ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ KAYSERİ (YAHYALI )'DA KARAÇAM ( Pinus nigra Arnold )’LARDA ZARARLI OLAN ÇAM SÜRGÜN BÜKÜCÜSÜ, (Rhyacionia buoliana (DEN.&SCHİFF): LEPİDOPTERA-TORTRİCİDAE)'NÜN BİYOLOJİSİ VE MÜCADELESİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Salih ARSLANTAŞ ORMAN MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ANKARA 2007 Her Hakkı Saklıdır ÖZET Yüksek Lisans Tezi KAYSERİ (YAHYALI )'DA KARAÇAM (Pinus nigra Arnold)’LARDA ZARARLI OLAN ÇAM SÜRGÜN BÜKÜCÜSÜ (Rhyacionia buoliana (DEN.&SCHİFF): LEPİDOPTERA-TORTRİCİDAE)'NÜN BİYOLOJİSİ VE MÜCADELESİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Salih ARSLANTAŞ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Ziya ŞİMŞEK Kayseri (Yahyalı)da Karaçam Pinus nigra Arnold’larda zararlı olan çam sürgün bükücüsü Rhyacionia buoliana (Den. & Schiff.) (Lepidoptera: Tortricidae)’nün biyolojisi ve mücadelesini belirlemek amacıyla ele alınan bu çalışma 2005 ve 2006 yıllarında yürütülmüştür. Çalışmada R.buoliana’nın türe özgü eşeysel çekici feromonu (E9-12AC,E9-12OH) ve Delta tipi tuzaklar kullanılarak zararlının uçuş seyri incelenmiştir. Karaçamda zararlının bulaşma oranları belirlenmiş, Ergin uçuşları başladıktan on gün sonra olmak üzere ilaç denemesi yapılmış ve mücadelesinde diflubenziron 25 wp etkili ilaç, 200 gram preparat/ha dozda uygulanmıştır. Elde edilen bulgulara göre R. buoliana’nın Kayseri (Yahyalı) de Karaçamlarda önemli bir zararlı olduğu, zararlının ağaç başına bulaşma oranının(%) 31,25-93,75 arasında değiştiği; mayıs ayı başında görülen larvaların ise mayısın ikinci yarısında pupa dönemine geçtiği; kışı larva döneminde geçirip ilkbaharda pupa olduğu ve erginlerin çıktığı ve yılda bir döl verdiği belirlenmiştir. Kelebeklerin, feromon tuzaklarda ilk kez haziranın ortasında yakalanmaya başlandığı; bu tarihte etkili sıcaklık toplamının 1700-1800 gün-derece arasında değiştiği saptanmıştır. Buna göre feromon tuzaklar yardımıyla R.buoliana’nın uçuş seyrinin ve mücadeleye başlama zamanının doğrulukla belirlenebileceği; zararlı yoğunluğunun düşük olduğu yıllarda ilaçlamanın etkili olabileceği; feromon tuzaklarla ülkemizde de uçuş seyrinin izlenebileceği; feromon tuzaklar bulunmaması durumunda, etkili sıcaklık toplamından da yararlanılmak suretiyle zararlının popülasyon seyrinin izlenerek mücadele zamanının belirlenebileceği; ilaçlı mücadelesinde çevre dostu ilaçlara yer verilmesi gerektiği anlaşılmıştır. 2007, 53 Sayfa Anahtar Kelimeler: Karaçam, Rhyacionia buoliana (Den. & Schiff.), Çam Sürgün Bükücüsü, Feromon tuzak, Mücadele i ABSTRACT Master Thesis THE BIOLOGY OF EUROPEAN PINE SHOOT MOTH ( Rhyacionia buoliana (DEN.&SCHİFF)),DAMAGİNG BLACK PİNES (Pinus nigra ARN.) İN YAHYALI TOWN İN KAYSERİ, RESEARCH ON THE STRUGGLE Salih ARSLANTAŞ Ankara University Graduate School Of Natural And Applied Sciences Depertmant Of Forest Engineering Süpervisor: Prof. Dr. Ziya ŞİMŞEK This study was performed in between 2005-2006 in Kayseri (Yahyalı) in order to determine the biology and the management of the pest European pine shoot moth Rhyacionia buoliana (Den. & Schiff.) (Lepidoptera: Tortricidae) on crimean pines (Pinus nigra Arnold). In this study the flight periods of the pest was monitored using species specialized sex pheromones (E9- 12AC,E9-12OH) and delta type traps. The infestation rates of the pest on crimean pine were determined. Ten days after the beginning of the adult flights 200g preparates per hectare dozed pesticide Ddiflerobenziron 25 wp was used for chemical control experiments. According to the findings, R. buoliana was determined as an important pest of crimean pines in Kayseri (Yahyalı). The infestation rates of the pest for individual trees were in-between 31,25-93,75 %. İt was found that the larvae had been observed in the beginning of the may were transforming into coccons in the second half of the may; overwinters as larvae then became coccons in spring and then the adults were emergence giving one offspring per year. First moth catches with traps were observed in the fist half of June. The sum of the effective temperatures during this dates were in between 1700-1800 day-degree. Considering these findings, the following estimations were betrayed; the flight periods of R.buoliana and the time to start the management can estimate correctly with the help of pheromone traps; the sprayings can be effective through the years when pest populations are low; the flight period of the pest in our country can be monitored with pheromone traps; for the management time for the pest can be designate via the sum of the effective temperatures in case of absence of the pheromone traps; the necessity of using environment friendly pesticides for its chemical control. 2007, 53 pages Key Words: Black Pine, Rhyacionia buoliana (Den. & Schiff.), European Pine Shoot Moth, Pheromone traps, Struggle ii TEŞEKKÜR Çalışmalarımı yönlendiren, araştırmalarımın her aşamasında bilgi, öneri ve yardımlarını esirgemeyerek bana yardımcı olan danışman hocam sayın Prof .Dr. Ziya ŞİMŞEK’e, çalışmalarım süresince benden desteklerini esirgemeyen arkadaşlarım Araş. Gör. Yalçın KONDUR’a ve Araş.Gör. Funda OSKAY’a her zaman yanımda bulunan beni destekleyen eşim Evrim ARSLANTAŞ’a, arkadaşlarıma en derin duygularla teşekkür ederim. Salih ARSLANTAŞ Ankara, Nisan 2007 iii İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................................ i ABSTRACT ................................................................................................................................. ii TEŞEKKÜR ............................................................................................................................... iii ŞEKİLLER DİZİNİ .................................................................................................................... v ÇİZELGELER DİZİNİ ............................................................................................................. vi 1. GİRİŞ ..................................................................................................................................... 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ ........................................................................................................ 6 3. MATERYAL VE YÖNTEM ............................................................................................... 9 3.1 Materyal……………………………………………………………………………………..9 3.1.1 Rhyacionia buoliana (Den. & Schiff.). ....................................................................... 9 3.1.1.1 Sistematikteki yeri: ................................................................................................ 9 3.2 Yöntem ................................................................................................................................. 10 3.2.1 Bulaşma oranının saptanması ................................................................................. 10 3.2.2 Tuzakla yakalama çalışmaları ile etkili sıcaklık toplamı arasındaki ilişkiler........... 10 3.2.3 İlaçlı mücadelesi ..................................................................................................... 13 4. BULGULAR VE TARTIŞMA ............................................................................................. 15 4.1 Rhycnaniana.buoliana( Den. and Schiff.)’nın Tanımı, Yaşayışı Ve Zarar Şekli ........... 15 4.1.1 Yumurta ................................................................................................................. 15 4.1.2 Larva ...................................................................................................................... 15 4.1.3 Pupa ....................................................................................................................... 16 4.1.4 Ergin....................................................................................................................... 16 4.1.5 Yayılışı ve zarar şekli .............................................................................................. 17 4.1.6 Konukçuları ........................................................................................................... 20 4.1.6.1 Pinus nigra subsp.nigra var. caramanica ............................................................. 20 4.1.6.2 Diğer konukçuları ................................................................................................ 20 4.2 Bulaşma Oranı ve Zararlının Biyolojik Dönemleri Arasındaki İlişkiler ....................... 21 4.2.1 2005 Yılında yapılan çalışmalar .............................................................................. 21 4.2.2 2006 Yılında yapılan çalışmalar .............................................................................. 22 4.2.3 2005 ve 2006 Yılında yapılan zararlının bulaşma oranı ve biyolojik dönemi ile ilgili çalışmanın birlikte değerlendirilmesi ............................................................. 26 4.3 Tuzakla Yakalama Çalışmaları ile Etkili Sıcaklık Toplamı Arasındaki İlişkiler ..... 27 4.3.1 2005 Yılında yapılan çalışmalar .............................................................................. 27 4.3.2 2006 Yılında yapılan çalışmalar .............................................................................. 31 4.3.3 2005 ve 2006 Yılında tuzaklarla yapılan yakalama çalışmalarının birlikte değerlendirilmesi ................................................................................................... 35 4.4 Mücadele Çalışmaları ........................................................................................................ 37 4.4.1 2005 Yılı çalışmaları ............................................................................................... 37 4.4.2 2006 yılında yapılan çalışmalar ............................................................................... 42 4.4.3 2005 ve 2006 Yılında Yyapılan ilaçlı mücadelenin birlikte değerlendirilmesi .......... 44 5 SONUÇ ................................................................................................................................ 45 KAYNAKLAR…………………………………………………………………………………48 ÖZGEÇMİŞ............................................................................................................................... 53 iv ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 2006 Yılında Yahyalı (Kayseri) da karaçam üzerine Delta tipi tuzağın yerleştirilmesi............................................................................................... 11 Şekil 4.1 Rycaniona .buoliana (Den and Schıff)’ nın son dönem larvası. ..Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 4.2 Rycaniona .buoliana Den and Schıff’ nın pupası .............. Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 4.3 Rycaniona buoliana (Den and Schıff)’ nın ergini .............. Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 4.4 Rycaniona .buoliana (Den and Schıff)’ nın karaçamda zarar şekli...Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 4.5 Rycaniona buoliana (Den and Schıff)’ nın zararına uğrayan karaçam tomurcukların “postacı boynuzu” almış şekli .................... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 4.6 Rycaniona buoliana (Den and Schıff)’ nın larvasının ilk zarar şekliHata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 4.7 2005 Yılında Kayseri (Yahyalı)’de Sıcaklık (°C) ve Nem (%) değerleri (A) ile Rhycaionia buoliana (Den and Schiff) ’nın feromon tuzaklarda yakalanma durumu (B). Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Şekil 4.8 2006 Yılında Kayseri (Yahyalı)’de Sıcaklık (°C) ve Nem (%) değerleri (A) ile Rhycaionia buoliana (Den and Schiff)’nın feromon tuzaklarda yakalanma durumu (B). ...................................................................... 32 v ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1 2005 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de Rhycaionia buoliana Den. and Schiff.’nın değişik yönlerden ilaçlama öncesi karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri ..................................................... 21 Çizelge 4.2. 2006 Yılında, Kayseri (Yahyalı)de 04.05.2006 tarihinde Rhycaionia buoliana Den. and Schiff.’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri ............................ 23 Çizelge 4.3 2006 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de sahaya feromon tuzak asıldığı tarihte (18.05.2006) Rhycaionia buoliana Den. and Schiff.’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri ................................................................................................................ 24 Çizelge 4.4 2006 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de 26.05.2006 tarihinde Rhycaionia buoliana. Den. and Schiff’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri ............................ 24 Çizelge 4.5 2006 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de feromon tuzakları asıldıktan 12 gün sonra (01.06.2006) Rhycaionia buoliana Den. and Schiff.’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri................................................................................................ 25 Çizelge 4.6 2006 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de feromon tuzak asıldıktan 21 gün sonra(09.06.2006) Rhycaionia buoliana Den. and Schiff.’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri................................................................................................ 26 Çizelge 4.7 Yahyalı ( Kayseri )’da 2005 yılında feromon tuzaklarda yakalanan Rhycaionia buoliana (Den and Schiff) ergini sayıları ......................................... 29 Çizelge 4.8 Yahyalı ( Kayseri )’da 2006 yılında feromon tuzaklarda yakalanan Rhycaionia buoliana (Den and Schiff) ergini sayıları ......................................... 33 Çizelge 4.9 2005 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de ilaçlamadan 7 gün sonra (02.08.2005) Rhycaionia buoliana Den.and Schiff.’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile .............................................. 38 Çizelge 4.10 2005 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de ilaçlamadan 14 gün sonra (09.08.2005) Rhycaionia buoliana Den. and Schiff.’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik .................. 39 Çizelge 4.11 2005 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de ilaçlamadan 21 gün sonra (15.08.2005) Rhycaionia buoliana Den. and Schiff.’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri ................................................................................................................ 40 Çizelge 4.12 2005 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de ilaçlamadan 2 ay sonra (14.09.2005) Rhycaionia buoliana Den. and Schiff ’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri ............ 41 Çizelge 4.13 2006 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de ilaçlama yapıldıktan 13 gün sonra (03.07.2006) Rhycaionia buoliana Den. and Schiff.’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri ................................................................................................................ 43 Çizelge 4.14 2006 Yılında, Kayseri (Yahyalı)’de ilaçlama yapıldıktan 24 gün sonra(14.07.2006) Rhycaionia buoliana Den. and Schiff.’nın değişik yönlerden alınan karaçam sürgünlerinde bulaşma oranları (%) ile biyolojik dönemleri................................................................................................ 44 vi 1. GİRİŞ Türkiye’de odun hammaddesine duyulan ihtiyaç gün geçtikçe artmaktadır. Bilhassa son yıllardaki odun açığı, odun ithalini gerektirecek boyutlara ulaşmış bir durumdadır. Bunun sonucu olarak da hızlı gelişen çam türleri gündeme gelmiş, bunlardan tesis yeteneği ehliyeti olan çeşitli türlerin yetiştirilmesi düşünülmüştür. Ağaçlandırma alanlarında hızlı gelişen türlerde ve özellikle Pinus radiata D.Don.’larda Rhyacionia buoliana (Den. & Schiff.) (Çam sürgün bükücüsü)’ların aşırı derecede çoğaldıkları ve çeşitli büyüme kusurlarına yol açtıkları görülmüştür (Mol 1987). Memleketimizde son yıllarda gelişen orman ürünleri sanayinin odun hammaddesine olan istekleri, hızla artan nüfus ve sanayi kapasitesi sebebiyle dev boyutlara ulaşmıştır. Giderek artan bu talebin, sınırlı bir üretim kapasitesine sahip olan ve gittikçe azalma eğilimi gösteren ormanlarımızdan karşılanması doğal olarak bazı güçlükler arz etmektedir. Bozuk olan ormanlarımızın niteliklerini süratle iyileştirerek prodüktif duruma getirilmesi gerekmektedir. Fakat bu amacın kısa sürede gerçekleşmesi imkansızdır. Bunun yanında mevcut ormanlarımızın üretim potansiyellerini yüksek tutabilmek amacıyla üçüncü beş yıllık kalkınma planı aşağıdaki tedbirleri tavsiye etmektedir. 1- Kullanılacak odun üretim verimliliğinin %60’dan %70’e çıkarılması, 2- Amenajman planında idare sürelerinin kısaltılması, 3- Yakacak odun yerine diğer yakıt maddelerinin hızla ikamesi, 4- Yurtiçi talebin perspektif dönemden sonraki yıllara güvenle karşılanabilmesi için, özellikle hızlı büyüyen ağaç türlerinden oluşan ağaçlandırma projelerinin en kısa süre içinde geniş ve toplu alanlarda uygulanmaya konulması (Toplu vd. 1987). Ürgenç (1972)’e göre Türkiye silvikültürünün her şeyden önce kendi yerli türlerine dayanması gerekirse de biyolojik, teknik ve ekonomik imkanların mümkün kıldığı şartlar ve yerlerde yabancı türlerin yetiştirilmesini de çalışma sahası dışında bırakmaması gerekir. Bu yüzyıl sona ermeden bütün dünyada egzotik tür ağaçlandırma 1 sahalarından elde edilecek yumuşak odun hasılatının doğal ormanlardan yapılacak üretimi aşacağı ileri sürülmektedir (Toplu vd. 1987). Çam sürgün bükücüsünün larvaları zarar yapmaktadır. Türkiye’de çam ağaçlarının en zararlı böceğidir. Larvalar tomurcukları delerek içine girer ve tomurcuğun iç kısmını oyarak zararlı olur. Bu şekilde zarar gören tomurcuklar ya kurur ya da postacı boynuzu denilen anormal şekilde gelişim gösterir. Bazen de çalı, püskül, ya da fırça şeklinde yahut çift postacı boynuzu gibi oluşumlar meydana gelir (Çanakçıoğlu ve Mol 1998). R. buoliana, Türkiye’de ilk defa Marmara Bölgesinde saptanmış, daha sonra İstanbul- Büyükada, İstanbul-Bahçeköy, Bursa- Kirazlıçeşme, Çalca, Baraklıköyü, Karaağaç, Keles-Kabaklar, Ankara-Atatürk Orman Çiftliği ağaçlandırma alanlarında, Bucak- Seydiköy, Burdur-Çeltikçi, Manavgat-Sazlıçeşme, Antalya-Nebiler, Sarısu, Kepez, Ağlasun, Söke-Ovacık, İzmit-Işıktepe, Marmara Bölgesi-Kocaeli yarımadasındaki ağaçlandırma alanlarında tespit edilmiştir. Türkiye’deki konukçu bitkileri Pinus brutia Ten., P. nigra Arnold, P. pinaster Ait., P. pinea L., P. halepensis Mill. ve P. radiata D.Don. türleridir (Mol 1987). Ülkemizde yetişen asli ağaç türlerinden olan ve plantasyon sahası olarak Yahyalı Orman İşletme Müdürlüğüne bağlı Yahyalı Orman İşletme Şefliği sınırları içerisindeki Yahyalı ilçesi merkezi civarındaki 10-15 yaşlarındaki karaçamların uç tomurcuklarında R.buoliana’nın zararı orman çalışmaları sırasında dikkatimizi çekmiştir. R. buoliana, Dünyada çok geniş bir yayılış alanına sahiptir. Kuzey yarımkürede 60. ve güney yarımkürede 30. enlem derecesine kadar yayılış göstermektedir. Bundan başka Amerika kıtasının Büyük Okyanus kıyılarından Atlas Okyanusu’na; Avrupa ve Asya’da ise İngiltere’den Japonya’ya kadar hemen tüm kuzey yarımkürede iklim koşullarının elverdiği alanlarda bulunmaktadır. Bu geniş yayılış alanı içinde 29 konukçu türde zarar yaptığı bilinmektedir. Aşırı derecede zararlı olduğu alanlar arasında Washington ve İngiliz Kolumbia’sında 9.2 milyon ha’lık Pinus ponderosa ormanlarının olduğu bilinmektedir (Mol 1987). 2 R. buoliana, 1985 yılında Şili’de görülen ilk Avrupa kökenli zararlıdır ama onun şimdiki dağılımı ise ülkenin tüm iki milyon hektarlık Pinus radiata ormanlarını kapsamaktadır. Larva en çok beş yaşın altındaki ağaçların tepe sürgünlerine saldırmaktadır. Her ne kadar ağaçta birden fazla kılavuz, çatallanma ve eğrilme gibi şekil bozuklukları olsa da, bu bozuklukların çoğu birkaç yıllık büyüme sonrasında düzelir ve hala bozukluğu kalmış olan ağaçlar ilk seyreltme sırasında elimine edilir. Larva genellikle içinde korunacakları sürgünleri tek tek istila eder (yaz sonunda ve bir kış uykusu süresi sonunda bahar başlangıcında). Kısa bir göç periyodu sonrasında (çoğunlukla Eylül ayı başlarında) bir yeni ve daha büyük sürgün içine girerler. Hem sürgünler, hem de tomurcuklar içinde, larvalar ağaç tarafından üretilen kurumuş reçine ile de korunur. Yüksek popülasyon düzeylerinde, her bir sürgünde iki veya üç larva olur ve daha büyük tepe sürgünleri içinde 20 taneye kadar larva bulunmuştur (Anonymous , 2006 a). 1996 yılında çam sürgün bükücülerinin biokontrol ajanları ile ilgili bir proje başlatılmıştır (Lanfranco et.al.,1997). Bu proje çoğunlukla Şili Üniversitesi’nden bilim adamları tarafından yürütülmüş ve Ulusal Orman Sağlığı Komitesi/Şili Ulusal Ormancılık Servisi (CONAF) ve Orman Zararlıları Kontrol Kuruluşu (CPF) içindeki orman kuruluş grupları tarafından koordine ve finanse edilmiştir (Anonymous, 2006 a). Dişi ergin yumurtalarını teker teker veya sıralar halinde ibre kılıflarına, tomurcuklara genelliklede ibreler üzerine koyduğu, bir dişinin koyduğu yumurta sayısı 70-80 adet arasında değiştiği, larvalar çamların erkek çiçeklerinde tahribatta bulunduğu, bu erkek çiçekler içinde de krizalit oldukları tespit edilmiştir (Tosun 1975). Miller ve arkadaşlarına atfen “Erişkinler pupa kozasından çıkar çıkmaz ilk günde çiftleşirler. Yumurta bırakma periyodu birkaç hafta sürer, dişiler yumurtaları bahar sonundan yaz ortasına kadar alaca karanlıkta hareketli şekilde yayar.” Yumurtalar iğnelerin alt kısımlarına ve tomurcuklara yerleştirilir. Larvalar yumurtadan çıkar ve tomurcuğun içine tünel kazmadan önce iğnelerin altını kazar. Yaz ortalarına doğru tırtılın beslenmesinden dolayı işgal edilen tomurcuklar ölür. Üçüncü basamaktaki larva 3