamamı sosyal güvencenin olmamasını önemli bir sorun olarak görmektedirler. Kötü hava koşullarında çalışmak zorunda kalmaya satıcıların yaklaşık %85 katılmakta, %10’u ise katılmamaktadır. Bu sonuçlardan hareketle pazarcılık mesleğinin yapanların bu mesleğin gelirinin düşük olduğunu, ağır çalıma koşullarının olduğunu, sosyal güvencelerinin olmadığını ve kötü hava koşullarında çalışmak zorunda oldukları söylenebilir. Buna karşılık işlerinin sürekli olmaması önemli bir sorun olarak görünmemektedir. Satıcılara sabit pazar kurulmasına ilişkin düşüncelerinin sorulduğu soruya verilen cevaplar incelendiğinde %69’u bu fikrin iyi bir fikir olduğunu, %14,5’u fark etmediğini ve %16,5’i ise bunun iyi bir fikir olmadığını belirtmişlerdir. 3.4.2. Alıcılara İlişkin Bulgular Semt pazarlarından alış veriş yapan kişilere sorulan çeşitli sorular ve bu sorulara verdikleri cevaplar bu kısımda incelenmeye çalışılmıştır. Tablo 9: Alıcıların Yaş ve Cinsiyet Dağılımları Cinsiyet Frekans % Çocuk sayısı Frekans % Kadın 353 35,3 Bekâr 52 5,2 Erkek 647 64,7 Evli çocuksuz 13 1,3 Toplam 1000 100 1 çocuk 74 7,4 Yaş Frekans % 2 çocuk 300 30 20 den küçük 10 1 3 çocuk 304 30 21-30 125 12,5 4+ çocuk 257 26 31-40 323 32,3 Toplam 1000 100 41-50 339 33,9 Eğitim Frekans % 50'den büyük 203 20,3 Okuryazar 161 16 Toplam 1000 100 İlköğretim 494 49 Aylık gelir Frekans % Lise 274 27 1.000 TL'den az 470 47 Önlisans 13 1,3 1.001-2.000 475 47,5 Lisans 58 5,8 2.001-3.000 40 4 Toplam 1000 100 3.001-4.000 9 0,9 4.000 + 6 0,6 Toplam 1000 100 The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s. 229-247