YYYYaaaassssaaaammmmaaaa----YYYYüüüürrrrüüüüttttmmmmeeee ĐĐĐĐlllliiiişşşşkkkkiiiilllleeeerrrriiii vvvveeee HHHHüüüükkkküüüümmmmeeeetttt SSSSiiiisssstttteeeemmmmlllleeeerrrriiii Nuray TAMGÜÇ(*) (cid:1) GGGGĐĐĐĐRRRRĐĐĐĐŞŞŞŞ ne ihtiyacı var, çünkü bu sistemde her altı ayda bir hükümet değişmez.” Ü lkemizde, özellikle 90’lı yıllarda başla- Bütün bu tartışmaların zamanlamasına ba- yan sancılı ve problemli siyaset süreci, karsak, cumhurbaşkanlarımızın görev dö- 2002’de Ak Parti’nin tek başına iktidara nemlerinin sonuna doğru, konuyu kamuoyuna gelmesine kadar devam etmiştir. O dönemde sundukları görülecektir. Maalesef bu durum kurulan kısa ömürlü ve çok partili koalisyon siyasilerimizin, başkanlık sistemini ülke men- hükümetleri adeta Türkiye’nin kaderi olmuş- faatleri doğrultusunda önerdiklerine inanmayı tur. Siyasetin (veya siyasilerin) bu vahim güçleştiriyor. Ayrıca, bu tartışmaların Türki- durumunu bir tarafa bırakırsak; Parlamenter ye’nin sıkıntılı dönemlerinde gündem değiş- hükümet sistemi ile demokrasimizi iyi yöne- tirme amacıyla arızi olarak ortaya atıldığı da temediğimiz konusunda tartışmalar yapılmış, ileri sürülmektedir. mevcut sisteme alternatif olarak “başkanlık sistemi”teklif edilmiştir. (∗) Başbakan Tayip Erdoğan ve TBMM Anaya- sa Komisyonu Başkanı Prof. Dr. Burhan Kuzu Başkanlık sistemi tartışmasını ilk defa gün- da Türkiye için en uygun hükümet sisteminin deme taşıyan isim 8. Cumhurbaşkanı Turgut başkanlık sistemi olduğunu dile getirmişlerdir. Özal olmuştur. Hatta Özal, başbakanlığı dö- neminde, cumhurbaşkanının kararnameler Ara ara Türkiye’nin gündemine sokulan üzerindeki yetkisini azaltan bir kanun tasarısı sistem tartışmalarının hiçbirinde somut bir da hazırlatmıştır. Fakat kendisi cumhurbaşka- ilerleme kaydedilememiştir. Bunun nedeni tartışmaların sağlıklı bir zeminde ve derinliği- nı seçilince, her nasılsa bu düşünceleri de- ne yapılmaması, kurumun şahıslara indirge- ğişmiş, yetkilerinin azlığından şikayet etmeye nerek olumsuzlanması ve devamında içeriği başlamıştır. incelenmeden, Mecliste tartışılmadan rafa Turgut Özal’ın Başkanlık sistemi önerisine kaldırılmasıdır. Başkanlık sistemine geçebil- en güçlü muhalefet dönemin başbakanı Sü- mek, yani kuvvetlerin sert ayrılığını gerçekleş- leyman Demirel’den gelmiştir. 1993’te Turgut tirebilmek için anayasada köklü değişiklikler Özal’ın ölümünün ardından sona eren tartış- yapılmalıdır. TBMM’de anayasayı değiştirebi- maları, 1997’de Demirel şu sözleriyle yeni- lecek sandalye sayısına sahip olan AKP’nin, den başlatmıştır: doğrudan bunu yapmayıp, başkanlık sistemi lehine düşüncelerini açıklamakla yetinmesi, “Türkiye’de dört senede altı hükümet değişti. hükümetin halkı bu fikre alıştırma ve sivil Böyle bir ülkede her şeyin iyi gittiği söylene- mez. Türkiye hükümet sisteminde kuvvetler mutabakatı sağlama amacında olduğunu ayrılışını gerçekleştirmek zorunda. Yürütme- göstermektedir. Bugün için sahip olduğumuz nin yasama karşısında bağımsızlaştırılması, hükümet istikrarının gelecekte de devam yasamanın yürütmeyi daha iyi denetlemesi edeceğini kimse garanti edemez. Bu yüzden, gerekiyor. Belki Türkiye’nin başkanlık sistemi- kriz patlak vermeden bu konu enine boyuna tartışılmalı, sonuca yönelik çözümler üretil- meli ve kişisel çatışmalara girmeksizin Türkiye (∗) Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğrencisi. Genç Hukukçular Hukuk Okumaları için ideal çözüm tespit edilmelidir. Türki- eden kuvvetler ayrılığı prensibini incelemeye ye’nin siyasi tarih ve anlayışına bakıldığında çalışılmıştır. Türkiye’nin derdine hangi siste- başkanlık sistemine geçişin siyasal mutabakat min derman olabileceğine ise okuyucu kanaat ve meclisteki oylamayla mümkün olacağı getirecektir. ortadadır. Benim düşüncem ise bu değişikli- ğin toplumsal mutabakat sağlanarak ve refe- randum ile gerçekleştirilmesi gerektiği yö- KKKKUUUUVVVVVVVVEEEETTTTLLLLEEEERRRR AAAAYYYYRRRRIIIILLLLIIIIĞĞĞĞIIII PPPPRRRREEEENNNNSSSSĐĐĐĐBBBBĐĐĐĐ nündedir. “Kuvvetler ayrılığı” teorisi anayasal devleti 90’lı yıllarda koalisyon hükümetlerinin et- kurumlaştırma yolundaki arayışlar esnasında kili ve iyi yönetimi başaramaması nedeniyle geliştirilmiş bir teoridir. Bu teori, devletin üç Türkiye her alanda çok şey kaybetmiştir. Ül- temel hukuki işlevi olan yasama, yürütme ve kenin kalkınması ve saygınlığının devamı için yargı işlevlerinin yerine getirilmesinin ayrı güçlü ve istikrarlı hükümetlere ihtiyaç olduğu birer kuvvet veya gücü gerektirdiği düşünce- muhakkaktır. Ancak göz ardı edilmemesi ge- sinden hareketle, devletin örgütlenişini, bu reken bir husus da, yeni bir sistemin berabe- işlevlerin düzenlenme tarzları açısından de- rinde yeni değerler getireceği gerçeğidir. “Bu ğerlendirmektedir.2 Her bir organın işlevi ve konuya ilişkin tercih sorunu, mekanik bir ana- organı oluşturan kişiler birbirinden ayrılmalı- yasal tercih sorunu olmanın ötesinde, kurgu- dır. Böylece organlar birbirlerini frenleyecek ladığınız yönetim biçiminde öne çıkarmak ve hiçbir grup devlet mekanizmasını kontrol istediğiniz ‘değer’lere ilişkin bir tercihi de edemeyecektir. hâlihazırda içinde barındırmaktadır.”1 Bu ilke, Batıda 17. ve 18. yüzyıl siyasi fel- Sistem tercihinin Türk siyasal, toplumsal sefesine bağlı olarak gelişmiş olup, kişi hak ve kültürel anlayışına etkisini ayrı tutarsak, ve hürriyetlerini korumayı amaçlar. Kuvvet- Türkiye’nin öncelikle demokrasi anlayışına ler ayrılığı ile ilgili görüşlerin kişi hürriyetle- ihtiyaç duyduğu ortadadır. Demokrasi ise rinin güvencesi olarak ileri sürülmesi, önce yönetenlerin samimiyetiyle orantılı olarak Đngiliz John Locke, sonra da Fransız Baron farklı çeşitte sistemlerde gerçekleştirilebil- Montesquieu’ya aittir. “18. yüzyıl sonlarında mektedir. mutlakıyet rejimlerini yıkmak ve yerine hürri- Türkiye’nin sistem tercihinde yol alabilmek yet rejimini kurmak için çalışanlarca kuvvet- için, “işleyen bir demokrasi” arayışı ne kadar ler ayrılığı derde deva olarak kabul edilmiş- anlamlı olursa olsun, öncelikle “nasıl bir de- tir.”3 mokrasi” sorusunun cevabı zihinlerde belir- “Kuvvetler ayrılığı prensibi Fransa’da ihti- lenmelidir. Zira sistemler, değerler üzerine lalciler tarafından bir ‘siyasi dogma’ olarak inşa edilir. kabul edilmişti.”4 Bu ilke en açık ifadesini Şayet ülkede kendisini dahi idare edeme- 1789 Đnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi- yen bir yönetim varsa çözüme varabilmek nin 16. maddesinde bulmuştur.5 için öncelikle sorunun kaynağı tahlil ve tefrik Bugün artık kuvvetler ayrılığı prensibi aynı edilmelidir. Sorunun kökenine inmeden, önemi taşımamaktadır. Çünkü, yasama ve suçu Parlamenter sisteme atmak ya da tek yürütme organları arasında Montesquieu’nun çareyi başkanlık sisteminde görmek kolaycı- belirttiği anlamda bir ayrım yapmak imkan- lığa kaçmaktan başka bir şey değildir. Zira sızdır. Özellikle parlamenter rejimlerde devlet siyasal sistem yaz boz tahtası değildir. Bu- yönetimi, yasama ve yürütme organları ara- nun yanında başkanlık sistemine lanetlenmiş gözüyle bakılmamalı, önyargılardan kurtul- malı ve alternatif sistemler dikkatlice ince- 2 M. Erdoğan, s. 167. lenmelidir. 3 B. Kuzu, s. 167. Bu çalışmada hükümet sistemlerini, hukuki 4 B. Kuzu, s. 46. dayanaklarını ve sistemlerin kökenini teşkil 5 1789 Fransız Đnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi M. 16 “Hakların güvence altına alınması sağlanmamış, kuv- vetlerin ayrılığı belirlenmemiş olan toplumlar asla ana- 1 N. Uluşahin, s. 64. yasaya sahip olamazlar.” 126 Yasama-Yürütme Đlişkileri ve Hükümet Sistemleri / N. Tamgüç sında gittikçe artan bir ortak çalışmayı, işbirli- Yasama ve yürütme fonksiyonları aynı dev- ğini zorunlu kılmaktadır. Çağdaş anayasal let organında toplanıyorsa, bu sistemlere demokrasilerde bile tam kuvvetler ayrılığına “kuvvetler birliği” sistemleri denir. dayanan bir hükümet sistemi örneğine rast- • Yasama ve yürütme erkleri seçilmiş olma- lanmamakta, modern anlamdaki siyasi parti- yan bir kişi veya kurulda birleşmişse, sis- lerin varlığı nedeniyle yasama, yürütmenin temin adı mutlak monarşi veya diktatör- muhtemel aşırılıklarına karşı bir fren oluştu- lüktür. ramamaktadır. Sadece bu modele çok yakla- şan Amerikan başkanlık sistemini kısmi bir • Bu iki kuvvet, halk tarafından demokratik istisna sayabiliriz. usullerle seçilmiş bir mecliste birleşmişse sistemin adı meclis hükümeti sistemidir. Gerçekten, kuvvetler ayrılığı prensibinin fii- Buna Đsviçre sistemi örnek gösterilebilir. len değerden düşmesinin ve bunun sonucu olarak da icra [yürütme] organının güçlenme- Yasama ve yürütme fonksiyonları ayrı or- sinin nedeni siyasi parti gerçeği ile izah edile- ganlara verilmişse bunlara da “kuvvetler ayrı- bilir. “Zira bugün bir siyasi rejimin işleyişini lığı” sistemleri denir. belirleyen, o siyasi rejim için teorik olarak önceden tespit edilmiş kurallar değil, o siyasi • Bu kuvvetler kesin ve sert bir biçimde bir- rejimi işletecek olan partilerin sayısıdır. Yani birinden ayrılmışsa, sistemin adı ‘başkanlık tek partinin veya çok sayıda partinin bulunup sistemi’dir. bulunmamasıdır.”6 • Kuvvetlerin daha yumuşak ve dengeli şe- Konumuzla ilgili olmamakla beraber bir bilgi kilde ayrıldığı sistemin adı ise, “parlamen- notu olarak belirteyim ki; sosyalist rejimlerde ter sistem”dir. kuvvetler ayrılığı ilkesi kabul edilmemiştir. Çün- Bu tasnifte yargının konumu göz önünde kü Marksist anlayışa göre iktidar bölünemez. bulundurulmamaktadır. Bunun nedeni, de- Kuvvetler ayrılığı teorisi sosyalist rejimlerde mokrasilerde artık yargı bağımsızlığının kabul edilmemekle beraber biraz önce belirtti- mutlak olarak kabul edilmiş olmasıdır. Bu ğim gibi liberal çoğulcu rejimler bakımından da durumda söz konusu tasnifte sadece yasa- artık aşılmış ve eskimiştir. “Kuvvetler ayrılığı ma ve yürütme gücünün birbirleri karşısın- prensibi bir hukuki prensip olmaktan ziyade daki konumu ve ilişkileri göz önünde tutul- daha çok bir siyasi sanat prensibidir. Onun maktadır. değerini tarihi bakımdan oynadığı role göre değerlendirmek gerekir. Bu prensip icra or- Bu çerçevede, devlet içinde kuvvetlerin ganından yasama yetkisini alıp onda sadece dağılımı ve düzenlenişi açısından başlıca üç yürütme yetkisini bırakmak suretiyle önemli tür hükümet sistemi uygulanmaktadır: bir rol oynamış ve böylece amacına erişerek 1111.... Kuvvetlerin ayrılığına dayanan Başkanlık tarihi misyonunu tamamlamıştır.”7 Sistemi, Günümüzde kuvvetler ayrılığının vazge- 2222.... Kuvvetlerin hukuki-siyasi birliğine dayanan çilmezliği sadece devletin hukuki işlevlerinin Meclis Hükümeti Sistemi, tasnifine yönelik teknik bir araç olmasından kaynaklanmaktadır. 3333.... Kuvvetlerin hukuki ayrılığına fakat siyasi birliğine dayanan Parlamenter Hükümet Devletin hayatiyetini sağlayan yasama, Sistemi yürütme ve yargı erkleridir. Yargı erki bir ke- nara bırakılırsa, yasama ve yürütme fonksi- Ayrıca parlamenter ve başkanlık modelleri yonlarının tek bir organda toplanması veya arasında yer alan “melez” bir rejim olarak ayrı ayrı organlara devredilmesi, organların “yarı-başkanlık hükümeti” de vardır. birbirleriyle olan ilişkileri, çeşitli hükümet sis- temlerini ortaya çıkarmıştır. Ben burada konumuzla ilgisi ve önemi ne- deniyle başkanlık sistemine, parlamenter sisteme ve kısmen de yarı-başkanlık sistemi- 6 B. Kuzu, s. 48. ne değineceğim. Bir tür kuvvetler birliği mo- deli olan ve Türkiye’de 1921 Anayasasında 7 B. Kuzu, s. 59. 127 Genç Hukukçular Hukuk Okumaları öngörülen “Meclis Hükümeti Sistemi”ne gö- nir. Đki organın birbirini dengeleyebilmesi her rünüşteki farklılığına rağmen, özünde parla- ikisinin de temsil meşruluğuna sahip olması mentarizmin bir türü olduğuna değinmekle ve birbirlerinin hukuki varlığına son vereme- yetiniyorum. meleri ile mümkündür. Sartori’ye göre, tek-başlı yürütme bu sis- BBBBAAAAŞŞŞŞKKKKAAAANNNNLLLLIIIIKKKK SSSSĐĐĐĐSSSSTTTTEEEEMMMMĐĐĐĐ temin ayırt edici özelliklerindendir. Başkanın halkoyundan çıkması, sistemin tanımı bakı- mından zorunlu bir şart olmakla beraber ye- Başkanlık hükümeti, kuvvetler ayrılığı pren- terli değildir. Çünkü Avusturya, Đzlanda, Đrlan- sibinin sert bir şekilde tatbik edildiği ve kuv- da gibi ülkelerde de cumhurbaşkanı genel oya vetlerin birbirini kontrol edebildiği temsili bir dayanmaktadır. Ama bu ülkelerin sistemleri hükümet biçimidir. Bu sistemde kuvvetlerin eşitliği, hukuki bir eşitliktir. Siyasi açıdan ise Başkanlık Sistemi değildir.9 yürütmenin yasamaya üstünlüğü gözlen- mektedir. Bu üstünlük nedeniyle sistem baş- kanlık olarak adlandırılmaktadır. “Sistemin AAAABBBBDDDD BBBBaaaaşşşşkkkkaaaannnnllllııııkkkk SSSSiiiisssstttteeeemmmmiiii kurucuları Avrupa’daki merkeziyetçi mutlak monarşi tecrübesinin kaçınılmaz sonucunun ABD Başkanlık Sistemi’nde hükümetler güç toplanması ve zorbalığın yaratılması başkanın tekelci yetkisindedirler. Kabine olduğunu düşünüyorlardı. Birinci tehlikeye bakanlarını başkan kendi takdirine göre tayin (güç toplanmasına) karşı tedbir olarak federa- eder ve görevden alır. Bakanlar, başkanın lizmi, ikinci tehlikeye (zorbalığa) karşı da kuv- sekreteri durumundadırlar. Bunların kendi vetler ayrılığını öngördüler.”8 Bu düşüncenin başlarına teşebbüs ve karar yetkileri yoktur. bir sonucu olarak yasama ile yürütme hem Bakanların tayininde anayasaya göre senato- işlevsel hem de organik açıdan birbirinden nun muvafakatini almak lazım ise de uygu- ayrılmıştır. Đşlevsel ayrılıkla bu erklerin yerine lamada senato, başkanı serbest bırakmakta- getirdikleri işlevlerin farklı olduğu kastedil- dır. Bakanların kongreye karşı siyasi sorum- mektedir. Yasama “yasa yapma”, yürütme lulukları yoktur, yani bunları kongre düşüre- “hükümet etmek (yönetmek)” işlevine sahip- mez. Bakanların sadece başkana karşı şahsi tir. Her bir kuvvet sadece kendi işlevini ye- sorumlulukları vardır. Bunlar başkanın istişa- rine getirir, bu işlevlerin birbirine karışması re organı ve icra vasıtasıdırlar. Parlamenter söz konusu değildir. sistemdeki anlamıyla bir kabine teşkil etmez- ler. Başkanın yüksek otorite ve nüfuz sahibi Organik ayrılığın anlamı ise, yasama işle- olmasının psikolojik ve hukuki olmak üzere vi ile yürütme işlevinin ayrı ayrı organlar iki kaynağı vardır. Psikolojik kaynak seçim tarafından yerine getirilmesi ve bu organla- sistemidir. Başkanın seçilme yöntemi dolaylı rın birbirinden bağımsız olmalarıdır. Organik olmakla birlikte bu yöntem sistemin ayırt ayrılık, bu iki organın göreve geliş bakımın- edici özelliklerinden değildir. Başkan iki de- dan da birbirinden bağımsız olmasını ve receli bir seçimle seçilir. Đkinci seçmenler görev dönemlerinin farklılaştırılmasını gerek- kendi parti adaylarına oy vermek zorunda tirmektedir. Nitekim Amerika örneğinde olduğundan (emredici vekalet) halk tarafın- başkan kongreye yani “Temsilciler Mecli- dan doğrudan seçilmiş sayılır. Ancak başka- si+Senato”ya karşı sorumlu olmadığı için nın daha demokratik bir usul olan tek- onun tarafından görevden düşürülemez. Yani dereceli ve gerektiğinde iki-turlu yöntemle başkanın görev süresi sabittir. Buna karşılık seçilmesi sistemin mantığına uygundur. Baş- kongrenin görev süresi de başkan tarafından kanın otorite ve nüfuzunun hukuki kaynağı kısaltılamaz. Yani başkanın kongreyi fesih ise Amerika anayasası ve kanunun ruh ve yetkisi yoktur. manası dairesinde yerleşen devlet teamülü- Yasama organına mensup olan milletvekili- dür.10 nin yürütmede görev alamaması yani bakan olamaması kuralına “bağdaşmazlık kuralı” de- 9 M. Erdoğan, s. 174. 8 M. Erdoğan, s. 172. 10 B. Kuzu, s. 10, 11. 128 Yasama-Yürütme Đlişkileri ve Hükümet Sistemleri / N. Tamgüç Kongre üyeleri tek turlu basit çoğunluk nizması ile istisnai olarak görevinden esasına göre seçilmektedir. Senatörlerin se- uzaklaştırabilir. Đmpeachment mekanizma- çimi için her federe devletin sınırları bir se- sının işletilebilmesi için başkanın yüksek çim bölgesi sayılarak altı yıl için iki senatör ihanet, zimmete para geçirmek ya da ağır seçilmektedir. Ancak her iki yılda bir senatö- suçları nedeniyle itham edilmesi gerekir. rün 1/3’ü seçimle yenilenmektedir. Temsilci- Temsilciler Meclisince en az 1/3 çoğunluk- ler için, her federe devletin çıkaracağı temsil- la itham edilen başkanı, Anayasa Mahke- ciler kadar seçim bölgeleri ihdas edilmektedir mesi Başkanının başkanlığında senato yar- (dar bölgeli seçim esası). Temsilciler Mecli- gılar. Mahkûmiyet için 2/3 oy çokluğu ge- si’nde 538, Senato’da 100 üye vardır. reklidir. Başkan Amerikan ordusunun başkomuta- • Kongre icra ve idare işleri hakkında tahki- nıdır. Federal devletin askeri kuvvetleri başka- kat açar. Başkan ile kongre arasındaki iliş- nın emrindedir. Başkan kendi başına savaş kiler “sürekli komiteler” aracılığı ile kurul- ilan edemez, kongrenin muvafakati şarttır. maktadır. Bu komiteler başkan hariç, bü- Fakat bir defa savaş ilan edilince, başkan fev- tün yürütme görevlilerini çağırarak yürüt- kalade yetkiler elde etmekte, savaşın sevk ve me faaliyeti ile ilgili olarak, zaman zaman idaresi ona ait olmaktadır. Başkanın ayrıca bilgi edinmektedirler. Böylece parlamento suçluları affetmek, cezaları hafifletmek gibi siyasi sorumluluğa gitme yetkisi olmaksı- yetkileri de vardır. Başkanın bütün bu yetkileri zın, yürütme faaliyetlerini yakından izleyip karşısında kongrenin de bağımsızlığı teminat denetleyebilmektedir. Yürütmenin ihtiyacı altına alınmıştır. Başkanın kanun teklif etme olan mali destek ve yasal düzenlemeler, yetkisi olmadığı gibi devlet bütçesini hazırlama parlamentonun yetkisinde olduğundan, yetkisi de yoktur. Hazine bakanı, devletin ihti- yürütme üyelerinin bu komitelere verdikle- yaçları hakkında kongreye rapor verir fakat bu ri bilgiler, yasama-yürütme ilişkilerinde iş- bütçe teklifi manasına gelmez.11 Ayrıca baş- birliğini, uzlaşmayı ve giderek aralarında kanın programını uygulayabilmesi için kong- bir dengenin kurulmasını kolaylaştırabili- renin kendisine bütçeden yeterli imkânları yor. Buna “Kongre Yönetimi” deniyor. Bu sağlaması gerekir. Böylece başkan kongre ile devamlı komiteler uzmanlaşmış kişilerden iyi geçinmek zorunda kalmaktadır. oluşmaktadır. Başkanın kongreye karşı yetkilerini şöyle • Kongre bütçeye hâkimdir. sıralayabiliriz: • Senato, Amerika’nın dış siyasetinde son • Başkan kongreye rapor verir ve mesaj karar merciidir. gönderir. • Başkanın imzaladığı antlaşmaları ve yüksek • Başkanın veto hakkı vardır. düzeydeki federal görevlilerin atanmasını onaylama yetkisi senatoya verilmiştir. • Olağanüstü hallerde meclisleri toplantıya çağırır. Yasa çıkarma faaliyetinde hem Temsilciler Meclisi’nden hem senatodan geçen yasa Kongrenin başkana karşı yetkilerini ise tasarısı meclis başkanlarınca imzalandıktan şöyle sıralayabiliriz: sonra başkana gönderilir. Ancak başkanın • Kanun çıkarma yetkisi münhasıran kongre- veto hakkı vardır. Veto durumunda tasarının ye aittir. kanunlaşarak yürürlüğe girebilmesi için iki meclisin ayrı ayrı 2/3 çoğunluğu ile tekrar • Kongre, başkanı suçlandırıp mahkûm ede- kabul edilmesi gerekir.12 bilir Organların karşılıklı bağımsızlıklarının bir sonucu olarak yasama başkanın siyasi Başkanlık sisteminin en iyi uygulandığı sorumluluğuna giderek onun görevden çe- ABD’de sistemin yargıya etkisi olumludur. kilmesini sağlayamaz. Kongre yalnızca ce- Yargı, dünyanın çok az yerinde olduğu kadar zai sorumluluk yani impeachment meka- güçlüdür. Anayasa Federal düzeyde açıkça 11 B. Kuzu, s. 12, 13. 12 B. Kuzu, s. 24. 129 Genç Hukukçular Hukuk Okumaları tek bir mahkeme öngörmüştür. Mahkeme Türkiye için önerdiği Başkanlık Sisteminde üyeleri başkan tarafından atanır. Atama sena- devlet başkanına parlamentoyu fesih yetkisi to tarafından onaylanır ve üyeler yaşam vardı. Oysa böyle aşkın yetkilerle bozulan sis- boyu görev garantisine sahiptirler. Federal temlerin uygulandığı ülkelerin yaşadığı siyasi Mahkeme, başkanın kararlarını iptal etme ve bunalımlar ortadadır. kongrenin yaptığı yasaları anayasaya aykırı ilan etme yetkilerini kullanır (Anayasa Mah- kemesi).13 Anayasa mahkemesi, bir denge PPPPAAAARRRRLLLLAAAAMMMMEEEENNNNTTTTEEEERRRR SSSSĐĐĐĐSSSSTTTTEEEEMMMM unsuru olarak başkan ile konsey arasında adeta hakemlik yapar. Parlamenter sistem genellikle, kuvvetlerin “yumuşak ayrılığı”na veya işbirliğine dayanan Yasama ve yürütme ayrılığının devlet yö- hükümet sistemi olarak tanımlanır. Bu rejim- netiminde koordinasyon ihtiyacı nedeniyle de yasama ve yürütme organları hukuken yukarıda saydığım araçlarla dengelenmesi de birbirinden bağımsızdır ancak devletin işleyi- bu sistemin yapısında olan bir husustur. Bu şinde uyum ve işbirliğini sağlamak için bazı karşılıklı yetkiler “frenler ve dengeler” teori- mekanizmalar öngörür. Yasama ve yürütme sinin bir gereğidir. Bu “denetleme ve den- arasındaki işbirliği işlevsel ve organik olarak iki geleme” mekanizması dolayısıyla Amerikan açıdan değerlendirilebilir. Đşlevsel açıdan iş- Başkanlık Sisteminin kuvvetlerin ayrılmasına birliği kanunların beraber yapılmasını ifade ve işbirliğine dayanan bir sistem olduğu söy- eder. Organik açıdan işbirliği ise başbakan ve lenebilir. Loewenstein bunu “güçlerin işbir- bakanlar kurulunun parlamento içinden çık- liği yoluyla karşılıklı-bağımlılığı” sistemi ola- masında ve cumhurbaşkanının parlamento rak nitelendirmiştir. Müellife göre parla- tarafından seçilmesinde kendini gösterir. menter rejim ise “bütünleşme yoluyla karşı- “Cumhurbaşkanının meclis tarafından se- lıklı-bağımlılık” sistemidir.14 çilmesi zorunlu olmayıp, bu, irsi bir hüküm- dar da olabilir (Đngiltere, Belçika, Hollanda...), halk tarafından da seçilebilir (Avusturya, Đr- BBBBAAAAŞŞŞŞKKKKAAAANNNNCCCCIIII SSSSĐĐĐĐSSSSTTTTEEEEMMMMLLLLEEEERRRR landa, Đzlanda, Portekiz...).”16 Parlamenter rejimin ülkelere göre iki ya da Parlamenter rejimin unsurlarını şöyle sıra- çok partili bir siyasi ortamda uygulanabilmesi layabiliriz:17 sonucu “parlamenter rejimler”den söz edildi- • Yürütme iki başlıdır: devlet başkanı ve ği gibi bazı ülkeler ABD Başkanlık Rejiminden bakanlar kurulu. Sistemin monarşi veya esinlenerek bazı kurumsal düzenlemeler ön- cumhuriyet olmasına göre, devlet başkanı görmüşseler de bunların hiçbiri ABD örneğin- ya hükümdardır ya da cumhurbaşkanı. deki sürekliliği sağlayamamışlardır. Bu, çoğu Devlet başkanı hem yürütme organını Güney Amerika ülkelerinde rejimler ya hükü- temsil eder, hem de devletin birliğini ve met darbeleri ile son bulmuş ya da otoriter ülke bütünlüğünün simgesidir. Bakanlar nitelikli başkancı rejimlere dönüşmüşlerdir. Bu kurulu ise hükümet ve idare sorumluluğu- rejimlerin en belirgin özelliği başkanın yöne- nu taşıyan başbakan ve diğer bakanlardan timdeki etkinliği ve iktidarın kişiselleşmesidir. müteşekkil kolektif bir organdır. “Ayrıca başkanlık rejiminden farklı olarak fesih yetkisi, parlamentoya kanun tasarısı sunma • Başbakanın parlamento üyesi olması par- yetkisi tanınmıştır. Bazılarında parlamentonun lamentarizmin özelliklerindendir. Ancak ba- çalışma süresi kayıtlanmış, kanun yapma kanların parlamenter olması şart değildir. yetkisine sınırlama getirilmiştir.”15 Rejim tar- • Devlet başkanının siyasi sorumluluğu yok- tışmalarının yoğunlukta olduğu dönemde dö- tur. Parlamento veya başka bir anayasal nemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in organ tarafından görevine son verilemez. Bunun tek istisnası vatana ihanet veya 13 Hatice Karacan-Züleyha Özdemir, Mart 2005‘te Hukukçu Hanımlar Derneği’nde sunulmuştur. 14 M. Erdoğan, s. 174. 16 E. Teziç, s. 404. 15 B. Kuzu, s. 98. 17 M. Erdoğan, s. 179. 130 Yasama-Yürütme Đlişkileri ve Hükümet Sistemleri / N. Tamgüç anayasayı ihlal gibi ağır suçlar nedeniyle kanın istifa etmesi gibi anayasada sayılan görevden uzaklaştırılabilmesidir. Devlet sebeplerden biri gerçekleşince cumhurbaşka- başkanının siyasi açıdan mutlak sorum- nı, meclis başkanına danıştıktan sonra seçim- suzluğunun nedeni parlamento ile hükü- lerin yenilenip yenilenmeyeceğini kendisi met arasında çıkabilecek uyuşmazlıklarda takdir eder. Bu tür fesih devlet başkanınca, tarafsız kalabilmesini sağlamaktır. Bunun başbakanın talep ve imzası olmadan, anaya- için de sahip olduğu yetkileri tek başına sada sayılan belli koşulların gerçekleşmesiyle değil başbakan ve bakanlarla ortak imzalı otomatik olarak kullanılan bir fesihtir. Fesih olarak kullanabilir. sonrası yapılacak genel seçimler yasama- yürütme arasındaki uyuşmazlığın halkın ha- • Bakanlar kurulu parlamentoya karşı so- kemliği ile çözülmesini sağlar. rumludur. Bakanların hukuki, cezai ve si- yasi olmak üzere üç çeşit sorumluluğu Fesih hakkının başlıca üç fonksiyonu var- vardır. Parlamento önündeki sorumluluk dır: ise bakanın uyguladığı politikadan dolayı 1111.... Parlamento ile hükümet arasında dengeyi parlamentonun bakana karşı güvenini yi- sağlar. tirmesi durumunda görevden çekilmesini gerektiren siyasi sorumluluktur. Siyasi so- 2222.... Parlamentoda istikrarlı bir çoğunluğun kal- rumluluğun harekete geçirilmesi parla- maması halinde yeni seçimlerle tekrar is- mentonun girişimi ile (gensoru, Any. m: tikrarlı bir çoğunluğun oluşmasını sağlar. 99) olabileceği gibi, hükümetin kendi giri- 3333.... Daha önce öngörülmeyen çok önemli, şimi (güven istemi) ile de olabilir. Bakan- temel bir sorun karşısında seçim yolu ile lar Kurulunun görevde kalması parla- halkın görüşünü almayı sağlar.18 mentonun güvenine sahip olmasına bağ- lıdır. Teorik olarak yürütmenin yasama- dan bağımsız olduğu söylenmekteyse de YYYYAAAARRRRIIII----BBBBAAAAŞŞŞŞKKKKAAAANNNNLLLLIIIIKKKK SSSSĐĐĐĐSSSSTTTTEEEEMMMMĐĐĐĐ yasama organı bakanlar kurulunu görev- den düşürebildiği için, onun hukuken de- Parlamenter rejim örnekleri çeşitli bakım- ğilse bile, siyasi olarak yasamadan ba- lardan farklılıklar gösterir. Özellikle parla- ğımsız olmadığı görülmektedir. Nitekim menter cumhuriyetlerde cumhurbaşkanının Leowenstein parlamenter sistemi, güçle- statüsü anayasal düzenlemeyle önemli ölçü- rin bütünleşme yoluyla karşılıklı-bağımlılık de biçimlendirilebilir. Avusturya, Finlandiya ve modeli olarak tanımlamıştır. Bütün bunla- Fransa’da Beşinci Cumhuriyet Anayasasının ra siyasi partilerin modern parlamenta- 1962’de geçirdiği değişiklik sonucunda görü- rizmlerde oynadığı rol de eklenince yü- len sistemlerde cumhurbaşkanına önemli rütme-yasama bütünleşmesi iyice pekiş- yetkiler verildiği gibi ayrıca onlar genel oyla mektedir. göreve gelmektedirler. • Hükümetin parlamentonun güvensizlik oyuyla düşürülebilmesine karşılık denge FFFFrrrraaaannnnssssaaaa’’’’ddddaaaa politikası gereği hükümet de parlamento- yu feshedebilir. Bu sistemde başkanlık sis- Fransa’da cumhurbaşkanının genel oyla teminin aksine, yasama ve yürütme birbir- seçilmesinin öngörülmesinden sonra par- lerinin hukuksal varlığına son verebilmek- lamentarizmdeki ikiciliğin [düalizm] bir ikili tedir. 1982 anayasasında fesih sözcüğüne iktidara [diyarşi] dönüştüğü ve böylece değil, seçimlerin yenilenmesi ibaresine yer parlamentarizmden farklı bir sistem modeli verilmiştir. Parlamentonun feshi kararı ile doğduğu düşünülmektedir. Fransız hukukçu üyelerin temsilcilik statüsünün hukuken M. Duverger bu modele “yarı-başkanlık hü- sona ermesine karşılık, seçimlerin yeni- kümeti’” sistemi adını vermiştir. G. Sartori’ye lenmesinde temsilcilik sıfatı yeni seçimlere göre bu sistemin tanımlayıcı özellikleri şöyle- kadar devam eder. dir: Bakanlar kurulunun göreve başlarken veya görev sırasında güvenoyu alamaması, başba- 18 E. Teziç, s. 418. 131 Genç Hukukçular Hukuk Okumaları • Devlet başkanı sabit bir dönem için — TTTTüüüürrrrkkkkiiiiyyyyeeee’’’’ddddeeee doğrudan veya dolaylı olarak— genel oyla seçilir. Türkiye’de 1982 Anayasası ile yürütme or- ganı, özellikle cumhurbaşkanlığı kurumu güç- • Devlet başkanı yürütme yetkisini bir baş- lendirilmiştir ve sistemimizin bir yarı-başkanlık bakanla paylaşır (ikili otorite yapısı). sistemi haline geldiği iddia edilmiştir. Ancak • Başkan parlamentodan bağımsız olmakla 1982 Anayasası modeli 5. Cumhuriyet modeli beraber, yalnız başına veya doğrudan kadar Parlamentarizmden sapmamıştır. Bizde doğruya hükümet etmeye yetkili değildir. düalist yapıdaki yürütme çok daha belirgindir. Fransa’daki durumun aksine cumhurbaşkanı- • Başbakan ve kabinesi parlamentoya ba- nın bakanlar kuruluna başkanlık etmesi kural ğımlı olup (güvenoyuna) tabidirler. Baş- değil, istisnadır. Fransız Anayasası m. 16’ya kandan bağımsızdırlar. göre cumhurbaşkanı olağanüstü halin gerek- tirdiği tedbirleri almakta tek başına yetkilidir. • Đkili otorite yapısı her bir organının bağım- Duvarger’in deyimiyle m. 16 cumhurbaşkanı- sızlık potansiyeli devam etmek kaydıyla, na “çağdaş bir diktatörün tüm yetkilerini hatta farklı dengelere ve yürütme içinde güç fazlasını veren” bir maddedir. Türkiye’de ise ağırlıklarının kaymasına izin verir.19 bu yetki cumhurbaşkanı ile bakanlar kurulu Yürütmenin bu ikici yapısı nedeniyle Fran- arasında paylaşılmıştır. Fransa’da cumhurbaş- sız modeli siyasi şartlara ve parlamento ço- kanının doğrudan doğruya halk tarafından ğunluğu ile bakanlar kurulu arasında uyum seçilmesine karşılık bizde TBMM’ce seçilmek- bulunup bulunmamasına bağlı olarak, bazen tedir.21 parlamentarizme bazen de başkanlık sistemi- 1961 Anayasası ile Türkiye’ye fazla bol bir ne yakın bir biçimde işlemektedir. Bu siste- gömlek giydirilmiş ve yasama-yürütme ara- min, yürütmenin bölünmüşlüğü nedeniyle sında çıkan krizler bu anayasa ile çözüleme- yürütme içinde uyum sağlanması noktasında miştir. 1982 Anayasası ise muhtemel rejim sorun çıkaracağı açıktır. “Sistemin Fransa’da tıkanıklıkları için çözüm mekanizmaları ön- istikrarlı ve başarılı bir şekilde yürümesini, bu görmüş, çağdaş batı demokrasilerindeki eği- iki organın düzenleme alanlarını koruyacak limi de takip ederek yürütmeyi güçlendirmiş, yargısal denetim yollarının gerçekleştirilmesi bakanların başbakana karşı sorumluluklarını ile uygulanan iki turlu tek isimli seçim siste- kabul etmiştir. Bu özellikleri ile 1982 Anaya- miyle sağ ve sol olarak iki büyük parti bloğu- sasının öngördüğü sistem ““““rrrraaaassssyyyyoooonnnneeeelllllllleeeeşşşşttttiiiirrrriiiillllmmmmiiiişşşş nun oluşmasına bağlayabiliriz. Fransa’da ppppaaaarrrrllllaaaammmmeeeennnnttttaaaarrrriiiizzzzmmmm”””” olarak nitelendirilmektedir. devlet başkanına tanınmış olan geniş yetkilere Bu sistem klasik parlamentarizm ile yarı- rağmen, liberal sivil toplumun da etkisiyle başkanlık rejimi arasında kendine özgü “sui popülist bir baskı yönetiminin uygulanması generis” bir sistemdir. engellenmiştir.”20 Klasik parlamentarizmden hayli uzaklaşan DDDDEEEEĞĞĞĞEEEERRRRLLLLEEEENNNNDDDDĐĐĐĐRRRRMMMMEEEE 5. Cumhuriyet Anayasasını klasik başkanlık sistemine de benzetmemek gerekir. Çünkü Batı demokrasileri esas itibarıyla, mutlak bu sistemde bakanlar kurulunun millet mec- monarşilerin anayasallaşması sonucunda lisi önünde siyasal sorumluluğu korunmuş- ortaya çıkmıştır. “Parlamenter Sistem tarihsel tur. Cumhurbaşkanı yürütme yetkisinin tek süreç içerisinde kendi işlerliğini sağlayacak bir sahibi değildir. Bakanlar başkanın yardımcı- mekanizma kurmayı başarmıştır.”22 ABD 1787 larından ibaret değildir, kolektif bir karar bağımsızlık anayasası hazırlanırken ise sö- organıdır. mürge devleti Đngiltere’nin parlamenter sis- temine karşı bir tepki sistemi kurma düşünce- si hâkim olmuştur diyebiliriz. Sistemin kuru- 19 M. Erdoğan, s. 186. 21 E. Özbudun, s. 330. 20 Teziç, E., s. 436. 22 N. Uluşahin, s. 64. 132 Yasama-Yürütme Đlişkileri ve Hükümet Sistemleri / N. Tamgüç cuları kuvvetler ayrılığını kurumlaştırmak ve na dönüşmesi ve beraberinde siyasal ve top- yasama-yürütme arasında ılımlı ve yeterli lumsal gerginliği artırması mümkündür. Kaza- ilişkiler kurmak için “kontrol ve dengeler” nanın her şeyi kazanacağı iddiası özellikle teorisini oluşturdular. Böylece, parlamenter başkanın, kongre çoğunluğunun desteğine rejimden farklı olarak Başkanlık sistemi beşeri sahip olduğu durumlarda mümkündür. Sabit aklın bir ürünü, teorik bir model olarak ortaya görev süresi de gerilim riskini artırmaktadır. çıkmıştır. Yani, “parlamenter sistem kendi Ancak başkanlık ve kongre seçimlerinin eş- toprağında yeşermiştir. Başkanlık sistemi ise zamanlı olmaması, görev sürelerinin farklılığı verili koşullara uygun bir şekilde yeşertilmeye başkanın kongre desteğinden mahrum olması çalışılmış ve sonra toprağına taşınmıştır. Baş- sonucunu doğurabilir ve etkili bir iktidar yok- kanlık sisteminin kendiliğindenlikten yoksun luğu süreç içinde halk desteğinin azalmasına olması onun dış koşulların etkisine açık olma- da yol açarsa başkanlık sistemi yasama ağır- sına neden olmuştur.”23 lıklı bir işleyişe bürünür.25 Üstelik siyasal ikti- dar yarışı sadece yürütmenin elde edilmesi Devlet yönetiminde kuvvetler ayrılığı teori- için yapılmaz; başkanlığı kazanamayanların sinin ortaya çıkış nedenlerini açıkladık. Parla- parlamentoda üstünlük sağlamaları mümkün- menter rejim ve başkanlık rejimi temelde bu dür. Kongre seçimleri tek turlu basit çoğunluk teoriye dayanmakla beraber iki farklı sistem esasına göre yapıldığı için ABD sisteminde iki olarak ortaya çıkmaları tarihsel sebeplere parti (Demokratlar, Cumhuriyetçiler) ege- dayanmaktadır. Her iki sistemin de etkin ve mendir. Esasen bu iki parti arasında önemli iyi niyetle uygulandığında demokrasiyi ve derecede görüş, program ve ideoloji farklılığı hukukun gereklerini sağlamaya yetkin oldukla- olmadığı için bu durum hem başkan için hem rı tecrübelerle sabittir. Ne var ki iki sistemin de iktidara gelmemiş muhalefet için potansi- de bazı aksak ve eksik yanları mevcuttur. Bir yel avantaj teşkil etmektedir. Yine burada ülkenin siyasal sistemini şekillendiren tek parti disiplininin olmayışı önemli bir avantaj- etmen hükümet rejimi değildir. “Seçim siste- dır. “Parti disiplini, herhangi bir siyasi konuda mi, siyasal parti anlayışı, toplumsal, ekono- parti birliğini bozmamak için partinin parla- mik, kültürel, tarihi altyapı, toplumun de- mentodaki üyelerinin değişik görüşleri nede- mokrasi anlayışı kuşkusuz en az hükümet niyle partisiyle anlaşmazlığa düşmesine engel rejimi kadar etkilidir. Demokrasilerde hiçbir olmak için bu fikrinden vazgeçirme metodu- sistem sorunları çözmenin kapısını tek başına dur. Yani parti liderinin emirlerinin grup üyele- açacak bir ‘sihirbaz değneği’ değildir. Demok- ri tarafından kabul edilmesidir.”26 Sistemin rasilerde pek çok şey sistemden önce insana demokratik işleyişinde parti disiplininin olma- bağlıdır.”24 yışının olumlu etkisi ise yadsınamaz. Başkanlık sisteminin bir eleştirisi olarak BBBBaaaaşşşşkkkkaaaannnnllllııııkkkk SSSSiiiisssstttteeeemmmmiiiinnnneeee EEEElllleeeeşşşşttttiiiirrrriiiilllleeeerrrr sunulan siyasal hayatı kutuplaştırdığı eleştirisi parlamenter sistem için de geçerlidir. Đngilte- Başkanlık sistemine yöneltilen eleştirilere re hariç parlamenter sistemin uygulandığı Prof. Dr. Mustafa Erdoğan’ın sistematiği ile diğer ülkelerde güçsüz koalisyon hükümetleri bakacak olursak: görülmektedir. Parti disiplininin fazlasıyla 1111)))) Siyasal hayatı kutuplaştırmak suretiyle kullanıldığı parlamenter sistemlerin işleyişi bu iktidar mücadelesini keskinleştirir. nedenle değişmiştir. Klasik tanımında eşitlik ve denge prensibine dayanan parlamenter Başkanlık sisteminin siyasal hayatı kutup- sistem yürütme lehine değişikliğe uğrayarak laştırmak suretiyle iktidar mücadelesini kes- rasyonalize olmuştur. Parti disiplininin parla- kinleştirdiği ileri sürülmektedir. Buna göre menter sistemde yaptığı en büyük değişiklik sistemin doğası yürütme kuvvetinin bölünme- siyasi mücadeleyi partiler arası mücadeleye sine elverişli olmadığından siyasi mücadele- dönüştürmesidir. Parlamenter sistemde yü- nin tarafları açısından “ya hep ya hiç” oyunu- rütme yasamadan çıktığı için, yasamada ço- 23 N. Uluşahin, s. 64. 25 N. Uluşahin. 24 M. D. Caniklioğlu 26 B. Kuzu, s. 49. 133 Genç Hukukçular Hukuk Okumaları ğunluğu elde etmek yürütmeyi de denetim oluşturma iktidarına büyük ölçüde sahipken, altına almak sonucunu doğurduğu için siyasi bu politikaları uygulamak için gerekli desteği mücadelenin “ya hep ya hiç” oyununa dö- yasama organında zorlukla temin etmektedir- nüşmesi ihtimali bu sistemde daha fazladır. ler.”29 2222)))) Yürütme esneklikten yoksundur. Başkanlık sisteminde başkanın görev süre- sindeki katılık yanında yasama meclisleri ba- Başkanlık sisteminde yürütmenin esneklik- kımından da katılık vardır. Uzlaşmaz bir mec- ten yoksun olduğu iddia edilmektedir. Çünkü lisin feshedilmesi de mümkün değildir. sabit olan görev süresi boyunca başkanı uzak- laştırmak mümkün değildir. Parlamenter sis- 3333)))) Đktidarın kişiselleşmesi eğilimini arttırır. tem ise oldukça esnektir. Güvensizlik oyu ve Başkanlık sistemine yöneltilen bir diğer fesih araçlarıyla sistemdeki tıkanıklıklar çö- eleştiri, sistemin iktidarın kişiselleşmesi eğili- zülebilir. Halkın desteğini yitirmiş, iş göreme- mini artırması tehlikesidir. Başkan, taraftarla- yen hükümetleri değiştirmek için başkanlık rının aşırı beklentilerinin odak noktası haline sisteminde olduğu gibi 4-5 yıl beklemek ge- gelebilir. Bu durum başkanda plebisitçi ve rekli değildir, seçim dönemi içinde de hükü- otoriteryen eğilimleri besleyebilir, deniliyor. met değiştirilebilir.27 Bu sistemde başkanın böyle ağır bir yük altın- Bu eleştirinin savunması, başkanın sabit da kalması elbette mümkündür ancak benzer görev süresinin devlet faaliyetlerinde istikrar durum parlamenter rejimlerde de başbakan sağlayıcı bir unsur olduğudur. Gariptir ki, baş- için söz konusudur. Bu tür beklentiler sınırsız kanlık sisteminde yürütmenin esnek olmayı- demokrasi isteği ve refah devleti anlayışından şından yakınanlar, parlamenter sistemlerin de kaynaklanmaktadır. Ayrıca başkanın kişiliğinin etkinsizliğinden şikâyet etmektedirler. Bu ön plana çıkmasından bu kadar korkmaya sistemde hükümetin ayakta durabilmesi, gerek yoktur. Bu özellik, bölünmüş toplum- parlamentonun güvenine bağlı olduğundan larda başkanın birleştirici bir sembol haline içerisinde potansiyel hükümet istikrarsızlığı gelmesini mümkün kılar. Kişiselleşme endişe- vardır. Gerçi Đngiltere tipinde serbest iki parti lerinin bir nedeni de başkanlık sisteminde sistemi ve istikrarlı bir yürütme vardır, ancak başkanın çok güçlü olduğunun varsayılması- bu örnek bir istisna teşkil etmektedir. Üstelik dır. Oysa başkanlık sistemindeki başkan, bu istikrar kuvvetlerin özdeşleşmesi pahasına parlamenter sistemdeki başbakan kadar güçlü gerçekleşmektedir. Parlamenter rejimlerde değildir. Çünkü başkan sadece yürütme yetki- yürütmenin dayandığı siyasi çoğunluğun par- sini denetiminde tutarken, başbakan hem lamentoya da egemen olması durumunda yasamaya hem de yürütmeye büyük ölçüde yürütmeyi yerinden etmek hemen hemen egemen olabilmektedir. Bu tehlikenin görül- imkânsızdır.28 me ihtimali daha çok klasik başkanlık siste- minden sapan, otoriteryen başkancı sistem- Dolayısıyla demokrasilerdeki istikrarsızlığı lerde vardır. Parlamenter sistemde başbaka- hükümet sisteminde değil, öncelikle siyasi nın “seçilmiş diktatör” haline gelmesi onun partilerin yapısında, güttükleri amaçlarda, yetki ve gücünden kaynaklanırken, başkanlık faaliyetlerinde ideolojik arka planlarında ara- sisteminde bu ihtimal başkanın yetkisinin mak gerekir. aslında sınırlı olmasından kaynaklanabilir. Bu arada, başkanlık sisteminde başkanın Başkanlık sisteminin dengeli kuvvetler ayrılığı- politikalarını istikrarlı bir şekilde uygulaması- na dayanması başkanı hareketsizliğe itebilir. nın o kadar kolay olmadığını belirtelim. Çünkü Ve bu hareketsizlik de başkanı yetkilerini ge- başkanın kongreye yasa teklifinde ve bütçe nişletmeye teşvik edebilir.30 teklifinde bulunma yetkisi yoktur. Bu zorluğu Bazen doğrudan halk tarafından seçilen ancak mesajlar göndererek, basın aracılığıyla başkanın kendi meşruluğunun yasamanınkin- veya kongre komiteleri aracılığıyla dolaylı den daha güçlü olduğunu düşünmesi iktidarı- olarak aşabilir. “Gerçekten, başkanlar politika 27 K. Gözler. 29 N. Uluşahin, s. 67. 28 M. Erdoğan, s. 177. 30 M. Erdoğan, s. 89. 134