WANITA DALAM NOVEL-NOVEL TERPILIH PRAMOEDYA ANANTA TOER : SATU KAJIAN SUBALTERN ABDUL JALIL BIN RAMLI UNIVERSITI SAINS MALAYSIA 2014 WANITA DALAM NOVEL-NOVEL TERPILIH PRAMOEDYA ANANTA TOER : SATU KAJIAN SUBALTERN Oleh ABDUL JALIL BIN RAMLI Tesis ini diserahkan untuk memenuhi keperluan bagi Ijazah Doktor Falsafah OGOS 2014 PENGHARGAAN Dengan Nama Allah Yang Maha Pemurah Lagi Maha Penyayang. Segala puji-pujian kepada-Nya, selawat dan salam kepada Junjungan Besar Nabi Muhammad s.a.w. Setinggi-tinggi lafaz kesyukuran dipanjatkan kepada Allah s.w.t. kerana dengan izin dan rahmat dari-Nya, saya dapat menyiapkan tesis ini. Segala puji-pujian hanya untuk-Mu, Rabbul Alamin. Sekalung penghargaan dan jutaan terima kasih ditujukan khas kepada Profesor Dr. Sohaimi Abdul Aziz selaku penyelia tesis ini. Keprihatinan dan kededikasian beliau memberi bimbingan dan tunjuk ajar serta kesabaran yang tinggi dalam menyelia, menegur dan membetulkan kesilapan dan kesalahan tanpa rasa jemu, serta curahan ilmu dan kritikan yang ikhlas dan berguna sepanjang menjadi pelajar kepada beliau amat dihargai. Hanya Allah jua yang menilai dan membalas segala budi baik dan jasa beliau dalam perkara tersebut. Semoga segala tunjuk ajar dan ilmu yang dicurahkan menjadi pedoman dalam meniti usia kehidupan ini. Ucapan terima kasih juga dirakamkan kepada Universiti Malaysia Perlis (UniMAP) kerana memberi peluang kepada saya untuk mendapat cuti belajar bagi mengikuti pengajian ini. Juga terima kasih daun keladi kepada pensyarah-pensyarah Bahagian Kesusasteraan dan staf pentadbirannya di Pusat Pengajian Ilmu Kemanusiaan dan Institut Pengajian Siswazah yang sentiasa tersenyum menghulurkan bantuan yang dipinta (Prof. Dato’ Seri Md. Salleh Yaapar, Prof. Madya Dr. Siti Hajar Che Man, Prof. Madya Dr. Jelani Harun, Dr. Mohd. Luthfi Abd. Rahman, Pn. Halizah Awang, Pn. Asmah Mansor, Pn. Siti Salmah Harun, En. ii Roslan Yusoff dan lain-lain) . Semoga jasa dan bakti kalian diberkati dan dirahmati oleh Allah s.w.t. Terima kasih juga saya rakamkan kepada Dekan, Timbalan Dekan dan rakan-rakan di Pusat Pengajian Pembangunan Insan dan Teknokomunikasi (iKOM), Universiti Malaysia Perlis atas sokongan, kerjasama dan bantuan yang diberikan khas, untuk Profesor Dr. Salleh Abd. Rashid, Prof. Madya Ku Halim Ku Ariffin , Dr. Hj. Huzili Hussin, Dr. Suhairimi Abdullah, Dr. Hanif Suhairi Abu Bakar, En. Rosman Ramli, En. Roseffendi Darus dan rakan-rakan yang lain seperti Dr. Rohaya Md. Ali (UUM), Asep Deni Saputra (Universitas Negeri Jakarta), Cikgu Norhisyam Baharom, Cikgu Rosnan Zahidin atas sokongan padu dan kata-kata semangat serta sumbangan idea kalian untuk menyempurnakan tesis ini. Sekalung penghargaan dan jutaan terima kasih teristimewa buat insan-insan kesayangan; isteri, Zainab Ahmad, anakanda tercinta Hannan Najwa, Nurul’ain Faieqah, ayah dan ibu yang telah kembali kerahmahtullah; abang ( Mokhtar, Abdul Rahman, Khalid, Samsuddin, Mahyuddin) dan kakak (Habsah, Salmah , Balkis) serta keluarga mertua yang diingati, anak-anak saudara Roslina Abdullah, Nurul Fazwan Khalid, Mohd. Sarom Mokhtar dan lain-lain. Jasa, budi dan kasih sayang daripada kalian dikenang buat selama-lamanya. Akhir kata, sesungguhnya yang baik dan indah itu semuanya daripada Allah s.w.t. dan yang sebaliknya itu adalah daripada kekhilafan dan kealpaan diri. Semoga hasil kajian ini memberi manfaat kepada kehidupan sejagat. ABDUL JALIL BIN RAMLI Ogos 2014 / Ramadhan 1435H iii SENARAI KANDUNGAN HALAMAN Penghargaan…………………………………………………………………………ii Senarai Kandungan……………………………………………….…………………iv Senarai Rajah……………………………………………………………………….vii Senarai Singkatan………………………………………………………………….viii Abstrak………………………………………………………………….…………..ix Abstract.……………………………………………………………………..............x BAB SATU: PENGENALAN 1.0 Pendahuluan…………………………...…………………………………………1 1.1 Pemasalahan Kajian……………..……………………………………………… 3 1.2 Objektif Kajian…………………….…………………………………………….4 1.3 Kepentingan Kajian……………………………….……………………………..5 1.4 Batasan Kajian…………………………………………………………...……....7 1.5 Sorotan Kajian……………………………………..…………………….…..….9 1.6 Metodologi Kajian……………………………………………………...……...28 1.6.1 Kerangka Teori dan Konsep……………………….……………….........28 1.6.2 Kaedah Kajian…………………………………….……………………..34 1.6.2.1 Kaedah Kepustakaan…………………………………………………..34 1.6.2.2 Kaedah Analisis Teks………………………….……………...…….…35 1.7 Organisasi Tesis………………………………………………….……………..35 iv BAB DUA : SUBALTERN : TEORI DAN KONSEP 2.0 Pendahuluan…………………………………………………………….…… 38 2.1 Definisi Subaltern…………………………………………………………......38 2.2 Sejarah Kemunculan Subaltern Studies………………………………...……..44 2.3 Wanita Subaltern Dalam Konteks Feminisme…………………………...……49 2.4 Wanita Subaltern dan Pernyaian……………………………………….…...…64 2.5 Wanita Subaltern , Wanita Dunia Ketiga dan Penjajahan…………...…..........69 2.6 Kesimpulan…….…………………………………………….……………..…85 BAB TIGA : WANITA SUBALTERN DALAM SISTEM PATRIARKI 3.0 Pendahuluan……………………………………………………………..……..87 3.1 Wanita Sebagai Golongan Subaltern………..……………………………….…88 3.2 Masyarakat Jawa Tradisional………………...……………………....…………92 3.2.1 Wanita Sebagai Anak……………………….…………………….…….……99 3.2.1.1 Sanikem Anak Kepada Sastrotomo……………………………………99 3.2.1.2 Surati Anak Kepada Paiman……………………………………......…119 3.2.1.3 Siti Soendari………………………………………………………..…135 3.2.2 Wanita Sebagai Isteri…………………………………………………….…155 3.2.2.1 ‘Ibu’ Isteri Kepada Sastrotomo……………………...…………..…...157 3.2.2.2 Djumilah Isteri Kepada Paiman (Sastro Kassier)……..………..…….164 3.3 Kesimpulan……………………………………………………………….…...174 v BAB EMPAT: WANITA SUBALTERN PADA ZAMAN PENJAJAHAN 4.0 Pendahuluan…………………………………………………………………..177 4.1 Nyai Ontosoroh (Wanita Sebagai ‘Nyai’)……....……………………….…….186 4.2 Prinses Van Kasiruta (Wanita Sebagai Pejuang).………………....……….….246 4.3 Annelies Mellema (Wanita Sebagai Anak)…………..………………………..274 4.4 Kesimpulan…………………………………………………………………....295 BAB LIMA : KESIMPULAN 5.0 Pendahuluan………………………………………………………………..….297 5.1 Wanita Subaltern Cuba Bersuara Tetapi Dibisukan…………………………..297 5.2 Rumusan………………………………………………………………………313 RUJUKAN………………………………………………………………………..315 vi SENARAI RAJAH RAJAH TAJUK HALAMAN Rajah 1 Kerangka Teori dan Konseptual 33 vii SENARAI SINGKATAN Hlm Halaman H.B.S. (Dutch:Hogere Burger School) - Pre-University S.D.I. Syarikat Dagang Islamiah S.A.W. Sallallahualaihiwasallam S.W.T. Subhanahuwataala viii