dr. P.L.M. Kerkhof Woordenboek geneeskunde en biomedische wetenschappen E-N/N-E dr. P.L.M. Kerkhof Woordenboek geneeskunde en biomedische wetenschappen E-N/N-E Houten, 2016 Dit woordenboek is ook verkrijgbaar als app voor iPhone/iPad. Eerste druk, Elsevier/Bunge, Maarssen 1999 Tweede, ongewijzigde druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2001 Derde, herziene druk, eerste en tweede oplage, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2003 en 2006 De eerste tot en met de derde druk verscheen onder de titel: Woordenboek geneeskunde E-N/N-E Vierde, herziene druk, eerste en tweede oplage, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2006 en 2007 Vijfde, herziene en uitgebreide druk, Reed Business Education, Amsterdam 2012 Zesde (ongewijzigde) druk, Bohn Stafl eu van Loghum, Houten 2016 ISBN 978-90-368-1614-4 ISBN 978-90-368-1615-1 (eBook) DOI 10.1007/978-90-368-1615-1 © 2016 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 au- gustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. S amensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 470, 872 Basisvormgeving omslag en binnenwerk: Martin Majoor, Arnhem Bohn Stafl eu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl Voorwoord Dit woordenboek is bedoeld voor degenen die op het gebied van de biomedische wetenschappen Engelstalige leerboeken en tijdschriften ter hand nemen, dan wel gerelateerde manuscripten verzorgen voor Engelstalige uitgaven. Gekozen is voor een praktische en bondige opzet. Als zulks bij een bepaald trefwoord gewenst leek, dan is evenwel een regel met beknopte informatie (zoals uitleg, doorverwijzing, eponiem, antoniem) toegevoegd. De opgenomen lemmata zijn geselecteerd uit het gegevensbestand van Medwise1, dat een afspiegeling is van het taalgebruik binnen diverse medische disciplines. Tevens zijn termen opgenomen die betrekking hebben op gebieden als medische besliskunde, technologie en statistiek. Daarnaast heeft de samensteller profijt gehad van zijn ruime ervaringen als universitair docent en als redactielid van het tijdschrift IEEE Transactions on Biomedical Engineering. Wij beseffen terdege dat het vertalen van een tekst meer inhoudt dan het opzoeken van individuele woorden. Een juist begrip begint evenwel bij een zorgvuldige woordkeuze. Een additioneel probleem in de geneeskunde wordt gevormd door de complexiteit van het taalgebruik met een professionele richting (met termen die veelal zijn afgeleid uit het Grieks of Latijn) en lekentaal (zoals de overigens onjuiste aanduiding ‘aderverkalking’), naast obsolete naamgevingen (zoals ‘positieve reductie’). Onlangs is de interpretatie van semikwantitatieve termen in de geneeskunde wederom aan de orde gesteld2. In verband daarmee is een overzicht gemaakt van de Amerikaanse gegevens die beschikbaar zijn3. Dit resulteerde in een tabel die elders is afgedrukt in dit boek. Het succes van voorgaande edities van dit vertaalwoordenboek vormde een voortdurende stimulans om het corpus selectief uit te breiden op geleide van recente ontwikkelingen. Nieuwe aandachtsgebieden betreffen vooral de medische informatica, de moleculaire biologie en de genetica. Op het laatstgenoemde terrein ontving ik veel hulp van collega dr. B.W. Knol. De uitgever ben ik erkentelijk voor het vertrouwen en de vrijheid die mij werd gegund bij het samenstellen van een substantieel herziene editie. Gaarne wil ik ook danken voor de vanzelfsprekende en prettige manier van samenwerken. Tot slot wil ik verwijzen naar ‘Korte aanwijzingen voor de gebruikers’ die enkele korte maar belangrijke richtlijnen vermelden. Voor het optimaal hanteren van dit vertaalwoordenboek is het nuttig om hiervan kennis te nemen. Evenals voorheen vernemen wij graag suggesties van een ongetwijfeld pluriforme gebruikersgroep. Maarssen, najaar 1999 Dr. P.L.M. Kerkhof 1 P.L.M. Kerkhof e.a. ‘Evaluatie van klinisch-pathologische conferenties met behulp van een programma voor ‘computer- ondersteunde’ diagnose’. Ned. Tijdschr. Geneeskd. 1990, 134:1552-1556. 2 P.L.M. Kerkhof, J.J. Duivenvoorden en A.A. Stokhof: ‘De invloed van de formulering van informatie over bijwerkingen op interpretaties door patiënten en op gemelde bijwerkingen’ (Letter to the Editor). Ned. Tijdschr. Geneeskd. 1996, 140:1000. 3 P.L.M. Kerkhof: ‘Knowledge base systems and medical terminology’. Automedica 1992, 14:47-54. 6 Voorwoord Voorwoord bij de derde druk De vlotte opeenvolging van herdrukken van dit woordenboek verschaft mij een goede gelegenheid diverse zeer gewenste aanvullingen plus enkele correcties te verdisconteren in de huidige editie. De spectaculaire ontwikkeling van de biomedische wetenschappen in de afgelopen jaren impliceert immers de behoefte aan een brede(re) aanpak bij de selectie van lemmata. Daar waar de eerste uitgave voornamelijk was gebaseerd op het Medwise-bestand (dat vanwege verwijzing naar de ICD het gehele spectrum van de klinische geneeskunde omvat), heeft thans een uitbreiding plaatsgevonden in de richting van moleculaire biologie en klinische fysica. Iedere samensteller van een woordenboek zal zich evenwel genoodzaakt zien om ten aanzien van de uitgebreidheid een zekere selectieve matiging in acht te nemen; een vertaalwoordenboek is nu eenmaal geen gedetailleerd anatomieboek, en evenmin een universeel handboek voor geavanceerd DNA-onderzoek. En uiteindelijk zal de uitgave ook nog hanteerbaar moeten blijven. Om de gebruiker, gelet op deze noodzakelijke beperkingen, toch in voorkomende gevallen behulpzaam te kunnen zijn, is aan het einde van dit werk een bibliografie toegevoegd, verwijzend zowel naar klassieke publicaties, alsook naar pagina’s op internet met een schier eindeloze rijkdom aan relevante informatie. Dankbaar ben ik voor de suggesties van de zijde van diverse collegae, alsmede voor de productieve belangstelling vanuit mijn naaste omgeving. Ik verneem eveneens graag voorstellen van de zijde van de gebruiker teneinde de toepasbaarheid van deze vertaalhulp zo mogelijk te verhogen. Bree, najaar 2002 Dr. P.L.M. Kerkhof Voorwoord bij de vierde druk Vertalen is een fascinerende bezigheid. In zijn boek Confieso que he vivido vergelijkt de diplomaat en dichter Pablo Neruda (Nobelprijs Literatuur in 1971) een vertaling met het ‘overschenken’ van woorden in een andere taal, daarbij verwijzend naar een wijnsoort die tijdens het decanteren elders op aarde zingt en geurt. Het begrip ‘taalspel’ werd door de hedendaagse filosoof Richard Rorty geïntroduceerd met de bedoeling traditionele denkbeelden nieuwe wegen tot ontplooiing te bieden. En Rainer Maria Rilke was van mening dat een goede vertaling het toppunt is van begrijpen. Deze drie karakteriseringen zullen niet steeds associaties oproepen wanneer de te vertalen materie het biomedische vakgebied betreft4. De zoektocht naar een passende weergave bij het vertalen van een tekst blijft een creatieve en enigszins subjectieve5 activiteit. Het is daarom een verrijkende ontdekkingsreis om nieuwe termen zoals bioart, cepstrum, professional patient, reassortant virus, resel, salami slicing en dergelijke in lapidaire stijl te vertalen of een heldere omschrijving aan te reiken. Gedreven door bovenstaande uitdagingen en gevoed door de wekelijkse edities van The New England Journal of Medicine en Science is het bestand wederom uitgebreid, en wel met circa 2.500 lemmata. Niet alleen zijn termen afkomstig uit bijvoorbeeld de medisch-biologische nanowetenschappen, audiologie en de geneeskundig-juridische praktijk toegevoegd, maar ook werd aandacht geschonken aan gedetailleerde doorverwijzingen naar en vanuit het oorspronkelijke bestand. Deze productieve combinatie resulteerde in een wezenlijke verruiming van de presentatie en nodigde uit tot het formuleren van een titel die een passende afspiegeling is van de huidige inhoud: Woordenboek geneeskunde en biomedische wetenschappen. Acroniemen6 en afkortingen gingen in aantal zodanig toenemen dat digitale opslag op een cd-rom gewenst was. Deze techniek maakte het tevens mogelijk verwijzingen naar relevante websites 4 G. Flores, Language barriers to health care in the United States. New Engl. J. Med. 2006, 355:229-231. 5 J.F. Bruzzi, The words count – radiology and medical linguistics. New Engl. J. Med. 2006, 354:665-667. 6 M.B. Stanbrook e.a., Acronym-named randomized trials in medicine – the ART in medicine study. New Engl. J. Med. 2006, 355:101-102. Voorwoord 7 (URL’s) op te nemen. Hoewel de editie zoals thans verschenen op cd-rom in vele opzichten ruimer van opzet is dan de gedrukte versie, valt te verwachten dat dit product nog aanzienlijk zal groeien. Bree, zomer 2006 Dr. P.L.M. Kerkhof Voorwoord bij de vijfde druk De belangstelling voor het boek samen met een exponentiële groei van de terminologie binnen de biomedische wetenschappen stellen mij in de gelegenheid ruim 2.500 lemmata toe te voegen. Hierbij krijgen verwijzingen naar gerelateerde zoektermen, antoniemen en synoniemen wederom uitdrukkelijke aandacht. In een vertaalwoordenboek is het immers te prefereren om op relevante wijze te attenderen; lange opsommingen bij één bepaalde zoekterm zijn elders, althans in lexicologisch opzicht, wellicht zinvol. Een dergelijke praktische keuze impliceert tevens een werkbare oplossing voor het dilemma van samengestelde begrippen zoals burr cell. Het aantal acroniemen en afkortingen zoals vastgelegd op de bijgeleverde cd-rom is inmiddels verdubbeld. Slechts een fractie daarvan staat vermeld in het gedrukte woordenboek. Amsterdam, 2012 Dr. P.L.M. Kerkhof Aanwijzingen voor de gebruiker De procedure gevolgd bij de totstandkoming van het onderhavige vertaalwoordenboek heeft enkele typische consequenties voor het hanteren van dit naslagwerk. 1 Primair is de keuze gemaakt om Engelse woorden afkomstig uit het bestand van Medwise te vertalen naar het Nederlands. Waar de Nederlandse aanduiding (nagenoeg) identiek is aan de Engelse, is volstaan met de notatie ‘id.’. Bijvoorbeeld: anemia is vertaald als ‘bloedarmoede, id.’. Daarbij wordt aangenomen dat de gebruiker bekend is met de Nederlandse spelling (in dit geval ‘anemie’). 2 Via tekstmanipulatie door een computer is vervolgens de Nederlands-Engelse lijst met vertalingen verkregen. Ook hier wordt de notatie ‘id.’ gebezigd, in geval van nagenoeg gelijkblijvende spelling. Deze inversieprocedure brengt met zich mee dat in het verlengde van het voorgaande voorbeeld de ingang ‘bloedarmoede’ wel, maar ‘anemie’ niet wordt aangetroffen. Bij raadplegen van de Engelse ingang wordt evenwel alsnog een bevestiging verkregen aangaande de veronderstelde (doorgaans triviale) vertaling van een dergelijke term. 3 Eponiemen zijn uitsluitend ondergebracht bij de Engelse lijst. Men dient echter te beseffen dat eponiemen behalve een zekere charme, ook een ‘couleur locale’ kunnen vertegenwoordigen: Plummer-Vinson, Paterson-Kelly en Waldenström-Kjellberg verwijzen naar hetzelfde syndroom, en zijn gangbare eponiemen in respectievelijk de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de Scandinavische landen. Uit praktische overwegingen werd gekozen voor de Amerikaanse spelling, mede omdat deze goeddeels aansluit bij de gangbare leerboeken en eenvoudiger in gebruik lijkt te zijn. Dit impliceert onder andere dat de ‘diftong’ is weggelaten (dus anemia in plaats van anaemia), en dat de spelling beter aansluit bij de fonetische weergave, bijvoorbeeld fiber in plaats van fibre). Omdat de Britse spelling zich niet altijd laat begrijpen met behulp van enkele vuistregels, wordt de gebruiker in die vertaalsituaties aangeraden relevante bronnen te raadplegen. Op twee manieren verwijzen wij echter expliciet naar de Britse spelling. 1 Op de bijgevoegde lijst zijn frequent voorkomende termen paarsgewijs in het Amerikaans en het Brits genoteerd. Degene die de Britse schrijfwijze prefereert, dient echter alert te blijven: bijvoorbeeld enerzijds ‘leucocyte’ maar anderzijds ‘leukaemia’, en het adjectief ‘humoral’ bij ‘humour’. 2 Indien reeds de eerste of tweede letter van het woord verschilt, dan zijn om het gebruikersgemak te verhogen wel beide ingangen opgenomen in de lijst (bijvoorbeeld edema en oedema, cesarean en caesarean, celiac en coeliac). De bijgevoegde tabel omvat een overzicht van de numerieke interpretatie van semi-kwantitatieve termen, zoals die blijkt uit analyses uitgevoerd binnen het Angelsaksische taalgebied. 10 Korte aanwijzingen voor de gebruikers Veelvoorkomende woorden met Amerikaanse vs. Britse spellingwijze en woordkeuze Amerikaans Brits anemia anaemia celiac coeliac center centre cesarean caesarean color colour defense defence dentin dentine diarrhea diarrhoea draft draught edema oedema epinephrine adrenaline esophagus oesophagus estrogen oestrogen feces faeces fetor foetor fiber fibre gray grey hemolysis haemolysis humor humour (cf. humoral) labeled labelled labor labour leukemia leukaemia leukocyte leucocyte mold mould neuron neurone norepinephrine noradrenaline program programme signaling signalling titer titre tumor tumour vigor vigour Afkortingen a. arteria (slagader) abbr. afkorting (abbreviation) abn. abnormaal adj. adjectief afh. afhankelijk afw. afwijking Ag. antigeen a.g.v. als gevolg van Am. Amerikaans anat. anatomie assoc. associated B. Belgisch, Vlaams bact. bacteriologie Br. Brits bv. bijvoorbeeld card. cardiologie Korte aanwijzingen voor de gebruikers 11 cf. vergelijk met (confer) cong. aangeboren (congenital) c.q. respectievelijk (casu quo) def. deficiëntie degen. degeneratie(f) derm. dermatologie d.m.v. door middel van Du. Duits E. Engelstalige toelichting e.g. bijvoorbeeld (exempli gratia) ery. erytrocyt Fr. Frans Gr. Grieks i.c. in dit geval (in casu) id. idem (ditto) i.e. dat wil zeggen (id est) inf. infectie i.h.a. in het algemeen i.h.b. in het bijzonder i.med. interne geneeskunde insuff. insufficiëntie It. Italiaans i.t.t. in tegenstelling tot L. Latijn M. morbus m. musculus m.b.t. met betrekking tot m.b.v. met behulp van m.n. met name m.u.v. met uitzondering van N. Nederlandstalige toelichting n. nervus n.a.v. naar aanleiding van N.B. nota bene nl. namelijk no. nummer obs. obsoleet obst. verloskunde o.i.v. onder invloed van oogh. oogheelkunde path. pathologie, pathologisch pl. meervoud (plural) psy. klinische psychologie radiol. radiologie sl. volkstaal (‘slang’ in Amerika) syndr. syndroom stat. statistiek tandh. tandheelkunde tech. techniek (betreffend) t.g.v. ten gevolge van vet. veterinair v. vena (ader) vs. ten opzichte van (versus) X-foto röntgenfoto