inKfiib natt :?tIdWAISI! ai SURINAAMS-NEDERLANDS j. van donselaar COUTINHO Met dit woordenboek verschijnt voor het eerst op de markt een vrijwel volledige beschrijving van de woorden waarin het Surinaams-Nederlands zich onderscheidt van het Algemeen Nederlands. Het boek bevat ruim 6600 woorden en uitdrukkingen uit heden en verleden met een specifiek Surinaamse betekenis of gebruikssfeer. De in leidende hoofdstukken geven een algemene beschou wing over het Surinaams-Nederlands. Zoals te verwachten, zijn er in Suriname vele in Neder land onbekende zaken waarvoor een eigen woord nodig is. Suriname heeft ook Nederlandse woorden bewaard die in Nederland verloren zijn gegaan. Verder kenmerkt het Surinaams-Nederlands zich door woorden die het uit de andere Surinaamse talen overgenomen heeft. Aan alle woorden in dit boek zijn zoveel mogelijk van dergelijke verklaringen en bijzonderheden toegevoegd, alsmede voorbeeldzinnen ontleend aan literaire en andere schrif telijke bronnen. Achterin het boek is een contraregister opgenomen waarin men vanuit het Algemeen Nederlands een Suri naams-Nederlands woord kan opzoeken. Surinaamse namen van planten en dieren kunnen bovendien gevon den worden via registers van hun wetenschappelijke namen. Het woordenboek is een naslagwerk, met name bestemd voor iedere Surinamer in Suriname en in Nederland en verder voor iedereen die belangstelling heeft voor de Nederlandse taal. Het vestigt daarenboven niet alleen de aandacht op het Surinaams-Nederlands als cultureel erf goed, maar ook in ruimere zin op de cultuur en de natuur van Suriname. Het kan goede diensten bewijzen bij het onderwijs in Suriname en in Nederland, vooral waar het Surinaams-Nederlandse taalgebruik vragen of problemen oproept. Tenslotte opent het een nieuwe weg tot onder zoek aan de woordenschat van het Nederlands en aan de Surinaams-Nederlandse taaivariatie in het algemeen. ISBN 90 6283 745 X; NUGI 943 woordenboek van het surinaams-nederlands De cultuursituatie in Suriname heeft in het wezen van de Surinaamse mens een taalstructuur (habitus) doen ontstaan die niet identiek is aan de taalstructuur van de Nederlander. De wegen waarlangs men het Nederlands verstaat en waarlangs men zich in het Nederlands uitdrukt zijn bij Nederlander en Surinamer niet hetzelfde. H. de Ziel, 1963 WOORDENBOEK VAN HETSURINAAMS-NEDERLANDS j. van donselaar tweede, herziene en uitgebreide druk dick coutinho, muiderberg/1989 © 1989 J. van Donselaar Uit deze uitgave mag niets worden gereproduceerd door middel van boek druk, foto-offset, microfilm, of welk ander medium dan ook, zonder vooraf gaande schriftelijke toestemming van de schrijver. CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Donselaar, J. van Woordenboek van het Surinaams-Nederlands / J. van Donselaar. - Mui- derberg: Coutinho Oorspr. titel: Woordenboek van het Surinaams-Nederlands: een geannoteerde lijst van Surinaams-Nederlandse woorden en uitdrukkingen. - Utrecht: Instituut A.W. de Groot voor algemene taalwetenschap van de Rijksuniversiteit. - 1976. - Met lit. opg. ISBN90-6283-745-Xgeb. SISO suri 831 UDC (038)=393.8 NUGI 943 Trefw.: Surinaams-Nederlandse taal; woordenboeken. De uitgave van dit woordenboek is mogelijk geworden dankzij een subsidie van het Prins Bernhard Fonds. De studie die aan dit boek ten grondslag ligt, kon worden uitgevoerd mede dankzij een reisbeurs die schrijver ontving van de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek van de Tropen (WOTRO). 1e druk 1976: Instituut A.W. de Groot voor algemene taalwetenschap van de Rijksuniversiteit te Utrecht. Omslag en typografie: Marijke Faber Uitgever: Dick Coutinho, Postbus 10, 1399 ZG Muiderberg Zetwerk: Wil van Dam, Utrecht INHOUD Voorwoord 7 1 Aanwijzingen voor het gebruik van dit woordenboek 10 2 Lijst van afkortingen 11 3 Inleiding over de Surinaams-Nederlandse woordenschat 13 3.1 De aard van het Surinaams-Nederlands 13 3.2 De gebruikers; verscheidenheid binnen het Surinaams-Ne derlands 14 3.2.1 Continuum 14 3.2.2 Verschillen in algemeenheid van woorden 14 3.2.3 Groepswoorden 15 3.2.4 Afwijkingen bij personen 15 3.2.5 Edgar Cairo 16 3.2.6 Historische verschillen 16 3.3 De positie van het Surinaams-Nederlands 17 3.3.1 Taalproblematiek in Suriname 17 3.3.2 Herkenning, erkenning 18 3.3.3 Gebruik door schrijvers 18 3.3.4 Gebruikssfeer 19 3.3.5 Standaardisering 19 3.3.6 Onderwijs 19 3.3.7 Positie in Nederland 19 3.4 Ontstaan, ontwikkeling en achtergronden 20 3.4.1 Algemeen 20 3.4.2 De eigen Surinaamse situatie 20 3.4.3 De isolatie van Suriname 21 3.4.4 Invloed van andere talen 22 4 Doel en opzet van het woordenboek 26 5 Methoden; de inrichting van het woordenboek 28 5.1 De inventarisatie; bronnen 28 5.2 Selectie in het algemeen 28 5.3 Selectie van diere- en plantenamen 29 5.4 Namen van plantenfamilies 31 5.5 De inrichting van de lijst 31 5.6 De inrichting van de artikelen 32 5.6.1 Algemeen 32 5.6.2 Trefwoord (lemma) 32 5.6.3 Uitspraak van het trefwoord 32 5.6.4 Algemeenheid en gebruikssfeer 33 5.6.5 Betekenis 33 5.6.6 Taalkundige beperking in de geldigheid van de betekenis 34 5.6.7 Bewijsplaats, illustratie, citaat 34 5.6.8 Etymologie 34 5.6.9 Synoniemen 35 5.6.10 Samenstellingen 35 5.6.11 'Zie ook' 35 5.6.12 Opmerkingen 35 5.6.13 Gebruikte lettertypen 35 6 Spelling en uitspraak 37 6.1 Algemeen 37 6.2 Algemeen Nederlands 38 6.3 Surinaams-Nederlands ontleend aan Nederlands 38 6.4 Surinaams-Nederlands ontleend aan Sranan 39 6.5 Surinaams-Nederlands ontleend aan Hindi 39 6.6 Surinaams-Nederlands ontleend aan overige talen 40 7 Lijst van Surinaams-Nederlandse woorden en uitdrukkin gen 41 8 Lijst van spellingsvarianten e.d. van Surinaams-Nederland se woorden 419 9 Contraregisters 426 9.1 Algemeen Nederlands - Surinaams-Nederlands 426 9.2 Plantesoorten in Suriname: wetenschappelijke naam - Su rinaams-Nederlandse naam - Algemeen Nederlandse naam 453 9.3 Plantenfamilies in Suriname: wetenschappelijke naam - Surinaams-Nederlandse naam - Algemeen Nederlandse naam 460 9.4 Diersoorten in Suriname: wetenschappelijke naam - Suri naams-Nederlandse naam - Algemeen Nederlandse naam 463 10 Lijst van literatuur en bronnen 468 11 Aanvullingen 481 VOORWOORD Het voorliggende Woordenboek van het Surinaams-Nederlands bouwt voort op het gelijknamige boek dat in 1977 verscheen als uitgave van het Instituut A.W. de Groot voor Algemene Taalwetenschap van de Rijksuniversiteit te Utrecht. Hoewel het daarom met recht als een tweede druk aangemerkt kan worden, zijn de verschillen met het oorspronkelijke boek aanzienlijk. In de eerste plaats zijn de maatstaven voor de opname van een woord veel ruimer. Er is naar gestreefd ieder woord op te nemen dat men in Suriname gebruikt wanneer men Nederlands spreekt of schrijft maar dat niet in Neder landse woordenboeken staat, ook niet in het meest uitgebreide (Van Dale). Hetzelfde geldt voor woorden die wel in Van Dale e.a. staan, maar met een betekenis of met een gebruikssfeer die afwijkt van de in Suriname gangbare. Ook zijn zoveel mogelijk woorden opgenomen die in het verleden ooit in Suri name gebruikt werden en terzelfder tijd in Nederland niet of op een andere wijze. Samenvattend betekent dit, dat gestreefd is naar een zo volledig moge lijke lijst van woorden uit heden en verleden met een specifieke betekenis of gebruikssfeer in het Surinaams-Nederlands. Als gevolg van deze ruimere maatstaven en van de voortzetting van de inventarisatie, is het aantal tref woorden toegenomen van 1400 tot 6600. De inleidende hoofdstukken zijn zo danig verbeterd en uitgebreid, dat feitelijk gesproken moet worden van een herschrijving. De aard en de opzet van dit woordenboek brengen met zich mee, dat het aantal opgenomen namen van planten en dieren naar verhouding groot is. Bij de vertaling of omschrijving van deze is ook steeds de wetenschappelijke naam vermeld. Om het voor wetenschappelijk onderlegde gebruikers moge lijk te maken Surinaams-Nederlandse volksnamen van planten en dieren op te sporen via de wetenschappelijke namen, zijn van deze laatste aparte contra- registers opgenomen. Om dezelfde reden is dat ook gebeurd met een lijst van in Suriname vertegenwoordigde plantenfamilies. Een zeer belangrijk verschil tenslotte met de eerste druk is gelegen in de nu gekozen primaire gerichtheid op gewone gebruikers in Suriname en in Neder land. Dat wil zeggen, dat ernaar gestreefd is het woordenboek eenvoudig toegankelijk te maken voor iedereen. Deze bedoeling komt vooral tot uitdruk king in de inrichting en de formulering van de artikelen. Het doel van deze keuze is in de eerste plaats het woordenboek bruikbaar te maken voor het onderwijs in Suriname, zowel voor onderwijsgevenden (van alle niveaus) als voor scholieren en studenten. In Nederland kan het woorden boek in het bijzonder van dienst zijn waar zich voor Surinamers taalproblemen voordoen. Het woordenboek kan dan helpen moeilijkheden bij het gebruik van Nederlandse woorden te identificeren en op te lossen. Surinamers en Ne derlanders kunnen daar, vooral in situaties waar zij elkaar ontmoeten (NB het onderwijs), baat bij hebben. Verder kan het boek lezers van literatuur uit of over Suriname behulpzaam zijn, wanneer zij de Surinaams-Nederlandse ele- 7 menten daarin niet zonder meer begrijpen. Dit alles wil niet zeggen, dat er met opzet tekort gedaan is aan de weten schappelijke zorgvuldigheid en bruikbaarheid van dit woordenboek. Alle ver kregen gegevens die vanuit een wetenschappelijk gezichtspunt belangwek kend zijn en in het kader van een woordenboek ter zake doende, zijn ver werkt. Hoewel dat laatste qua vorm en plaats niet altijd is gebeurd op de wijze die in de lexicografie gebruikelijk is, kan het boek in zijn huidige vorm toch zonder meer dienst doen als informatiebron voor specialisten en onderzoe kers. Met grote nadruk moet gesteld worden, dat dit woordenboek niet normatief is. Als een woord erin staat of er niet in staat, zegt dat niets over de juistheid of de wenselijkheid van het gebruik van dat woord. Er is slechts sprake van een zo volledig mogelijke registratie en beschrijving van de in Suriname vroeger en thans bestaande Surinaams-Nederlandse woordenschat. Mocht men in Suriname ooit besluiten het Surinaams-Nederlands te standaardiseren, dan kan dit woordenboek daarbij wel een hulpmiddel zijn. Het voorgaande mag niet de indruk wekken, dat het woordenboek nu 'af' zou zijn. Hoewel gestreefd is naar volledigheid, is die nog geenszins bereikt, voor al niet ten aanzien van verouderde en historische woorden. Ook kan er aan verscheidene onderdelen nog veel verbeterd worden, in het bijzonder aan de etymologie. Voor dit alles is voortgezette studie nodig. Bovendien is een woordenboek dat betrekking heeft op een levende taal, dus een taal die woorden verliest en er andere bij krijgt, nooit 'af'. Publikatie in het huidige stadium is niettemin gerechtvaardigd, onder meer op grond van de volgende drie argumenten. Ten eerste is de eerste druk sedert lang niet meer verkrijgbaar. In de tweede plaats betekent deze tweede druk een grote stap voorwaarts in de kennis van de Surinaams-Nederlandse woor denschat. En ten derde is er vanuit de kring van het middelbaar onderwijs in Suriname sterk op een herdruk aangedrongen. In het bijzonder in deze kring hoopt men, dat het woordenboek bruikbaar zal zijn bij het bestuderen en eventueel aanpakken van enige dringende taalkundige en onderwijskundige problemen. Velen hebben gereageerd op het verzoek dat in de eerste druk gedaan werd om voorstellen te doen voor uitbreiding en verbetering. Verder heb ik ook bui tendien van zeer velen, vooral in Suriname, medewerking ondervonden, varië rend van het aanreiken van enkele woorden tot intensief en voortdurend mee- verzamelen en meedenken. Het is ondoenlijk om allen - het gaat om onge veer 150 mensen - hier persoonlijk te bedanken en evenzeer is het onmogelijk een bevredigende maatstaf te vinden voor het kiezen van dege nen die niettemin toch met name genoemd moeten worden. Derhalve dank ik hierbij allen die geholpen hebben zeer hartelijk, maar waag ik mij toch aan een riskante keuze en vermeld ik als medewerkers met een bijzondere of bij zonder grote bijdrage de volgende personen. De heren E.M.C. Helstone en G.W. Noldus waren de belangrijkste informan ten ten behoeve van de eerste druk. Hun aandeel van toen werkt uiteraard nog door in deze tweede. Mevr. drs. E.D. Essed-Fruin was en bleef voor mij het centrale punt in Suriname. Over alle facetten van het woordenboek heb ik haar raad gevraagd en gekregen. Ook heeft zij haar studenten MO- en LO- Nederlands menigmaal bij het aandragen en beoordelen van woorden betrok ken. 8