Karl R. Popper • , WSZECHSWIAT OTWARTY ARGUMENT ·NA RZECZ INDETERMINIZMU , , Przekład Adam Chmielewski , WYDAWNICTWO ZNAK KRAKÓW 1996 • NOTA OD TŁUMACZA • otwarty. Argument na rzecz indeter Książka Wszechświat minizmu jest drugim Poppera, które ukazuje już dziełem się w polskim po Sir Karla we. 1994 języku śmierci wrz.eśniu roku. Jest to druga znanego trzytomowego Postscriptum część do "Logiki odkrycia naukowego", którego oczekiwana długo publikacja w angielskim wielokrotnie języku była odkładana ze na problemy edytorskie. Pewne wyob względu różnorodne o tych problemach i ich skali przedmowy Autora rażenie dają i Redaktora wydania angielskiego oraz przez nich dołączone przypi• sy. Praca translatorska nad tym tomem niekiedy zmuszała do przypisów. tłumacza dołączania własnych Starałem się, aby ich najmniej. jednak oznaczone było Jeżeli występują, są *, natomiast sam tekst przypisów ode gwiazdką pochodzących mnie, oraz sporadyczne zarówno w przypisach, jak wtrącenia, i w w nawiasy klamrowe {}; tekście głównym, zostały ujęte zastosowanie tego rodzaju nawiasów konieczne, okazało się zwyczajowo stosowane w takich wypadkach nawia ponieważ sy kwadratowe w oryginale angielskim dla zostały już użyte oznaczenia dopisków samego Poppera oraz uwag edytorskich dodawanych przez Williama Bartleya, redaktora wydania an gielskiego. W przypisach wszystkie powa wyjaśniam również problemy i decyzje translatorskie. żniejsze 29 lutego 1996 Adam Chmielewski Wrocław-Łaszczów, , • PRZEDMOWA REDAKTORA WYDANIA ANGIELSKIEGO otwarty. Argument na rzecz indeter Książka Wszechświat minizmu stanowi drugi tom oczekiwanego Postscriptum długo do"Logiki odkrycia naukowego" Sir Karla Poppera i zawiera rozumowania przedstawionego w tych najważniejszą część trzech tomach. ta napisana w . Chociaż książka została połowie lat nigdy nie publikowana; zawie pięćdziesiątych. dotąd była ra najbardziej spójne i ze znanych mi jednakże najważniejsze omówienie problemów determinizmu i indeterminizmu. Postscriptum do "Logiki odkrycia naukowego" na zostało pisane w mierze w latach 1951-1956, to znaczy głównej w okresie, gdy Logik der Forschung, pierwsza opublikowana przez Poppera (1934), dopiero na książka była tłumaczona angielski jako The Logic oj Sciemific Discovery język {l959} '. tomy Postscriptum pierwotnie Różne stanowiły część całe­ go szeregu do {angielskiego wydania} Logiki uzupełnień odkrycia naukowego, w których Popper zamierzał poprawić, i idee swej pierwszej Niektóre poszerzyć rozwinąć książki. z tych faktycznie do Logic oj uzupełnień zostały włączone Scientific Discovery, gdy w 1959 roku. ukazała się Jednakże pewna ich grupa i stopniowo zaczęła żyć własnym życiem . w jedno, zwarte daleko wykracza rozrastała się ściśle dzieło, poza oryginalnej Logik der Forschung. Po jące objętość stanowiono to nowe - pod Post dzieło opublikować tytułem script: After Twenty Years" - jako lub tom ciąg dałszy • Wydanie polskie: Logika odkrycia lUluJwwego, przekł. Urszula Niklas, PWN, Warszawa 1977 . •• Tj. Postscriptum: Z perspektyw)' millionych dwudziestu lal. 10 otwarty Przedmowa redaktora wydania angielskiego 11 Wszechświat do The Logic ofthe Scientific Discovery. fakcji dla ludzi takich jak ja, wreszcie ta uzupełniający Dzieło że książka została to zostało posłane do składu i przygotowane do druku w la dokończona i udostępniona szerokiej publiczności. tach 1956-57. Jej tekst przygotowany do publikacji jest zasadniczo taki na kilka przed sam jak ten, który w 1962 roku. Z kilku Jednakże miesięcy spodziewaną publikacją istniał wyjątkiem prace nad tym zahamowane. W swo :aznaczonych miejsc, nie wprowadzono przedsięwzięciem zostały żadnych większych jej intelektualnej autobiografii, Unended Quest, Sir Karl tak poprawek. przekonanie, jest to pode Panowało że właściwe oto o otrzymanej do wprowadzenia poprawek odbitce do które swemu na pisał jście dzieła, nabrało już, dzięki wpływowi korektorskiej: "Czytanie korekty w kosz uczniów i kolegów Poppera, znaczenia historycznego, bo przeobraziło się mar ... Potem na obu oczu. Po tym wiem od czasu jego napisania lat musiałem udać się operację minęło dwadzieścia pięć zaś nie mogłem przez jakiś czas powrócić do czytania korekty i czterdzieści pięć od napisania Logik der Forschung. Jest i w rezultacie Postscriptum nie do tej pory" . wiele spraw teraz ukazało się rzeczą naturalną, że można byłoby wyrazić Okres ten bardzo do Wied inaczej. Ale przerobienie tej przez Autora pamiętam wyraźnie: udałem się całkowite książki nia, aby Poppera w tamtejszym szpitalu niebawem na czas. odwiedzić odsunęłoby publikację nieokreślenie długi po operacji spowodowanej odklejeniem w kilku miejscach Praca redaktorska innymi na się polegała między łączeniu spojówek w obu jego oczach. W jak do zdrowia, wersji pewnych tekstu, które przez lata miarę wracał różnych części się nad Postscriptum. Przed czas niewiele poprawianiu tekstu ostatecznego i pracowaliśmy długi nagromadziły, uzupełnieniu i bardzo grozi mu , go o bibliograficzne i inne przypisy widział się lękaliśmy, że ślepota. zawierające objaśnienia Gdy wzrok, prace nad Postcriptum dla czytelnika. Kilka nowych wprowadzonych odzyskał posunęły się uzupełnień znacznie: kilka i poprawek przez samego Poppera zaznaczono w nawiasach doszło podrozdziałów tysiące wyraźnie w korekcie. napór innych prac w i oznaczono '. Moje przypisy redaktorskie i biblio Jednakże stał się między­ gwiazdką: czasie tak wielki, po 1962 roku nie dokonano niemal graficzne w nawiasy kwadratowe. Pod tym że są wzięte wzglę­ Podczas kolejnej, bardzo owocnej deka dem przez Troelsa Eg żadnych uzupełnień. naśladowałem praktykę wprowadzoną dy, po opublikowaniu Conjectures and Refuta/ions (1963), gersa Hansena, redaktora Popperowskiej Die beiden książki Popper i trzy kolejne Objec Grundprobleme der Erkenntnistheorie (napisanej w latach dokończył opublikował książki: tive Knowledge. Ali Evolu/ionary Approach (1972)", Unended 1930-32 i opublikowanej w 1979 roku). Popper sprawdził Quest (1974 i 1976) i (wraz z Sir Johnem Ecc\esem) The Self podczas serii które w czasie minio pracę redakcyjną spotkań, and lIS Brain (1977), jak również wiele artykułów. Były to nych dwóch lat odbywaliśmy w różnych miejscach - w Hei lata i w których obecnie delbergu, Guelph, Toronto, Waszyngtonie, Schloss Kronberg dzieła, rozwinął swoją słynną teorię obiektywnego umysłu (i Światów l, 2 i 3), a także przeniósł oraz w jego domu w Buckinghamshire. Popper napisał także na nauk biologicznych. nowe przedmowy do wszystkich trzech tomów i nowe po swą teorię dziedzinę W jednak Postscriptum, do drugiego tomu. międzyczasie dzieło stanowiące słowie wyników pracy Sir Karla w filozofii fizyki, nadal Za dokonano w publikacji tej jednej kulminację moją sugestią książki nie opublikowane. Nie znaczy to jednak, nie zmiany. Opublikowanie tego w jed było że było znaczącej dużego dzieła czytane: uczniów i kolegów Poppera nym tomie w rezultacie i większość najbliższych dałoby wielką, ciężką nieporęczną je i kilku z nich przez lat finansowo dla wielu studentów filozofii. studiowała parę dysponowało książkę, niedostępną kopiami odbitek korektorskich. Jest źródłem wielkiej satys- Części Postscriptum - w tym Wszechświat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu - jednak mogą zainteresować więk­ sze grono, nie tylko filozofów i studentów zwracając uwagę . Wydanie polskie: Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria eJli.rt~m(Jl(JRicvUl, prukł. filozofii, ale i szerszej Adam Chmielewski. PWN, Warszawa 1992. publiczności. 12 Wszechświat otwarty Przedmowa redaktora wydanin angielskiego 13 te zasadniczo od siebie. szym tomie Popper omawia swe na wielkie Części są także niezależne Skłoniło także poglądy mnie to, aby zasugerować publikację tego dzieła w trzech historyczne postacie filozofii, takie jak Berkeley, Hume, Kant, oddzielnych tomach o rozmiarach, Mach i Russe\1, które do powstania zbliżonych stanowiących znacząco przyczyniły się łącznie Postscriptum. Po pewnych wahaniach Sir Karl zgodził tradycji subiektywistycznej, oraz formułuje szczegółowe od- . z a które zapropo I'0wiedzi na zarzuty krytyków - filozofów się tą sugestią, także zaaprobował tytuły, współczesnych nowałem dla każdego z tych tomów. i uczonych. Obiektem swojego ataku Popper czyni także A zatem Postscriptum opublikowane w rachunku zostało następujący subiektywistyczną interpretację prawdopodobieńst­ sposób: wa, opierającą się na przekonaniu, że prawdopodobieństwo Realism and the Aim of Science (tom I)' stanowi subiektywnego stanu niedostatecznej wiedzy. miarę The Open Universe: An Argument for /ndeterminism (tom W Logice odkrycia naukowego Popper obiek m·' · . zaproponował rachunku tywną interpretację prawdopodobieństwa, posługu­ Quantum Theory and the Schism in Physics (tom III)'" w tym celu Obecnie jąc się interpretacją częstościową. poddał Aczkowiek z tych tomów Postscriptum krytyce i Na jej miejsce każdy można czytać także tę interpretację. szczegółowo oddzielnie, czytelnik winien - pamiętać, że łącznie stanowią fOlmułuje własną skłonnościową interpretację' interpretację, one tom atakuje ten czy inny która w minionych dwudziestu lat wielu zwo powiązaną argumentację. Każdy ciągu zyskała aspekt subiektywistycznych lub idealistycznych teorii wiedzy; lenników. Idee te i argumenty wykorzystywane i rozwijane są w konstruowany jest jeden, lub jeden, . w tomach Postscriptum. każdym więcej niż pozostałych obiektywistycznej, realistycznej teorii wiedzy. W tomie otwarty. Argument na rzecz indeter składnik Wszechświat A zatem w tomie teraz Realism and the minizmu, Popper przedstawia "naukowej", jak i meta noszącym nazwę krytykę Aim of Science Popper poddaje badaniu "indukcjonizm", fizycznej formy determinizmu i argumentuje, fizyka klasy że który za subiektywizmu i czna - tak samo jak fizyka kwantowa - nie zaklada ani nie uważa główne źródło ideałizmu; badanie odbywa w czterech etapach i na z nich implikuje determinizmu. Stwierdza jednak, determinizm się każdym że Popper - odpowiednio - metafizyczny nadal odgrywa w pracy wielu rozważa logiczną, metodologiczną, wielką rolę i problemu indukcji. Roz teoretyków fizyki kwantowej, w tym epistemologiczną metafizyczną fazę współczesnych także wija tam i rejestruje jej przeciwników determinizmu. Powodów, dla których subiektyw teorię falsyfikowalności skuteczność w oddzielaniu od siebie naukowych, nienaukowych ne interpretacje w fizyce wiel poglądów prawdopodobieństwa odgrywają i pseudonaukowych. Przedstawia swą teorię korroboracji jako ką rolę, Popper poszukuje w tych metafizycznych założeniach. sposób racjonalnej preferencji danej teorii zamiast argumentami tomu pierwszego i drugiego za wyrażania Pomiędzy innej, bez czy to do subiektywnych chodzi zwlaszcza gdy idzie o problemy jakiejś odwoływania się głęboki związek, "pewności", czy do obiektywnych "uzasadnień" ·· .. rodem wolności, twórczości i racjonalności człowieka. z konwencjonalnych koncepcji filozoficznych. W tym pierw- W pierwszym tomie o uzasadnianiu i racjonal rozważania ności stanowią argument za odrzuceniem subiektywistycz • • {Realizm j cel nt/uH} nego i sceptycznego twierdzenia o granicach krytyki - a wraz •• {Tj. tom niniejszy, Wszech.fwiat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu} {Teoria kwantów i schilf/Ul w fi'l.)'Ce} z tym o granicach racjonalności. Gdyby taka granica istniała, 0'0 _• ••• {Ang. juJtijication; od tego słowa został utwonony termin justyftkacj<lnizm, KtÓry wówczas spory pozbawione sensu, a sama poważne byłyby - na gruncie reprezentowanego przez Poppef'd krytycznego rdcjonalizmu - oznacza argumentacja iluzoryczna. poważna byłaby ogólne stanowisko. zgodnie z którym dany_p ogląd moina przyjn.ć tylko wtedy, gdy istnieje dla niego /.lU/Si/dnienie, indukcyjne lub inne.·Popper i jego l.wolenicy odrzucaj" przede wszystkim jU~1yfiltacjonizm indukcjonistyczny. O zbedno..i;ci wm:lkich uzasad • {Na temat .tJrJonnoiciowej interpretacji prawdopodobielistwa, por.: Karl R. Popper, nień, nie tylko indukcyjnych. pisze D'dvid Miller, A Critiq~ oJ Goml Rea,run.f, w; Joseph World oJ Propell,SiJie.f, Thoemmes, Londyn 1992; wydanie polskie: ~wjal sJclonnolci, Agassi i lan C, Jarvie (eds.), Ratjonality. The Critic"l View, 1987.} przekł. Adam Chmielewski, Znak, Kraków 1996.} 14 otwarty Wszechświat Zawarte w drugim tomie omówienie determinizmu propo nuje stwierdzenie, nasza jest ograniczona, gdy że racjonalność idzie o przewidywanie rozwoju wiedzy ludzkiej. przyszłego PODZIĘKOWANIA Gdyby taka granica nie wówczas spory istniała, poważne pozbawione sensu, a sama argumentacja byłyby poważna iluzoryczna, byłaby Popper argumentuje zatem, ludzki rozum jest nieograni że czony, gdy idzie o lecz ograniczony, gdy idzie krytykę, o przewidywania, i wykazuje, zarówno brak ogra władze że jak istnienie tych we im niczeń, też ograniczeń właściwych miejscach to konieczny warunek istnienia ludzkiej racjonalno z tej okazji, aby memu Pragnę skorzystać podziękować w ogóle. koledze Johnowi W. N. Watkinsowi za ści wielką zachętę, jaką W tomie trzecim, Quantum Theory and the Schism in dla mnie jego ogromne zainteresowanie dla mojej stanowiło Physics, Popper omawia kolejno i odrzuca szereg ar Profesor Watkins niniejszy tom w cały prący. przeczytał rękopisie gumentów i "paradoksów", które szeroko wykorzystywane oraz w korekcie i wiele bardzo pomocnych są zaproponował dla obrony idealistycznych. poprawek. Jego sugestii to Postscriptum poglądów Domyślając się, że zawdzięczam, że problemów interpretacji mechaniki kwantowej ukazuje jako praca oddzielna, nie jak pierwotnie źródła można się zaś, w problemach interpretacji rachunku prawdopodo jako seria do The Logic oj Scientific znaleźć planowałem, uzupełnień Popper poszerza Discovery. praca ta w bieństwa, własną sklonnościową interpretację Jednakże została ukończona większym a przedstawia stopniu jego zainteresowaniu moimi ideami prawdopodobieństwa, następnie śmiałą krytykę dzięki niż dzięki niektórych interpretacji mechaniki kwantowej, sta jego sugestiom. wiodących ich dobrze znane paradoksy i The Logic oj rając się rozwiązać wyświęcić Chciałbym również podziękować tłumaczom "Obserwatora" z fizyki kwantowej. Scientific Discovery, Doktorowi Juliusowi Freed i Lan Freed, uwagi, zawarte w Metaphysical Epilogue, którzy przeczytali odbitek korektorskich tego tomu Końcowe łączą większość wszystkie Postscriptum w historyczne i pro i zaproponowali wiele poprawek stylistycznych. [Oboje zma wątki całego gramowe studium o roli metafizycznych programów badaw rli na wiele lat przez tego tomu.] publikacją czych lub interpretacji w historii fizyki. W okresie pisania tej moim asystentem Joseph książki był Agassi: z nim prawie podroz Omawiałem szczegółowo każdy Redaktor pragnie The tej co bardzo ten rezultat, pod podziękować władzom Ameńcan dział książki, miało często że Council of Learned Societies i Socie jego porad jedno lub dwa zdania Ameńcan Philośophical wpływem przeobrażały się ty za ich szczodre wsparcie w pracy edytorskiej nad tymi po rozszerzeniu w nowy czy - jak cały podrozdział, też się tomami oraz Profesorom Donaldowi T. Campbellowi i F. A. w jednym przypadku - w [Mowa stało całą nową część. von Hayekowi za ich porady i poparcie. Pragnie o fragmencie, który stanowi obecnie 2 tomu Realism również część swojej sekretarce Nancy Artis Sadoyama za Q?d the Aim oj Science.] Jego dla mnie podziękować współpraca była oddania i pomoc. meocemona. pełną niezawodną mojej uczelni Chciałbym również podziękować władzom London School of Economics and Political Science, które mi korzystanie z pomocy Doktora Agassiego, oraz umożliwiły kierownictwu The Center for Advanced Study in the Behavio- 16 otwarty 17 Wszechświat Podziękowania ral Sciences (Fundacji Forda) w Stanford w Kalifornii, za na to Postscriptum Chciałbym zakończenie wspomnieć. że stworzenie mi nieprzerwanej pracy od paidzier (wraz z The Logic ot Scienti[ic Discovery) uwa możliwości przekładem nika 1956 do lipca 1957 nad odbitkami korektorskimi tej za niemal w 1954 roku. To wtedy żałem ukończone właśnie i za Doktorowi Agassiemu mu jego pierwotny tj. Postscript: After Twenty książki umożliwienie współpracy nadałem tytuł, ze w tym okresie. - Y'i.,ars, co do publikacji Logik der ForschulIg mną stanowiło aluzję • w 1934 roku. Penn, Buckinghamshire, 1959. Penn, Buckinghamshire, 1982. m, W latach 1958-63 Profesor William W. Bartley, był moim studentem, a moim w London School of później kolegą Economics, w okresie 1960--62 w pracy. zaś brał ścisły udział nad W 1978 roku tą ksiązką· zgodził się przyjąć funkcję redaktora Postscriptum. Jestem mu bardzo za wdzięczny pomoc i za tego zadania. Moje zobo podjęcie się żmudnego wobec niego to wiązania są większe, niż mogę wyrazić,. Jest mi bardzo kilku innym miło złożyć podziękowania osobom, które podczas minionych lat wraz ze pracowały mną nad Postscriptum; do nich Alan Musgrave, nałeżą zwłaszcza: David Miller, Ame Petersen, Tom Settle i Jeremy Shearmur. nich na David Spośród szczególną wdzięczność zasługują Miller i Ame Petersen, bowiem wiele pracy w włożyli tę w okresach przed 1970 rokiem. książkę różnych London School of Economics stale mnie przez wspierała wszystkie te lata, mi asystentów. przydzielając Praktykę tę kontynuowano przez lat - od chwili, gdy przeszed trzynaście na w 1969 roku - pomocy finansowej ze łetn emeryturę dzięki strony N uffield Foundation, której za to chciałbym podzięko­ tej pomocy mojemu przy wać; Zaaranżowanie zawdzięczam jacielowi i Johnowi Watkinsowi, i nieda następcy, zmarłemu wno dyrektorowi Sir Walterowi Adamsowi, oraz jej Szkoły, obecnemu dyrektorowi, Profesorowi Ralfowi Dahrendorfowi, któremu jestem bardzo za i wielkie wdzięczny przyjaiń zainteresowanie . moją pracą . . Gdyby Postscriptum opublikowane w 1950 roku, zostało zadedykowałbym je Bertrandowi Russellowi; Profesor Bartley • mnie, list o takiej znajduje w Ar poinformował że treści się chiwach Russella w MacMaster University. PRZEDMOWA - (1982) Jak Profesor Bartley w swojej przedmowie, już wyjaśnił tom niniejszy napisany przed 1956 rokiem jako został część Postscriptum do "The Logic oj Scientific DiscQvery". Nie moim zamiarem w nim ludzkiej było omawiać zagadnień i ludzkiej wolnej woli, nawet wolności jeżeli rzeczywiście problemy te jej stanowią tło. Wiele powodów na to, nie złożyło się że chciałem omawiać tych kwestii w okresie, gdy Powód pisałem tę książkę. główny na tym, w Postscriptum, tak samo jak w Logice polegał że odkrycia naukowego, do której jest ono moim uzupełnieniem, zamiarem omówienie problemów nauk fizycznych, ich było metod i niektórych ich implikacji, a kosmologii spośród także fizycznej oraz roli teorii wiedzy w naukach fizycznych. Powodem drugim to, wówczas, prob było że sądziłem iż lemy zagadnienia ludzkiej narosłe wokół wołności zostały przez to, co filozofowie o nich napisali. ten zamącone Zamęt zaczyna przynajmniej od Hume'a, jednego z się największych filozofów w historii. Ma to, jak z tym, całej sądzę, związek że na to zagadnienie jest bardzo pogląd zdroworozsądkowy Po pierwsze bowiem zdrowy mętny. rozsądek skłania się, z jednej strony, ku przekonaniu, zdarzenie jest że (ł) każde spowodowane przez poprzednie zdarzenie, cze jakieś dzięki mu zdarzenie lub każde można byłoby wyjaśnić przewidzieć, dostatecznie znali wszystkie istotne gdybyśmy szczegółowo zdarzenia je Z drugiej strony, zdrowy poprzedzające. rozsądek przypisuje i zdrowym na ludziom, przynaj dojrzałym umyśle mniej w wielu sytuacjach, (2) do swobodnego wyboru zdolność alternatywnymi sposobami a wsku pomiędzy postępowania, tek tego za swe również odpowiedzialność postępowanie. 20 otwany Przedmowa 21 Wszechświat stanowiska (l) i (2) wzajemnie sprze w tej chwili. Taki Laplace'owski determinizm - z pozoru Jednakże wydają się czne i powstaje problem, czy ta zachodzi napraw potwierdzany przez prima jacie deterministyczne teorie fizyki sprzeczność czy jest tylko pozorna. Hume i wielu deterministów i przez ich sukcesy - za naj dę, wspaniałe uważam poważniejszą wnikliwie i subtelnie (zbyt subtelnie w moim i która stoi na przeszkodzie w sfor próbowało największą trudność, przekonaniu) przekonania CI) i (2) nie w sprze koncepcji ludzkiej i odpo wykazać, że są mułowaniu wolności, twórczości i a zarazem WIedzialności oraz w ich obronie. Z calą pewnością stanowcze czności że można być deterministą, mówić o Argumenty na rzecz tego stanowis i determinizmu przez Laplace'a, wy wolności postępowania. wyraźne sformułowanie ka jednak w mierze werbalne. one poza zdrowy i zakorzenione są przeważającej Polegają kraczające rozsądek głęboko na analizie takich terminów jak: "wolna", "wola" w historii nauki zachodniej, znacznie nieprecyzyj słownej przewyższa i oraz na analizie takich jak: "Czy ne podane jako twierdzenie (l). . "działanie" pytań mogłem sformułowanie powyżej inaczej, faktycznie Wszystkie te Determinizmowi Laplace'a jednak przeciwsta postąpić niż postąpiłem?" można się werbalne analizy calkowicie i - i tak w tej Gdy idzie o mnie, nie są bezużyteczne sprawiły, że wić też książce czynię. filozofia wspólczesna w straszny jest jestem Moim zadaniem w tej jest popadła mętlik. Możliwe deterministą. książce zrobić jednak inne do tych mi<;jsce dla indeterminizmu na gruncie teorii fizycznej i kos zupełnie podejście zagadnień. Mój punkt i moje do tych problemów nie mologii. Dlatego determinizm Laplace'a wyjścia podejście też argumentuję, że opiera na filozofii Hume'a (który wypowiedzi nie da a nie jest on potrzebny ani się zdominował się utrzymać, także, że brytyjskich filozofów na te tematy), lecz na stanowisku La fizyce klasycznej, ani Jest to zadanie współczesnej., poważne place'a. W swym Essai philosophique sur tes probabilites i nie ma ono nic wspólnego z o zasadniczo roztrząsaniami (1819), opublikowanym lat po Traktacie Hume'a, werbalnym charakterze '. Moje zainteresowania, pięćdziesiąt lokują się Laplace zatem na kosmologicznej: charak napisał: płaszczyźnie będę omawiał ter naszego nie znaczenia poszczególnych . • świata, zaś słów ( ... ) obecny stan za skutek aby "Winniśmy uznać wszechświata Jednakże, uniknąć nieporozumień, chciałbym wyjaśnić, jego stanu poprzedniego oraz za stanu, który na gdy w tej o "naukowym" determinizmie (z przyczynę że książce mówię Przyjmijmy ( ...) istnieje inteligencja zdolna przed i po "naukowy" ), mam na stąpi. że poznać cudzysłowem słowie myśli wszystkie te które oraz stany przy rzekomo rzekomo "naukowy" deter siły, poruszają naturę, "naukową" doktrynę, jmowane w momencie przez wszystkie przed- ' minizm. Jest to doktryna, która określonym zawdzięcza swą popularność mioty, które na ( ... ) nie nic dla [tej i swój - nawet naukowców - swe się nią składają; byłoby wpływ wśród największych inteligencji] niepewnego, tak jak i mu rzekomo naukowemu charakterowi, temu, powszechnie przyszłość zaś, przeszłość, że dla niej otworem",. za nauki, Newtonowskiej i Ein stanęłaby uważa się ją część zwłaszcza steinowskiej teorii grawitacji oraz Maxwellowskiej teorii pola Stanowisko to, które (jak w tej jest elektromagnetycznego. wyjaśniam książce) znacznie silniejsze zdrowy nazywam "nauko W trakcie argumentacji przeciwko determinizmowi niż rozsądek, będę wym" determinizmem. Jest to stanowisko, z którym stanowisko, którego zamiarem jest prze zgodziła­ formułował również by fizyków, nie wszyscy (mam tu na twierdzenia (2). się większość chociaź zwyciężenie powyżej sformułowanego Charlesa Sandersa Peirce'a), przynajmniej przed 1927 myśli l PO:twolc s.obie prz.ypomnieć czytelnikom, te unikanie kwestii werbalnych stanowi rokiem. Ten Laplace'owski determinizm stwierdza, stan że jedno z moich naczelnych od samego poczqtku mojej buiery. Por. do haseł przedmowę Wszechświata w dowolnym momencie czasu, przyszłym czy pierwszego wydania Logik der ForschWI}; z 1934 roku, zwłaszc1.a cytaty ze Sehlicka minionym, jest zdeterminowany, jego stan, i Kanw. Por. także Open Society (Ind It.l" E/lemie.r, 1945, rozdział 11 {wyd. pol~kie: całkowicie jeżeli Społecleństwo otwarte i je1{o wrogowie, przekł. Halina Krahelska, opracował Adam jego sytuacja, jest dana w pewnym momencie - na przykład Chmielewski, PWN. Warszawa 1993} i Unended Quest. 1976, podrozdział 7. 22 otwarty Wszechświat 1 W razie tutaj to, co każdym chciałbym wyraźnie stwierdzić w otwartym i w historycyzmu, widać już Społeczeństwie Nędzy RODZAJE DETERMINIZMU a mianowicie, filozoficzna obrona ludzkiej ludz że wolności, kiej i tego, co tradycyjnie nazywa twórczości się wolną wolą, jest dla mnie ogromnie - nawet ważna jeżeli uważam, że • pytania w rodzaju: "Czym jest "Co oznacza wolność?", przymiotnik «wolny»" czy .,Co to jest wola?". oraz pytania podobne, jak próby ich co też rozjaśnienia, mogą najwyżej nas w filozofii ta stanowi zaprowadzić mętlik języka. Książka prolegomena do zagadnienia ludzkiej i twór więc wolności oraz poszukuje dla nich miejsca w teoriach fizycznych W tej powody, dla których czości książce pragnę przedstawić i kosmologicznych w sposób, który nie polega na analizach jestem tych powodów nie rozpa indeterministą 1 Wśród będę werbalnych. intuicyjnej idei wolnej woli, jako racjonalny trywał ponieważ Gdy idzie o pierwszego argument na rzecz indeterminizmu jest ona początek rozdziału, chciałbym zupełnie bezuży­ jeszcze o moich na teczna. bowiem przekonany, powiedzieć słowo poglądach intuicję. Człowiek może być całkowicie Intuicja i mnie ogromnie oraz na mocy swego wyobraźnia są według ważne: że postępuje rozmyślnie że działa potrzebujemy ich, aby teorie. intuicja, wolnego wyboru, podczas gdy w znajduje wymyślać Jednakże rzeczywistości się dlatego, nas o prawdzie tego, co pod sugestii, przymusu albo narkotyków. Gdyby właśnie że może przekonać wpływem intuicyjnie, nas fatalnie jest ona jednak nam determinizmu za poznaliśmy może zwieść: udało się odrzucić ideę pomocą nieocenioną, ale i niebezpieczną pomocą, sprawia bowiem argumentów, które nie zawierają odniesień do naszych intuicji stajemy bezkrytyczni. Musimy do wolnej woli, uzyskamy nadania po często, że się odnosić się być może sposobność niej z szacunkiem i ale sa prawnego sensu - przynajmniej w ograniczonym za wdzięcznością, także pobudzać jakimś mych siebie do jej surowej krytyki. kresie - tym intuicjom. Wspomniane bowiem kontr właśnie wówczas jako przypadki przykłady można będzie traktować szczególne - jako przypadki z powodu których może złudzeń, intuicje te wydają się chwilowo niezawodne. Żadnej z tych kwestii jednak nie tutaj Zamierzam będę omawiał. poddać krytyce argumenty filozoficzne, a zdroworozsądkowe zwłasz­ cza argumenty naukowe, jakimi na rzecz posługiwano się determinizmu. Moim zasadniczym problemem zbadanie poprawno będzie argumentów na rzecz tzw. "naukowego" determinizmu, to ści I Ta część Postscriptum stanowi poprawioną wersję mojego artykułu Indetermini.l'm in Quantum Physics and in Classical Physics, "British lauroal for the Philosophy of Science" l, Nr 2, ss. 117-133, i Nr 3, ss. 173-195. [W tej sprawie por. także artykuł Poppera OJ Clouds and Cłocks: An Approach to the Problem oj Rationality and the Freedom o/ Man (St. Louis, 1966), prl.edrukowany w Objective Knowledge (Oxford 1972), ss. 206-255] {por. wyd. polskie. O chmurach i zegarach, w: Wiedza obiektywna. Ewolucy;na teoria epistemologicz/Ul, op. cit.. ss. 265-324}.