Spis treści Wstęp 7 Początki konfliktu. Wojna czehryńska (1674-1681) 11 W szeregach Świętej Ligi. Wojna 1686-1700 23 Wyprawa nad Prut. Wojna 1710-1711 37 Rosjanie odzyskują Azow. Wojna 1735-1739 51 Wojna polska (1768-1774) i upadek Krymu (1783) 65 Suworow pod Izmaiłem. Wojna 1787-1792 77 Na uboczu wojen napoleońskich. Wojna 1806-1812 95 Rosja w obronie Greków. Wojna 1828-1829 111 Wojna krymska (1853-1856) 129 Rosja w obronie Bułgarów. Wojna 1877-1878 153 Na frontach pierwszej wojny światowej 169 Stosunki rosyjsko-tureckie od zakończenia pierwszej wojny światowej ... 189 Wskazówki bibliograficzne 200 Władcy Rosji i imperium osmańskiego od połowy XVII wieku 204 Kalendarium 205 Summary 211 Peziume 212 Ózet 214 5 Wstęp Konflikt rosyjsko-turecki należał do najdłuższych w Europie. W ciągu prawie 250 lat oba państwa stoczyły jedenaście wojen; Rosja wygrała siedem, Turcja - trzy, przy czym dwukrotnie samodzielnie, a raz dzięki wsparciu koalicji euro­ pejskiej. Wynik zmagań podczas pierwszej wojny światowej wypada uznać za nierozstrzygnięty. Dla Rosji walka z Turcją była przedłużeniem wcześniejszych konfliktów z islamem i dalszym ciągiem wyzwalania spod panowania tatarskie­ go. Oczywiście w późniejszych konfliktach znaczenie czynnika religijnego ma­ lało. Bezpośrednie zaangażowanie Moskwy w sprawy tureckie było rezultatem powstania Chmielnickiego i utraty przez Rzeczpospolitą kontroli nad Ukrainą. Wejście Rosjan na Ukrainę uczyniło z nich głównych sąsiadów chanatu krym­ skiego. Co więcej, od początku XVIII w. w sytuacji przekształcenia Rzeczypo­ spolitej w faktyczny protektorat rosyjski Rosjanie mogli atakować posiadłości tureckie również z terytorium Polski. W Rosji silne było poczucie misji dziejowej polegającej na tym, że należy uczynić wszystko, aby doprowadzić do wyzwolenia kolebki prawosławia - Kon­ stantynopola. W XVIII w. dobudowano do tego ideologię filohelleńską, zastąpio­ ną później przez panslawizm. Wszystko to powodowało, że konflikty z Turcją były popierane przez społeczeństwo rosyjskie. Wątpliwości mogły budzić środ­ ki i metody, ale nie cel zasadniczy. Szczęśliwie dla Rosji tylko jedna wojna przy­ padła na okres maksymalnej potęgi Turcji, czyli przed 1683 r. Wszystkie pozo­ stałe toczyły się w okresie powiedeńskim. Przewaga Rosji w kolejnych konflik­ tach stawała się coraz bardziej przytłaczająca. Turcja nie radziła sobie również z nielojalnością własnych słowiańskich i prawosławnych poddanych. Rosja po­ pierała na Bałkanach, później na Zakaukaziu, narody, które chciały uzyskać niepodległość i wyzwolić się spod panowania Turcji. W miarę emancypowania się tych narodów zawężało się pole konfliktu, ponieważ Rosja i Turcja przesta­ wały być sąsiadami. Zwróćmy uwagę, że po raz ostatni Rosja walczyła z Tur­ cją na Bałkanach w latach 1877-1878. Podczas pierwszej wojny światowej front między obu państwami przebiegał już tylko na Zakaukaziu. Powstanie nie­ podległych państw zakaukaskich w 1991 r. ostatecznie, jak się wydaje, zlikwi­ dowało sąsiedztwo rosyjsko-tureckie. Pod względem ideologicznym konflikt w XX w. również przybrał inną postać. Po pierwszej wojnie bałkańskiej Turcja ostatecznie uwolniła się od balastu swych bałkańskich posiadłości. Równocześnie sformułowana została ideologia 7 Wstęp panturanska, adresowana do pokrewnych Turkom, muzułmańskich narodów żyjących w Rosji. Było to coś w rodzaju tureckiej odpowiedzi na panslawizm. Choć wyglądało na to, że wynik pierwszej wojny światowej nie satysfakcjono­ wał żadnej ze stron, osiągnięty kompromis okazał się trwały. W latach 1939-1947, choć były we wzajemnych stosunkach silne napięcia, ZSRR i Tur­ cja nie wystąpiły przeciw sobie. Praca ma układ chronologiczny, poszczególne rozdziały odpowiadają kolej­ nym wojnom. Ostatni rozdział przedstawia rozwój stosunków rosyjsko-ture- ckich po zakończeniu ostatniego konfliktu zbrojnego, do którego doszło pod­ czas pierwszej wojny światowej. Narrację uzupełniają wstawki prezentujące kluczowe problemy, biogramy najwybitniejszych postaci itp. W pracy konse­ kwentnie stosowano kalendarz gregoriański, daty według kalendarza juliań­ skiego podawano jedynie w tych wypadkach, kiedy miało to znaczenie. Książ­ ka kończy się wskazówkami bibliograficznymi i kalendarium. Początki konfliktu. Wojna czehryńska (1674-1681) Dzieje Rusi Moskiewskiej związane były ze światem islamu od czasów nie­ woli tatarskiej. W 1452 r., wraz z początkiem rozpadu Złotej Ordy, wielki książę moskiewski Iwan III stworzył pierwszy wasalny chanat Kasima. W 1480 r. Mo­ skwa zrzuciła ostatecznie jarzmo tatarskie, a w drugiej połowie XVI w., za spra­ wą podboju chanatów kazańskiego (1552) i astrachańskiego (1556) jej podda­ nymi stali się muzułmanie. Z dawnego dziedzictwa Batu Chana niezależność zachował jedynie chanat krymski. Iwan Groźny zalecał tolerancję religijną wo­ bec muzułmanów. Historyk Rosji Michaił Heller cytuje jego żądanie, by: „Bisur- manów zapoznawać z zasadami chrześcijaństwa poprzez miłość, a nie nawra­ cać siłą". Po śmierci Iwana Groźnego tolerancja się jednak skończyła. Car Fio­ dor w 1593 r. kazał zburzyć wszystkie meczety w dawnym chanacie kazańskim. Turcja, typowe wówczas państwo dynastyczne, zajęła w 1453 r. kolebkę prawosławia - Konstantynopol i w ten sposób stała się głównym wrogiem jego wyznawców. DYNASTIA OSMAŃSKA Dynastię zapoczątkował Osman I (1281-1324), który odziedziczył po swym ojcu Ertugrulu niewielkie państewko w Azji Mniejszej ze stolicą w Sógut i szybko zaczął poszerzać jego granice. Następcą Osmana był Orhan (1324-1360), który włączył się w wewnętrzne walki w Bizancjum, zdobył Bursę, gdzie przeniósł stolicę, oraz Niceę i Gallipolis. Za czasów Osmana i Orhana stworzone zostały podwaliny pod przyszłe państwo osmańskie. System administracyjny oparty został na timarach (lennach wojskowych), powstał dywan, pełniący rolę władzy centralnej, sądownictwo oparto na za­ sadach szariatu. Murad I (1360-1389), który pierwszy używał tytułu sułtana, kontynuował podbój Bałkanów. W 1361 r. zdobył Adrianopol (Edirne), gdzie założył europejską stolicę imperium. Następcy Murada kontynuowali eks­ pansję, której kamieniami milowymi było zdobycie Konstantynopola w 1453 r. (za panowania Mehmeda II; tam też ulokowano stolicę, zwaną od­ tąd Stambułem), zhołdowanie Krymu (1475) oraz podporządkowanie Egiptu i prawie całego arabskiego Bliskiego Wschodu w 1517 r. (za panowania Se­ lima I). Rządy kolejnego sułtana, Sulejmana Wspaniałego (1520-1566), są 11 Wojny rosyjsko-tureckie od XVII do XX wieku uważane za apogeum potęgi osmańskiej. Już jednak jego następca, Selim II Mest, czyli Pijak (1566-1574), był władcą znacznie mniejszego formatu. To za jego panowania rzeczywista władza zaczęła przechodzić w ręce wielkich wezyrów. Problem sukcesji tronu nie był początkowo jasno określony. Wszy­ scy synowie sułtana przygotowywali się do objęcia tronu, a wobec wielożeń- stwa zazwyczaj było ich dużo. Jednak od czasu wojny domowej, która wy­ buchła po usunięciu Bajezyda I w 1402 r., wprowadzono zasadę, że w mo­ mencie sukcesji tronu wszyscy potencjalni konkurenci nowego sułtana byli mordowani. Mehmed II uczynił z tego wręcz normę prawną. Na początku XVII w. zdarzyło się jednak dwukrotnie (w 1603 i 1617), że tron objęły dzie­ ci. Wymordowanie w tym momencie wszystkich innych mężczyzn w rodzinie stwarzało niebezpieczeństwo wymarcia dynastii. Dlatego zmieniono prakty­ kę i odtąd konkurentów sułtana więziono w osobnych pomieszczeniach pa­ łacowych, tzw. klatkach (kafes). Skutek jednak był taki, że późniejsi sułtani obejmowali niekiedy rządy po kilkudziesięciu latach spędzonych w takich warunkach i byli zupełnie nieprzygotowani do swej nowej roli. W drugiej po­ łowie XVII w. Turcją faktycznie rządzili wielcy wezyrowie z rodziny Kóprulu. Słabość państwa i konieczność reform stawała się stopniowo oczywista, ale sułtani mimo swej absolutnej władzy byli w tej sprawie bardzo skrępowani. Już Osman II w 1622 r. próbę reformy i likwidacji janczarów przypłacił detro­ nizacją i uduszeniem. Ahmed III (1703-1730) był pierwszym z sułtanów zmierzających do modernizacji i europeizacji imperium. Próby te były szcze­ gólnie intensywne za panowania Selima III (1789-1807), Mahmuda II (1808-1839), Abdulmecida I (1839-1861) i Abdulaziza (1861-1876). Pano­ wanie Abdulhamida II (1876-1909) było okresem reakcji. Ostatni sułtan Mehmed VI (1918-1922) zapłacił utratą władzy za klęskę w pierwszej woj­ nie światowej i wyjechał na Maltę. W Stambule zastąpił go jego stryj Abdul- mecid, ale jedynie jako kalif. Była to funkcja religijna, nie państwowa. Sułta­ ni tradycyjnie używali bowiem tytułu kalifa, czyli przywódcy religijnego wszystkich muzułmanów. Likwidacja przez parlament turecki kalifatu w 1924 r. zakończyła karierę dynastii osmańskiej. Członkom rodziny panu­ jącej (a było ich wówczas 144) nakazano opuszczenie Turcji. Pretendent do tronu, sułtan Orhan, z zawodu pilot, w 1939 r. pomógł w wywiezieniu z Alba­ nii króla Zogu I po agresji Włoch na ten kraj. W latach osiemdziesiątych mieszkał w skromnym, trzydziestometrowym mieszkaniu w Nicei (francus­ kiej, nie anatolijskiej). Liczne przesłanki przyszłego konfliktu ukształtowały się w drugiej połowie XV w. W ciągu kilkudziesięciu lat po upadku Konstantynopola Turcy przyjęli hołd od chanatu krymskiego, zlikwidowali genueńskie kolonie nad Morzem Czarnym, zdusili handel czarnomorski i przemienili ten akwen w wewnętrzne morze tureckie. 12 Początki konfliktu. Wojna czehryńska (1674-1681) CHANAT KRYMSKI Tatarzy pojawili się na Krymie w XIII w., w wyniku marszu Batu Chana na Za­ chód. Początkowo Krym był siedzibą Ordy Kipczackiej, wchodzącej w skład Złotej Ordy. Po rozpadzie Złotej Ordy w 1427 r. powstał, przy poparciu wiel­ kiego księcia litewskiego Witolda, niepodległy chanat krymski pod rządami dynastii Gerejów. Założycielem dynastii był Hadży Gerej, wnuk władcy Bia­ łej Ordy Tochtamysza. Hadży Gerej walczył, przy poparciu polsko-litewskim, o uniezależnienie chanatu od innych państw mongolskich, przede wszyst­ kim Wielkiej Ordy. Stolicą chanatu był początkowo Stary Krym. Drugi chan, Megli Gerej, przeniósł stolicę do Bakczysaraju. Posiadłości tatarskie rozcią­ gały się na północnych stokach Gór Krymskich. Południowe wybrzeże było kontrolowane przez genueńczyków, którzy dysponowali tu kilkoma dobrze ufortyfikowanymi miastami handlowymi: Kaffą (obecnie Teodozja), Bosforem (Kercz), Sudakiem, Austonem (Ałuszta) i Cembalo (Bałakława). Dalej, na końcu Morza Azowskiego, istniała wenecka kolonia Tana (obecnie Azow), gdzie znajdował się jeden z wylotów jedwabnego szlaku prowadzącego z Chin. Upadek Konstantynopola w 1453 r. odciął jednak te miasta od ich metropolii i skazał na łaskę Turków. W 1475 r. Tatarzy zlikwidowali z pomo­ cą Turcji faktorie genueńskie. Najdłużej broniła się Kaffa. Po jej zdobyciu zwycięzcy wymordowali wszystkich mieszkańców. Był to element szerszego planu, w ramach którego imperium osmańskie dążyło do przekształcenia ca­ łego Morza Czarnego w swój wewnętrzny akwen. Przypomnijmy, że w 1481 r. Turcy zdobyli dwa mołdawskie porty: Kilię i Białogród, silnie zwią­ zane gospodarczo z Polską. Zamieranie handlu czarnomorskiego godziło w polskie interesy i doprowadziło do napięcia w stosunkach polsko-ture- ckich. Chanat krymski, który powstał przy poparciu litewsko-polskim, stał się teraz lennikiem Turcji. Tak postanawiał układ z 1478 r., który ponadto dzielił Krym. Północne stoki gór stanowiły lenny chanat, południowe, z dawnymi miastami genueńskimi, wcielono bezpośrednio do Turcji jako tzw. wilajet Kaffy. W 1502 r., po upadku Wielkiej Ordy, chanat pozostał jedynym pań­ stwem tatarskim na zachodnich kresach dawnego imperium mongolskiego. Chanat, który miał być litewską formą kontroli Krymu, stał się coraz bardziej uciążliwym sąsiadem. Tatarzy urządzali łupieżcze wyprawy na swoich pół­ nocnych sąsiadów. Ich atutem była szybkość, dlatego niechętnie przekra­ czali rzeki, co spowalniało ich pochód i wystawiało na niebezpieczeństwo. Z tego powodu szlaki najazdów tatarskich wiodły działami wodnymi. Działem Prutu i Dniestru prowadził szlak wołoski, który dochodził do polskiego Poku­ cia. Blokować go miała twierdza w Pniowie, później w Stanisławowie. Dzia­ łem Dniestru i Bohu prowadził szlak kuczmański, kierujący się na Podole i Wołyń, blokowany przez Bar, Zbaraż i Trembowlę. Działem Bohu i Dniepru prowadził szlak czarny, wyprowadzający na Wielkie Księstwo Litewskie. Blo­ kowały go bagna poleskie i twierdze radziwiłłowskie: Kłeck, Słuck i Nie­ śwież. Czwarty szlak, murawski, prowadził działem wodnym Dniepru i Donu 13 Wojny rosyjsko-tureckie od XVII do XX wieku i kierował się na księstwo moskiewskie, które było chronione przez linię obronną od Ochtirki nad Worsklą do Ostrogoska nad Donem. Ze strony pol­ skiej obrona przed Tatarami polegała na zorganizowaniu tzw. obrony potocz­ nej - niewielkiego, zawodowego wojska, stacjonującego w Kamieńcu Podol­ skim i stanicach podobnych do Sienkiewiczowskiego Chreptiowa. Zadaniem obrony potocznej było nękanie Tatarów, zwłaszcza wracających z najazdów, wtedy bowiem byli obciążeni łupami i wolniej się poruszali. Formą polskiej odpowiedzi na zagrożenie tatarskie było powstanie kozactwa na Zaporożu. Moskwa utworzyła podobne formacje nad Donem. Kozacy czynili chanatowi i Turkom szkody podobne do tych, które Tatarzy wyrządzali swym sąsiadom. Z czasem jednak okazało się, że tak funkcjonujące pogranicze wymyka się spod kontroli Rzeczypospolitej. Tatarzy byli ważnym uczestnikiem rozgry­ wek polsko-rosyjskich. Oba państwa starały się pozyskać ich poparcie i skierować ich najazdy na ziemie przeciwnika. Ruś Moskiewska, za sprawą małżeństwa Iwana III Srogiego z Zofią Pale- olog, bratanicą ostatniego cesarza Bizancjum, uznała się za spadkobierczynię cesarstwa wschodniego. W 1511 r. mnich pskowski Filoteusz stworzył teorię Moskwy jako trzeciego Rzymu. Odtąd wyzwolenie kolebki prawosławia zostało uznane za historyczne przeznaczenie Rusi. Przez długi czas jednak bezpo­ średni kontakt moskiewsko-turecki nie był możliwy. Ruś Moskiewska oddzielo­ na była od posiadłości tureckich, powiązanymi z Litwą, potem z Rzeczpospoli­ tą, ziemiami ukraińskimi. Bariera ta jednak zanikała w miarę „zbierania ziem ru­ skich" przez Moskwę. Bezpośrednie zaangażowanie Moskwy w sprawy tureckie było rezultatem powstania Chmielnickiego i utraty przez Rzeczpospolitą kontroli nad Ukrainą. Ugoda perejesławska z 1654 r. i wejście Rosjan na Ukrainę uczyniło z nich głównych sąsiadów chanatu krymskiego. Dalsze losy Ukrainy rozgrywały się w trójkącie Moskwa - Rzeczpospolita - Turcja, przy czym każde z zaangażo­ wanych mocarstw dysponowało własnymi stronnikami wśród Kozaków. Ugoda perejesławska dała początek wojnie polsko-rosyjskiej. Część wojsk rosyjskich wspierała na Ukrainie Chmielnickiego przeciw Polsce i Tatarom krymskim. Główne siły skupione były na północy i atakowały Wielkie Księstwo Litewskie. Rosjanie zdobyli Smoleńsk, Mińsk, Witebsk i Wilno. W tym czasie Chmielnicki podszedł pod Lwów. Ze słabości Polski postanowiła skorzystać Szwecja, której wojska w 1655 r. wkroczyły w granice Rzeczypospolitej i w krótkim czasie opanowały ogromne obszary. Rosjanie, w trosce o równowagę sił, w 1656 r. zawarli rozejm z Rzecz­ pospolitą w Wilnie i zaczęli wojnę ze Szwecją (1656-1658). W 1658 r. Rzecz­ pospolita zawarła z Kozakami ugodę hadziacką. Dawała ona Rusi uprawnienia podobne do tych, którymi dotychczas cieszyła się Litwa, i przekształcała Rzecz­ pospolitą Obojga Narodów w Rzeczpospolitą Trojga Narodów. Elita kozacka miała być nobilitowana. Ugoda była możliwa dzięki temu, że Kozacy, zaniepo- Początki konfliktu. Wojna czehryńska (1674-1681) kojeni absolutystycznymi zapędami Moskwy, poparli propolskiego hetmana Ja­ na Wyhowskiego. Cerkiew prawosławna miała być równouprawniona z wyzna­ niem katolickim, a biskupi prawosławni mieli wejść do Senatu. Ugoda była równoznaczna ze wznowieniem wojny z Moskwą - w przypad­ ku sukcesu niwelowała bowiem wpływy, które Moskwa dotychczas zdobyła na Ukrainie. Mimo przegranej bitwy pod Konotopem Rosjanie utrzymali się na Ukrainie, zdołali nawet doprowadzić do upadku Wyhowskiego i zastąpienia go przez Juraszkę Chmielnickiego, syna Bohdana. Juraszko unieważnił ugodę ha- dziacką i zawarł nowe porozumienie z Rosją w Perejesławiu (1659). Rok 1660 był dla Polski pomyślny. Rzeczpospolita zakończyła wojnę ze Szwecją pokojem w Oliwie. Moskwa natarła dwiema armiami, z których jedna kierowała się na Litwę, druga - na Ukrainę. Pierwsza została jednak rozbita pod Połonką i Krzyczowem, druga - pod Lubarem i Cudnowem. Po siedmiu la­ tach okupacji zostało wyzwolone Wilno. Następne lata przyniosły jednak Rzeczypospolitej wiele porażek. Nieopłaca- ne wojsko wypowiedziało posłuszeństwo (1661), w Sejmie załamał się królew­ ski program reform (1662). Ostatnią próbę odzyskania całej Ukrainy podjął Jan Kazimierz w 1663 r. przy pomocy kolejnego propolskiego hetmana kozackiego Piotra Tetery. Kampania nie była jednak tak pomyślna jak w 1660 r. i zakończy­ ła się faktycznym podziałem Ukrainy na lewo- i prawobrzeżną. W następnych latach działania na Ukrainie prowadził hetman Stefan Czarniecki. Rzeczpospo­ lita, wtrącona w wojnę domową przez rokosz Lubomirskiego, nie była w stanie udzielić mu odpowiedniego wsparcia. Po śmierci Czarnieckiego od przypadko­ wej rany, odniesionej w bitwie w lutym 1665 r., Ukraina pogrążyła się w chaosie. Hetmanem prawobrzeża został Piotr Doroszenko, który widział szansę na ukra­ ińską niepodległość w sojuszu z Turcją. W Polsce trwał rokosz Lubomirskiego, którego kulminacją była przegrana przez wojska królewskie bitwa pod Mątwa­ mi w lipcu 1666 r. Jesienią 1666 r. nastąpiły dalsze porażki. Sejm został zerwa­ ny przez przeciwników króla, wojska wysłane na Ukrainę przeciw Kozakom i Tatarom przegrały bitwę pod Batohem, a sułtan zgłosił roszczenia wobec Ukrainy. Król wysłał do Stambułu słynnego zdrajcę z czasów Potopu Hieronima Radziejowskiego, któremu wybaczył zdradę, ale Radziejowski po drodze zmarł. Wciągnięcie do gry Turcji zakłóciło dotychczasową polsko-rosyjską rywaliza­ cję o Ukrainę. W tej sytuacji w styczniu 1667 r. Rosja i Polska podpisały trzyna- stoipółletni rozejm w Andruszowie. Województwa smoleńskie i czernichowskie przechodziły „tymczasowo" pod władzę Rosji. To samo dotyczyło części woje­ wództwa witebskiego (miast: Newel, Wieliż i Siebież). Rozejm przypieczętował istniejący faktycznie od 1663 r. podział Ukrainy na lewobrzeżną- rosyjską, i prawobrzeżną- polską. Kijów z najbliższą okolicą miał być przekazany Rosji na dwa lata jako baza wypadowa przeciw Turcji. Zaporoże miało stanowić pol­ sko-rosyjskie kondominium i służyć obu państwom za przedmurze przeciw Tur­ cji. Negocjatorom polskim udało się wytargować zwrot województwa inflanckie­ go z Dyneburgiem. Polacy, którzy utracili dobra za Dnieprem, mogli dochodzić 15