POLITECHNIKA GDAŃSKA WYDZIAŁ ARCHITEKTURY DZIESIĄTE PODYPLOMOWE STUDIA URBANISTYKI I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ „PROJEKTOWANIE PRZESTRZENI I ZARZĄDZANIE” październik 2007 r - wrzesień 2008 r WYKORZYSTANIE WZORCÓW PROJEKTOWYCH CHRISTOPHERA ALEXANDRA NA PRZYKŁADZIE PROJEKTU MIEJSCOWEGO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO dla dzielnic: Śródmieście-Centrum, Lasowice, Osada Jana w Tarnowskich Górach autor: Jaromar Łukowicz promotor: dr hab. inż. Tomasz Parteka Gdańsk, wrzesień 2008 r. 2 Streszczenie Podstawowym problemem projektowania i zarządzania przestrzennymi strukturami osadnictwa, zabudowy oraz systemów infrastruktury, jest zagadnienie dochodzenia do efektywnego i funkcjonalnego modelu, który pozwoli godzić złożone konflikty związane z różnymi sposobami użytkowania przestrzeni i jednocześnie zaspakajać zróżnicowane, a czasami sprzeczne oczekiwania podmiotów z niej korzystających. Koncepcja wzorców projektowych, ujęta w szerszy model „języka wzorców” stanowi reakcję na nieefektywność, nieprzyjazność dominujących w XX wieku modeli funkcjonalistycznych. Modernistyczne teorie rozwiązywania konfliktów poprzez separowanie ich przyczyn, były próbami racjonalnego ogarnięcia urbanistycznego chaosu, odziedziczonego po XIX – wiecznym rozwoju industrialnym miast. Próbowały one zaradzić problemom przegęszczenia śródmieść, uciążliwości przemysłu, przywracały znaczenie racjonalnej kompozycji przestrzennej oraz dostępu do zieleni i przestrzeni otwartych. Ale rozwiązując jedne problemy, tworzyły jednocześnie nowe: ignorowały ludzkie potrzeby estetyczne, potrzeby utożsamienia się z otoczeniem, tworzyły struktury, których skala wymykała się percepcji ich użytkownika. Dodatkowo takie struktury wymagały budowy od podstaw i nie dawały się pogodzić z istniejącą rzeczywistością. Christopher Alexander nie szuka kolejnej koncepcji „idealnego miasta”. Raczej dokonuje przeglądu historycznych i współczesnych rozwiązań, które w różnych miejscach świata funkcjonowały lub funkcjonują i w wielu aspektach sprawdziły się. Te istniejące i przetestowane rozwiązania, zostały wyodrębnione z większych systemów jako jednostkowe zagadnienia wg schematu: kontekst (sytuacja) – problem (istota problemu: wymagania i ich wykluczanie się) – kompromis (rozwiązanie). Metoda projektowania opartego na wzorcach, dzięki wprowadzeniu sprawdzonych rozwiązań, zwalnia projektanta z obowiązku „ponownego wynajdywania koła” i pozwala skupić się na specyfice projektu, nad którym właśnie pracuje. Modularność daje z kolei przymiot elastyczności, poprzez stosowanie wzorców, które w konkretnym przypadku będą właściwe. Celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie, na przykładzie 3 dzielnic miasta Tarnowskie Góry, sposobu zastosowania języka wzorców Christophera Alexandra w projekcie planu miejscowego. Istniejąca struktura podziału przestrzeni w tym mieście jest uwarunkowana granicami administracyjnymi. Nie odzwierciedla ona faktycznych związków funkcjonalnych, ani potrzeb i aspiracji mieszkańców. Drugim układem determinującym kształt miasta jest system transportowy. Również i on nie uwzględnia obecnie rozmaitych ról, który winien spełniać względem bliskiego i dalszego otoczenia. Powiązania tranzytowe mieszają się na tych samych drogach i ulicach z powiązaniami lokalnymi, co z jednej strony jest źródłem uciążliwości, a z drugiej powoduje niedrożność całego systemu. Idea przedstawionego projektu planu miejscowego zmierza do godzenia funkcji, które są adresowane „na zewnątrz” danej jednostki urbanistycznej, z funkcjami i cechami zagospodarowania, które służą budowie przyjaznej przestrzeni, jakości zamieszkania i poczucia tożsamości mieszkańców określonej jednostki. Projekt planu miejscowego buduje struktury oparte na hierarchizacji problemów i ich rozwiązań oraz na tworzeniu podziału przestrzennego pozwalającego na integrację całego obszaru w relacjach wiążących potrzeby mieszkańców z warunkami ich zaspakajania, przy jednoczesnym separowaniu tych oddziaływań i wpływów, które będą wywoływać konflikty. 3 4 Spis treści Zawartość opracowania Streszczenie......................................................................................................................................................... .....................3 Spis treści............................................................................................................................................................................ ......5 Wstęp.......................................................................................................................................................................... ..............7 1. Język wzorców Christophera Alexandra oraz projektowanie oparte na wzorcach.........................................................9 1.1 Koncepcja języka wzorców............................................................................................................................................ 9 1.2 Kompozycja przestrzeni oparta na wzorcach............................................................................................. ..................10 1.2.1 Podstawowe zagadnienia projektowe kształtowania ładu przestrzennego...........................................................10 1.2.2 Wzorce jako narzędzia rozwiązania zasadniczych zagadnień projektowych.......................................................11 1.2.3 Implementacja wzorców do budowy modelu zagospodarowania ............................................................... ........16 2. Problemy kształtowania struktury fukcjonalno-przestrzennej Miasta Tarnowskie Góry............................................23 2.1 Przedmiot opracowania........................................................................................................................................... .....23 2.2 Uwarunkowania stanu istniejącego................................................................................................................... ...........25 2.2.1 Problemy funkcjonalno-przestrzenne na obszarze opracowania.........................................................................25 2.2.2 Model istniejącego podziału przestrzeni miejskiej..................................................................................... .........27 2.3 Poszukiwanie właściwych struktur fukcjonalno-przestrzennych .......................................................................... .......30 2.3.1 Harmonizacja ogólnomiejskich funkcji centrotwórczych z ukształtowaniem przyjaznej i identyfikowalnej przestrzeni zamieszkania........................................................................................................................... ..................31 2.3.2 Obszary poza centrum ogólnomiejskim – budowanie tożsamości lokalnej; maksymalna samowystarczalność; łatwa dostępność do i z obszarów zamieszkania przy jednoczesnej izolacji od niepożądanych wpływów...................32 3. Zastosowanie wzorców projektowych Christophera Alexandra do skonstruowania modelu rozwiązań urbanistycznych .................................................................................................................................................... ................33 4. Studium przypadku – przykładowe zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla fragmentu obszaru opracowania................................................................................................................................................. ............37 4.1 Ustalenia ogólne...................................................................................................................................... ....................37 4.1.1 Definicje pojęć używanych przy opracowaniu projektu planu miejscowego......................................................37 4.1.2 Podstawowe zapisy określające przeznaczenie i zasady zagospodarowania.......................................................40 4.1.2 Zapisy ogólne planu miejscowego kształtujące strukturę opartą o wzorce projektowe Alexandra......................43 4.1.3 Ustalenia dla struktur przestrzennych zbudowanych na wzorcach Alexandra.....................................................48 4.2 Ustalenia szczegółowe dla terenów.......................................................................................................................... ....50 5 6 Wstęp Podstawowym problemem projektowania i zarządzania przestrzennymi strukturami osadnictwa, zabudowy oraz systemów infrastruktury, który również jest dostrzegalny w innych dziedzinach o złożonym i interdyscyplinarnym charakterze, jest zagadnienie dochodzenia do efektywnego i funkcjonalnego modelu, który pozwoli godzić złożone konflikty związane z różnymi sposobami użytkowania przestrzeni i jednocześnie zaspakajać zróżnicowane, a czasami sprzeczne oczekiwania podmiotów z niej korzystających. Poszukiwanie uniwersalnego modelu jest głównym motorem napędzającym badania oraz próby formułowania koncepcji urbanistycznych, czy to w formie koncepcji „miast idealnych”, w których centralnym zagadnieniem był porządek geometryczny miast, budowanych na bazie „doskonałych” figur geometrycznych, czy to „miast ogrodów” odwołujących się do oczywistych preferencji estetycznych i stylu życia ludzi i społeczności lokalnych, czy to porządku funkcjonalnego, w koncepcji modernistycznego funkcjonalizmu, który rozwiązywał konflikty związane z różnymi formami użytkowania terenów poprzez konsekwentną ich izolację. Koncepcja wzorców projektowych, ujęta w szerszy model „języka wzorców” wpisuje się w liczący już 40 lat nurt tzw. „nowej urbanistyki”, która stanowi reakcję na nieefektywność, nieprzyjazność dominujących w XX wieku modeli funkcjonalistycznych. Modernistyczna teoria rozwiązywania konfliktów poprzez separowanie ich przyczyn, były próbą racjonalnego ogarnięcia urbanistycznego chaosu odziedziczonego po XIX – wiecznym rozwoju industrialnym miast. Próbowały one zaradzić problemom przegęszczenia śródmieść, uciążliwości przemysłu, przywracały znaczenie racjonalnej kompozycji przestrzennej oraz dostępu do zieleni i przestrzeni otwartych. Jednak rozwiązując stare problemy, konsekwentne stosowanie teorii funkcjonalistycznej stwarzało nowe. Jednocześnie teoria ta okazała się zupełnie niedostosowana do wymogów cywilizacji postindustrialnej, charakteryzującej się upadkiem roli przemysłu, wzrostem roli usług, wzrostem zamożności obywateli, a w ślad za tymi ich mobilności i aspiracji. Modernistyczne osiedla sprzyjały wzrostowi anonimowości ich mieszkańców oraz przez swoją powtarzalność nie zapewniały warunków utożsamienia się z otaczającą przestrzenią. Funkcjonalizm był jednym z czynników kształtujących rozległe osiedla bloków mieszkalnych (Europa, rzadziej Ameryka Północna), współczesne suburbia (amerykańskie Levittowns, housing subdivisions, commuters towns – czyli sypialnie wielkich miast w formie rozległych obszarów osiedli domków jednorodzinnych), wielkie strefy przemysłowe, rozległe centra usługowo-handlowe, centra biurowe. Taka struktura wielkich miast spowodowała lawinowy wzrost dojazdów „do pracy i z pracy”, „na zakupy i z zakupów”, do urzędu i z urzędu” – i to dojazdów realizowanych w większości prywatnymi samochodami. Jednocześnie, poprzez wyrzucenie mieszkalnictwa na peryferie, znacznie pogorszył się dostęp mieszkańców miast do usług wyższego rzędu: kultury, sztuki, nauki, szkolnictwa wyższego itp. Taki model ma doniosły wpływ na styl i jakość życia: gdzie indziej się pracuje, gdzie indziej się mieszka; dzień mieszkańca miasta jest ostro i trwale rozdzielony na czas pracy i czas prywatny, ten drugi uszczuplony dodatkowo przez konieczność wielogodzinnego dojazdu[1][2]. System kształtowania i projektowania przestrzeni z użyciem „języka wzorców” pozwala inaczej spojrzeć na przestrzeń, gdyż dostarcza efektywniejszych narzędzi jej opisu oraz pozwala odnaleźć rozwiązania prostsze i bardziej oszczędne, a przy okazji mniej uciążliwe dla środowiska i ludzi, gdyż zapewnia zestaw 7 elementarnych rozwiązań dla poszczególnych problemów oraz zestaw kryteriów pozwalających ocenić projektowane struktury. Model oparty na wzorcach jest czytelny, gdyż złożone problemy są w nim dezagregowane do prostych, sparametryzowanych zagadnień, a projektowane struktury budowane są z dobrze zdefiniowanych elementów o sformalizowanych wzajemnych relacjach. 8 1. Język wzorców Christophera Alexandra oraz projektowanie oparte na wzorcach 1.1 Koncepcja języka wzorców Christopher Alexander1, jak i inni reprezentanci ruchu nowej urbanistyki nie szuka kolejnej rewolucyjnej koncepcji „idealnego miasta”. Raczej dokonuje przeglądu historycznych i współczesnych rozwiązań, które w różnych miejscach świata funkcjonowały lub funkcjonują i w wielu aspektach sprawdziły się. Nowatorstwo polega na tym, że istniejące i przetestowane w praktyce rozwiązania, zostały wyodrębnione z funkcjonujących struktur i zaprezentowane w formie abstraktów o określonych powiązaniach z otoczeniem. Stanowią one podstawowe składniki opisu modelu struktury przestrzennej, zdefiniowane wg schematu: kontekst (sytuacja) – problem (istota problemu: wymagania i ich wykluczanie się) – kompromis (rozwiązanie). Pattern Language [3] – to tytuł, wydanej w roku 1977, książki Christophera Alexandra, będącej jedną z najważniejszych pozycji tego autora. Zawiera ona 253 rozwiązania odnoszące się do problemów od skali regionu na skali pomieszczenia w budynku kończąc. Rozwiązania te stanowią konkretne „przepisy” stosowane w jasno zdefiniowanych przypadkach o podstawowym, dla procesu projektowania, charakterze. Są to elementarne cegiełki, z których można budować kompletne konstrukcje przestrzenne, uwzględniające złożony kontekst psychologiczny, społeczny, kulturowy, przyrodniczy, gospodarczy i przestrzenny. Podzielenie problemu na małe „atomowe” schematy pozwala na uniwersalne i elastyczne wykorzystanie tych elementów do rozmaitych zagadnień o różnym poziomie złożoności. Zgodnie z sugestią autora stanowią one „słowa”, które można układać w „zdania” i szerszą „wypowiedź projektową”. „Język wzorców” stał się terminem opisującym zarówno ontologię dziedziny planowania przestrzennego, jak również metodę projektowania, w której wykorzystuje się dorobek, doświadczenie i sprawdzone rozwiązania z zakresu urbanistyki i architektury, ujęte w postaci sformalizowanych wzorów projektowych. 1 Christopher Alexander – urodzony 4 października 1936 w Wiedniu, studiował Trinity College, Cambridge University w dziedzinach chemii, fizyki, matematyki i architektury ostatecznie zdobywając tytuły inżyniera architekta i magistra matematyki, doktoryzował się na Harvard University Pracował na Harvard University, MIT i jako profesor na Berkeley University i University of California. Członek American Academy of Arts and Sciences. Posiada znaczący dorobek w rozwoju teorii architektury i transportu. Autor około 200 projektów architektoniczo- budowlanych zrealizowanych w Stanach Zjednoczonych, Japonii i Meksyku. Najważniejsze dzieła: A Pattern Language: Towns, Buildings, Construction (New York: Oxford University Press, 1977); The Timeless Way of Building (New York: Oxford University Press, 1979); The Production of Houses (New York: Oxford University Press, 1985); A New Theory of Urban Design (New York: Oxford University Press, 1987); The Nature of Order Tom 1: The Phenomenon of Life (Berkeley: The Center for Environmental Structure, 2002, wydany 2004 r.), Tom 2: The Process of Creating Life (Berkeley: The Center for Environmental Structure, 2002, wydany 2004 r.) Tom 3: A Vision of the Living World (Berkeley: The Center for Environmental Structure, 2002, wydany 2005 r.), Tom 4: The Luminous Ground (Berkeley: The Center for Environmental Structure, 2004). 9 Metoda projektowania opartego na wzorcach, dzięki dostarczeniu narzędzi w postaci zweryfikowanych w praktyce rozwiązań, zwalnia projektanta z obowiązku „ponownego wynajdywania koła” i pozwala skupić się na specyfice projektu, zmierzającego do osiągnięcia oczekiwanego celu, poprzez wykreowanie poszukiwanego modelu jako kompozycji dobrze zdefiniowanych elementów. Modularność zapewnia elastyczność w procesie projektowania, pozwalając wybierać swobodnie wzorce i ich wzajemne powiązania, tak aby najefektywniej przybliżyć się do założonego celu. Z modularności wynika jeszcze dodatkowy walor, którym jest możliwość wielokrotnego wykorzystania stworzonych konstrukcji przestrzennych. W toku prac projektowych tworzy się modele, które mogą być wykorzystane w przyszłości w podobnych sytuacjach – ewentualne dostosowanie istniejącego modelu do nowych wymagań możliwe będzie poprzez wymianę paru modułów na inne, które będą stosowniejsze do rozwiązania specyficznych problemów danego projektu lub będą lepiej odpowiadały jego kontekstowi przestrzennemu i społecznemu. Jako rekomendację tej metodologii niech służy fakt, że projektowanie oparte na wzorcach przekroczyło granice urbanistyki i planowania przestrzennego i jest stosowane w różnych dziedzinach, często bardzo od niej odległych, jak na przykład informatyka, w której stworzono swój własny system wzorców oraz zasady posługiwania się nimi[4][5]. Reasumując, idąc tropem analogii systemu wzorców Alexandra do języka, przy pomocy którego wyraża się idee projektowe: • wskaźniki urbanistyczne, linie zabudowy, parametry techniczne są głoskami budującymi wyrazy, • przeznaczenie terenu, zasady zagospodarowania, zasady obsługi w infrastrukturę transportową i techniczną stanowią, zasady ochrony środowiska, dziedzictwa kultury oraz inne wymogi to wyrazy służące wyrażeniu różnych stanów lub wymagań, • wzorce projektowe są frazami, spełniającymi zasady pewnej gramatyki, łączącymi słowa w określonym porządku i w ten sposób nadającymi znaczenie poszczególnym wyrazom wg schematu: podmiot – predykat – przedmiot; w tym schemacie, język ten, na podobieństwo języka naturalnego, jest językiem samoopisującym się, • sekwencje wzorców służą formułowaniu myśli urbanistycznej, idei tworzonego projektu – pozwalają na opisanie zasad kształtowania ładu przestrzennego, zasad zapewnienia zrównoważonego rozwoju, zasad rozwiązywania, w ujęciu przestrzennym, wyzwań społecznych, gospodarczych i kulturowych. 1.2 Kompozycja przestrzeni oparta na wzorcach Projekt struktury przestrzennej w systemie projektowym Alexandra jest kompozycją zbudowaną z obiektów należących do różnych klas wzorców. Projekt ten ma postać modelu przestrzennego zawierającego tak zdefiniowane obiekty wraz z opisanymi relacjami pomiędzy nimi, a kryterium doboru tych elementów i wzajemnych powiązań stanowi stopień realizacji założonego celu projektu. 1.2.1 Podstawowe zagadnienia projektowe kształtowania ładu przestrzennego Podejmując się wyzwania kształtowania przestrzeni, należy wyszczególnić zagadnienia projektowe, determinujące ład przestrzenny miasta oraz jego kompozycję urbanistyczną. Ustalenie kształtu przestrzeni i jej kompozycja obejmują podział miasta na mniejsze jednostki (dla których będą określane zasady 10