PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ 2 (10) 2006 Warszawa RADA PROGRAMOWA: prof. dr hab. Jerzy W. Borejsza, prof. dr hab. Czesław Brzoza, prof. dr hab. Jan Draus, prof. dr hab. Jerzy Eisler, dr hab. Andrzej Friszke, dr Janusz Gmitruk, dr Andrzej Grajewski, dr Franciszek Gryciuk, prof. dr hab. Cezary Kuklo, prof. dr hab. Witold Kulesza, dr hab. Janusz Kurtyka, prof. dr hab. Grzegorz Mazur, dr Zbigniew Nawrocki, prof. dr hab. Andrzej Paczkowski, dr Sławomir Radoń, prof. dr hab. Wojciech Roszkowski, prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, prof. dr hab. Tomasz Szarota, prof. dr hab. Ryszard Terlecki, Jędrzej Tucholski, prof. dr hab. Janusz Wrona, prof. dr hab. Wojciech Wrzesiński REDAKCJA: dr Władysław Bułhak, dr hab. Antoni Dudek, dr Łukasz Kamiński, dr hab. Paweł Machcewicz, dr Sławomir Poleszak (sekretarz redakcji), dr Rafał Wnuk (redaktor naczelny), dr hab. Zdzisław Zblewski Projekt graficzny: Krzysztof Findziński Opracowanie redakcyjne: Aneta Muszel, Małgorzata Strasz, Anna Zawadzka, Piotr Chojnacki Redakcja techniczna: Andrzej Broniak Korekta: Bożena Maliszewska Tłumaczenie streszczeń na język angielski: Anna Madej, Magda Jekiel Skład i łamanie: Wojciech Czaplicki, Tomasz Ginter Druk i oprawa: Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pułaskiego 6/10, 26-600 Radom © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu ISSN 1427-7476 Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej 00-869 Warszawa, ul. Towarowa 28, tel. (0-22) 431 83 83, 431 83 86 faks (0-22) 431 83 80, e-mail: [email protected], www.ipn.gov.pl PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ 2 (10) 2006 S P I S T R E Ś C I Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 I . Dwugłos n Jerzy Eisler – Jakim państwem była PRL w latach 1956–1976? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 n Błażej Brzostek, Marcin Zaremba – Polska 1956–1976: w poszukiwaniu paradygmatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 II . Studia n Dorota Gałaszewska-Chilczuk – Polityka państwa wobec Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w latach 1944–1968 . . . . . 39 n Filip Musiał, Jarosław Szarek – Działania operacyjne SB wobec „Tygodnika Powszechnego” w latach 1957–1965 (wybrane zagadnienia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 n Paweł Ceranka – Historia pewnego artykułu . . . . . . . . . . . . . . 93 n Paweł Machcewicz – Operacja „Olcha” . Władysław Bartoszewski, Radio Wolna Europa i Służba Bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 n Krzysztof Madej – Prawo i wymiar sprawiedliwości PRL wobec przestępczości gospodarczej (1956–1970) . . . . . . . . . . . . 143 n Konrad Rokicki – Służba Bezpieczeństwa wobec inteligencji od Października ’56 do Marca ’68 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 III . Varia n Agnieszka Chyrek – Numeracja i sposób oznaczania więźniów w obozie Stutthof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 n Aleksandra Arkusz – Polacy internowani w obozie NKWD nr 270 w Borowiczach w latach 1944–1949 . . . . . . . . . . . . . . . . 209 n Renata Gieszczyńska, Witold Gieszczyński – Żydzi na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej . Zarys problematyki . . . . . . . 231 n Dariusz Małyszek – Narodowe Siły Zbrojne w PRL i na emigracji w latach 1945–1989 w świetle historiografii, publicystyki, literatury oraz filmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 n Aleksander Gogun – Stalinowska wojna partyzancka na Ukrainie 1941–1944, część 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 n Idesbald Goddeeris – Ministerstwo Spraw Zagranicznych „Solidarności” . Biuro Koordynacyjne NSZZ „Solidarność”, 1982–1989, część 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 IV . Recenzje i polemiki n Sprawcy klęski wrześniowej przed sądem historii, red . Mieczysław Adamczyk, Janusz Gmitruk (Piotr Cichoracki) . . . . . 349 n Barbara Degen – Leuchtende Irrsterne – das Branitzer Totenbuch . „Euthanasie” in einer katolischen Anstalt (Hanna Grzeszczuk-Brendel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 n W . Szpicer, W . Moroz – Krajowyj Prowidnyk Wołodymyr Tymczij – „Łopatynśkyj” (Grzegorz Motyka) . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 n Anna Grażyna Kister – Wydanie drugie niepoprawione . Odpowiedź na recenzję Sławomira Poleszaka . . . . . . . . . . . . . . . 361 n Sławomir Poleszak – O potrzebie kulturalnej dyskusji . W odpowiedzi Annie Grażynie Kister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Wykaz skrótów archiwalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 Informacja dla autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ 2 (10) 2006 C O N T E N T S Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 I . Dialogue n Jerzy Eisler – The Nature of the PRL State from 1956 to 1976 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 n Błażej Brzostek, Marcin Zaremba – Poland 1956–1976: Seeking a Paradigm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 II . Studies n Dorota Gałaszewska-Chilczuk – State Policy towards Catholic University of Lublin in years 1944–1968 . . . . . . . . . . . . . 39 n Filip Musiał, Jarosław Szarek – Operational activities of Security Service against „Tygodnik Powszechny” in 1957–1965 (chosen issues) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 n Paweł Ceranka – A history of a certain article . . . . . . . . . . . . . 93 n Paweł Machcewicz – Operation „Olcha” . Władysław Bartoszewski, Radio Free Europe and Security Service . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 n Krzysztof Madej – Law and jurisdiction of communist Poland and economic delinquency in 1956–1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 n Konrad Rokicki – The Security Service and creative intellectuals between the Polish October ’56 and March ’68 . . . . 167 III . Varia n Agnieszka Chyrek – Numeration and way of prisoner identification at the Stutthof camp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 n Aleksandra Arkusz – Poles interned at the NKVD camp No 270 at Borovichy in 1944–1949 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 n Renata Gieszczyńska, Witold Gieszczyński – Jews at Warmia and Mazury after WW2 (outline of the topic) . . . . . . . . . . . . . . . 231 n Dariusz Małyszek – National Military Forces in communist Poland and at the emigration in 1945–1989 according to historiography, journalism, literature and films . . . . . . . . . . . . . 245 n Aleksander Gogun – Stalin partisan war in Ukraine 1941–1944, part 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 n Idesbald Goddeeris – Solidarity’s Foreign Ministry . The Coordinating Office Abroad of NSZZ Solidarność, 1982–1989, part 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 IV . Book reviews and polemics n Sprawcy klęski wrześniowej przed sądem historii, red . Mieczysław Adamczyk, Janusz Gmitruk (Piotr Cichoracki) . . . . . 349 n Barbara Degen – Leuchtende Irrsterne – das Branitzer Totenbuch . „Euthanasie” in einer katolischen Anstalt (Hanna Grzeszczuk-Brendel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 n W . Szpicer, W . Moroz – Krajowyj Prowidnyk Wołodymyr Tymczij – „Łopatynśkyj” (Grzegorz Motyka) . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 n Anna Grażyna Kister – The second edition unchanged . In answer to book review by Sławomir Poleszak . . . . . . . . . . . . . 361 n Sławomir Poleszak – The need of cultural discussion . In answer to remarks of Anna Grażyna Kister . . . . . . . . . . . . . . . . 366 List of abbreviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 Instruction for authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Od redakcji Od Redakcji Tematem wiodącym niniejszego numeru „Pamięci i Sprawiedliwości” są dzieje Polski „ludowej” w okresie 1956–1976. Mimo iż w ostatnich kilku- nastu latach ukazało się sporo publikacji poświęconych zarówno „Polsce Gomułki”, jak i „Polsce Gierka”, to bez wątpienia tzw. środkowy PRL cieszył się do niedawna nieco mniejszym zainteresowaniem historyków aniżeli okres narodzin i rozkwitu dyktatury komunistycznej w Polsce (1944–1956), a także okres jej stopniowego rozkładu (1976–1989). Dlatego też przygotowując numer do druku zwróciliśmy się do trzech badaczy tej problematyki: Jerzego Eislera, Błażeja Brzostka i Marcina Zaremby z prośbą o scharakteryzowanie fundamen- talnych – ich zdaniem – cech polskiej rzeczywistości lat 1956–1976 oraz sformu- łowanie podstawowych postulatów badawczych. Ich wypowiedzi zamieszczamy w dziale „Dwugłos”. Mamy nadzieję, że przedstawione propozycje interpreta- cyjne staną się początkiem szerszej dyskusji historycznej na temat dziejów Polski zarówno w okresie „małej stabilizacji”, jak i „wielkiego skoku gospodarczego”. Do poszerzenia naszej wiedzy na temat historii Polski w latach 1956–1976 z pewnością przyczynią się artykuły zamieszczone w dziale „Studia”. Pierwsze dwa, autorstwa Doroty Gałaszewskiej-Chilczuk oraz Filipa Musiała i Jarosława Szarka, koncentrują się na działaniach różnych struktur aparatu władzy (w tym bezpieki) wobec dwóch ważnych instytucji katolickiego życia intelektualnego w Polsce: Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz krakowskiego „Tygodnika Powszechnego”. Dwie następne rozprawy stanowią ważne przyczynki do dziejów Instytutu Literackiego w Paryżu oraz Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. W pierwszej z nich Paweł Ceranka przedstawił okoliczności zamiesz- czenia w 1962 r. w paryskiej „Kulturze” słynnego artykułu Witolda Jedlickiego Chamy i Żydy, opowiadającego o kulisach rywalizacji między partyjnymi frakcjami „puławian” i „natolińczyków” w połowie lat pięćdziesiątych XX w., w drugiej zaś Paweł Machcewicz opisał wieloletnią współpracę Władysława Bartoszewskiego z Rozgłośnią Polską RWE, a także zrekonstruował działania bezpieki zmierzające do jej przerwania. Dział zamyka opracowanie Krzysztofa Madeja poświęcone toczonej w okresie gomułkowskim walce z przestępczością gospodarczą, a także artykuł Konrada Rokickiego omawiający różnorodne dzia- 9 łania SB wobec inteligencji w latach 1956–1968. W dziale „Varia” zostało zamieszczonych sześć artykułów o bardzo zróżni- cowanej tematyce. Dwa pierwsze koncentrują się na szeroko pojętej problema- tyce obozowej: rozprawa autorstwa Agnieszki Chyrek przybliża czytelnikom system numeracji i oznaczania więźniów obowiązujący w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Stutthof, druga zaś, przygotowana przez Aleksandrę Arkusz, przedstawia losy Polaków internowanych w latach 1944–1949 w obozie NKWD w Borowiczach. W kolejnych tekstach Renata i Witold Gieszczyńscy zapre- zentowali interesujące dane dotyczące powojennych losów Żydów na Warmii i Mazurach, a Dariusz Małyszek podjął próbę odtworzenia obrazu Narodowych Sił Zbrojnych zarówno w PRL, jak i na emigracji w latach 1945–1989. Dział zamykają teksty Aleksandra Goguna o wojnie partyzanckiej na Ukrainie podczas drugiej wojny światowej oraz Idesbalda Goddeerisa na temat genezy i głównych Zdzisław Zblewski kierunków działania Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidarność” w Brukseli w latach 1982–1989. Zakończenia obu artykułów zostaną zamieszczone w kolej- nym numerze naszego periodyku. Dziesiąty numer „Pamięci i Sprawiedliwości” zamyka dział „Recenzje i pole- miki”. Zamieszczono w nim recenzje Piotra Cichorackiego z wydawnictwa źród- łowego Sprawcy klęski wrześniowej przed sądem historii, Hanny Grzeszczuk- Brendel z książki Barbary Degen poświęconej prowadzonej przez nazistów eksterminacji osób psychicznie chorych na przykładzie zakładu w Branicach, a także Grzegorza Motyki z biografii autorstwa Wasyla Szpicera i Wołodymyra Moroza, poświęconej prowidnykowi (kierownikowi) OUN w Polsce w latach 1939–1940 Wołodymyrowi Tymczijowi. W dziale tym zamieszczono również polemikę Anny Grażyny Kister i Sławomira Poleszaka stanowiącą dalszy ciąg dyskusji wokół wydanej w ubiegłym roku książki A.G. Kister Studium zniewo- lenia. Walka aparatu bezpieczeństwa z polskim zbrojnym podziemiem niepodle- głościowym na Lubelszczyźnie (1944–1947). Zdzisław Zblewski 10 D W Jerzy Eisler U G Jakim państwem była PRL Ł O w latach 1956–1976? S W państwach demokratycznych normą jest to, że historiografia czasów współ- czesnych tworzona jest praktycznie na bieżąco. Mimo braku dostępu do wielu taj- nych, nierzadko bardzo ważnych dokumentów, niemal co roku ukazują się kolejne publikacje o mniej czy bardziej wyraźnych ambicjach naukowych. Starają się one opisywać i analizować otaczającą rzeczywistość. Nie inaczej sytuacja przedstawia się w Polsce po 1989 r.1, przy czym – w odróżnieniu od reżimów dyktatorskich – i tutaj (podobnie jak w innych państwach demokratycznych) badacze mają ułatwione zadanie, gdyż politycy różnych orientacji niemal nieprzerwanie publikują książki o charakterze wspomnieniowym, udzielają obszernych wywiadów, wydają zbiory własnych artykułów i przemówień. Poza tym istnieje pluralizm w mediach i obok radia oraz telewizji podległych władzom państwowym na rynku działają także licz- ne prywatne stacje radiowe i telewizyjne. Jednocześnie praktycznie bez ograniczeń funkcjonuje prasa różnych odcieni. Jak wiadomo, zupełnie inaczej było w czasach PRL, kiedy to zwłaszcza w sytu- acjach wyjątkowych i kryzysowych niepomiernie rosła rola (niemal permanen- tnie zagłuszanych) zagranicznych stacji radiowych, nadających audycje w języku polskim. Bywało też jednak i tak, że nawet one okazywały się bezradne i milczały na temat niektórych istotnych wydarzeń w naszym kraju. Tak było np. po tym, jak 8 września 1968 r. w proteście przeciwko inwazji na Czechosłowację wojsk Układu Warszawskiego – w tym i jednostek Wojska Polskiego – w czasie uro- czystości dożynkowych w Warszawie samopodpalenia dokonał Ryszard Siwiec. A przecież ten tragiczny gest protestu miał miejsce w obecności blisko stu tysięcy osób, w tym Władysława Gomułki i kierownictwa partyjno-państwowego. Jako pierwszy informację o tej tragedii – po ponad czterech miesiącach 11 – przekazał 27 stycznia 1969 r. francuski tygodnik „Le Nouvel Observateur”. Było to dwa tygodnie po tym, jak w centrum Pragi podpalił się dwudziestoletni student Uniwersytetu Karola Jan Palach, w ten dramatyczny sposób protestując przeciwko złu i zdradzie. Protest Palacha został bowiem zauważony na świecie i wtedy przypomniano sobie też o Siwcu. Dopiero jednak na przełomie marca i kwietnia na łamach pisma „Na antenie”, w którym drukowano teksty niektó- rych audycji Radia Wolna Europa, samokrytycznie przyznano, że „wiadomość o samobójstwie przez podpalenie na Stadionie Dziesięciolecia dotarła do RWE wkrótce po tym tragicznym wypadku. Wydała się jednak tak nieprawdopodobna, 1 Wśród już stosunkowo wielu tego typu pozycji tytułem przykładu zob. A. Chwalba, III Rzecz- pospolita. Raport specjalny, Kraków 2005; A. Dudek, Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 1989–2001, Kraków 2002; J. Karpiński, Trzecia niepodległość. Najnowsza historia Polski, Warszawa 2001; J.A. Majcherek, Pierwsza dekada III Rzeczypospolitej 1989–1999, Warszawa 1999. Jerzy Eisler że nie została powtórzona w programie Rozgłośni”. Pracownicy Sekcji Polskiej RWE nie mogli bowiem uwierzyć i zrozumieć, „w jaki sposób tego rodzaju scena mogła przejść niezauważona przez spore grono cudzoziemców – dyplomatów i korespondentów zagranicznych – znajdujących się na trybunach”2. Jedną z konsekwencji tego, że PRL była państwem „zamkniętym”, w którym przez cały czas funkcjonowała cenzura prewencyjna i informacje były ściśle regla- mentowane, było więc to, że o licznych tzw. faktach prostych z jej historii dowiady- waliśmy się niekiedy po wielu latach, a czasem nawet dopiero po zmianie w Polsce ustroju. Tak było np. z tragicznym wypadkiem, do jakiego doszło w Szczecinie 9 października 1962 r., kiedy to w czasie kończącej manewry Układu Warszawskiego defilady wojskowej jeden z czołgów wpadł w poślizg i wjechał w tłum dzieci, zabi- jając siedmioro z nich. Kilkadziesiąt dalszych osób zostało rannych3. Prawda o tym tragicznym wypadku, który przecież rozegrał się na oczach setek osób, dotarła do szerszej opinii publicznej dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych za sprawą zrea- lizowanego w gdańskim Studio Video filmu dokumentalnego. Można więc powiedzieć, że choć w PRL naturalnie toczyła się historia, to nie była ona na bieżąco rejestrowana. Konsekwencją tej specyficznej sytuacji było to, że przed 1989 r. – o ile nie liczyć niektórych książek i artykułów publikowanych za granicą lub w kraju w drugim obiegu – w zasadzie nie ukazywały się poważne teksty, przygotowane zgodnie z naukowymi standardami, dotyczące politycznej historii powojennej Polski, a już było to zupełnie wykluczone w odniesieniu do okresu po 1956 r. Najlepiej przebadanym i opisanym okresem w dziejach Polski Ludowej pozostają zatem lata początkowe 1944–1956 oraz – z innych powodów – końcowa dekada lat osiemdziesiątych. Wynika to z wielu czynników, ale przede wszystkim jest konse- kwencją tego, że ze względu na obowiązującą w polskich archiwach trzydziestoletnią karencję materiały archiwalne dotyczące okresu stalinowskiego zostały udostęp- nione badaczom w pierwszej kolejności, część z nich nawet jeszcze przed zmianą ustroju w Polsce. Naturalnie nie bez znaczenia były takie, a nie inne zainteresowa- nia poszczególnych historyków, jak i fakt istnienia dłuższej perspektywy czasowej, pozwalającej na formułowanie bardziej ogólnych wniosków. Natomiast w przypadku ostatniej dekady PRL, jak się wydaje, kluczowe zna- czenie miało ogromne zainteresowanie, nie tylko zresztą w Polsce, działalnoś- cią i dziejami „Solidarności” oraz rolą, jaką odegrała ona w obaleniu systemu 12 komunistycznego w Europie Środkowo-Wschodniej. Ważne mogło być także i to, że w Polsce w wydarzeniach lat osiemdziesiątych osobiście zaangażowa- nych było stosunkowo wielu historyków, którzy występowali w pewnym sensie w podwójnej roli: zarazem uczestników, jak i badaczy procesu historycznego4. 2 Szerzej na temat tego wydarzenia zob. J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006, s. 750–752. 3 J. Eisler, Zapomniana tragedia, „Gazeta Polska” 2004, nr 9; P. Miedziński, Parada naszej siły, „In gremio” 2005, nr 11, s. 28–29. Zob. też datowane na 29 czerwca 2005 r. i wydane przez Dariusza Wituszkę, prokuratora Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie, Postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa, w którym jest mowa o tym, że w wyżej wymienionym wypadku pod gąsienicami czołgu T-54 z jednostki 2959 w Słubicach zginęło sześć osób, w tym pięcioro dzieci, a dziewięć osób zostało rannych. Za udostępnienie tego dokumentu bardzo dziękuję Pawłowi Miedzińskiemu. 4 Przykładem niemal klasycznym może być Jerzy Holzer – działacz opozycji demokratycznej i „Solidarności”, a także autor pierwszej książki o ambicjach naukowych napisanej właśnie na