Voetenendiabetes Voeten en diabetes M.A.vanPutten BohnStafleuvanLoghum Houten2008 ©2008BohnStafleuvanLoghum,onderdeelvanSpringerUitgeverij Allerechtenvoorbehouden.Nietsuitdezeuitgavemagwordenverveelvoudigd,opgeslagenineen geautomatiseerdgegevensbestand,ofopenbaargemaakt,inenigevormofopenigewijze,hetzij elektronisch,mechanisch,doorfotokopieënofopnamen,hetzijopenigeanderemanier,zonder voorafgaandeschriftelijketoestemmingvandeuitgever. Voorzoverhetmakenvankopieënuitdezeuitgaveistoegestaanopgrondvanartikel16bAuteurswet 1912j°hetBesluitvan20juni1974,Stb.351,zoalsgewijzigdbijBesluitvan23augustus1985,Stb.471 enartikel17Auteurswet1912,dientmendedaarvoorwettelijkverschuldigdevergoedingentevoldoen aandeStichtingReprorecht(Postbus3051,2130KBHoofddorp).Voorhetovernemenvan(een) gedeelte(n)uitdezeuitgaveinbloemlezingen,readersenanderecompilatiewerken(artikel16 Auteurswet1912)dientmenzichtotdeuitgevertewenden. Samensteller(s)enuitgeverzijnzichvolledigbewustvanhuntaakeenbetrouwbareuitgavete verzorgen.Nietteminkunnenzijgeenaansprakelijkheidaanvaardenvoordrukfoutenenandere onjuisthedendieeventueelindezeuitgavevoorkomen. ISBN9789031352968 NUR890 Ontwerpomslag:TEFF(www.teff.nl) Ontwerpbinnenwerk:StudioBassa,Culemborg Automatischeopmaak:Alfabase,Alphena/dRijn Eerstedruk1999:UitgeverijFundament,Arnhem Tweededruk2002:UitgeverijFundament,Arnhem Derde,herzienedruk2008 BohnStafleuvanLoghum HetSpoor2 Postbus246 3990GAHouten www.bsl.nl Inhoud 9Voorwoord 9 1In1leiding 11 1 Watissuikerziekte-watisdiabetesmellitus? 15 2 Feitenencijfers 31 3 Neuropathischeproblemen 47 4 Angiopathischeproblemen 59 5 Biomechanischeaspecten 71 6 Decharcotvoet 91 7 Screenenoprisicofactoren 101 8 Eenwond:watnu? 125 9 Preventie:voorkomenisbeterdangenezen 141 10 Dediabetischevoet 155 1S6c7reeningsformuliervoetenvandiabetespatiënten 167 1N7a1woord 171 1C7a6susbijhoofdstuk1 176 1C7a7susbijhoofdstuk2 177 6 voeten en diabetes 1C7a9susbijhoofdstuk3 179 1C8a1susbijhoofdstuk4 181 1C8a3susbijhoofdstuk5 183 1C8a4susbijhoofdstuk6 184 1C8a6susbijhoofdstuk7 186 1C8a7susbijhoofdstuk8 187 1C8a8sussenbijhoofdstuk9 188 1C9a0susbijhoofdstuk10 190 1A9n1twoordenvancasushoofdstuk1 191 1A9n3twoordenvancasushoofdstuk2 193 1A9n5twoordenvancasushoofdstuk3 195 1A9n7twoordenvancasushoofdstuk4 197 1A9n9twoordenvancasushoofdstuk5 199 2A0n1twoordenvancasushoofdstuk6 201 2A0n3twoordenvancasushoofdstuk7 203 2A0n5twoordenvancasushoofdstuk8 205 2A0n7twoordenvancasushoofdstuk9 207 2A0n9twoordenvancasushoofdstuk10 209 2T1e1sts 211 2B2ro5nvermelding 225 2R2u6imtevooraantekeningen 226 inhoud 7 2R2e7gister 227 Voorwoord Voetulcerazijneengevreesdecomplicatievandiabetesmellitus. MenschatdateropditmomentinNederlandminimaal20.000 diabetespatiëntenzijnmeteenvoetulcus.Behandelingvandeze ulcerakandooreentragewondgenezingsomsmaandendurenen langdurigeziekenhuisopnameskunnennodigzijn.Helaasisam- putatie(vaneendeel)vandevoetbijeenaantalvandezepatiënten noodzakelijk.Behandelingvandezeulceraisvaakcomplex,omdat demeesteulceraontstaandooreencombinatievanfactoren,zoals polyneuropathie(beschadigingvandezenuwen),abnormalebelas- tingvandevoet,inadequaatschoeiselenafwijkingenindegrote bloedvaten.Preventieenvroegebehandelingvanvoetulcerakan daaromveelleedvoorkomen.Dediabetespatiëntheeftdoordeze- nuwuitvalvaakgeenenkeleklacht,terwijlerweluitgebreidevoetaf- wijkingenaanwezigkunnenzijn.Voetulceraenamputatieszijnbij eengrootaantalvandezepatiëntentevoorkomendooreengroot pakketvanmaatregelen.Vroegtijdigeherkenningvanpatiënten meteenverhoogdrisico,regelmatigevoetverzorging,voorlichting, adequaatschoeiseleneenmultidisciplinairebenaderingzijnhierbij essentieel.HelaasiserinNederlandopditgebiednogeenforse achterstand.Nogteweinigpatiëntenkrijgenadequatevoetverzor- gingenvaakwordtdeernstvaneenschijnbaaronschuldigwondje onderschat. Voetverzorgersc.q.pedicures,podotherapeuten,praktijkonder- steunersendiabetesverpleegkundigenkunneneenessentiëlerol vervullenbijdepreventieenvroegtijdigeherkenningvanvoetpro- blemenbijdiabetespatiënten.Doorregelmatigebehandelingvan eeltofnagelafwijkingenbijvoorbeeld,kunnenveelproblemenwor- denvoorkomen.Daarnaastwordtopdezewijzedevoetbeoordeeld enwordthetontstaanvanernstigerafwijkingenvroegopgemerkt. Vooreendergelijkeaanpakmoetmenwelvoldoendekennisvan zakenhebben,maartotnutoewasdezeinformatieinhelderge- schrevenNederlandsmoeilijkteachterhalen.Metditboek,datge- 10 voeten en diabetes richtisopdedagelijksepraktijk,kannuindezebehoefteworden voorzien.Zokunnendezeberoepsgroepen,insamenwerkingmet anderedisciplinesindegezondheidszorg,eenbelangrijkebijdrage leverenaanhetvoorkomenvanvoetulceraenamputatiesbij diabetespatiënten. Prof.dr.N.C.Schaper,diabetoloogAcademischZiekenhuis Maastricht Inleiding Naarschattingzijner225.000diabetespatiënteninNederlandmet eenvoetprobleem.Eendeeldaarvanzoekthiervoorhulpbijde huisarts,specialistofpodotherapeut.Inveelgevallenzalookde voetverzorgerofpedicuregeconfronteerdwordenmeteendiabeti- schevoet.Ditboekrichtzichvooraloplaatstgenoemdegroep. Dezedisciplinewordtimmersregelmatigdooreengrootdeelvan debevolkingbezocht. Voetenendiabetesisgeschrevenomeenschataanachtergrondinfor- matieteverstrekkenaandepedicure,depraktijkondersteuner,de diabetesverpleegkundigeenstudentenpodotherapiediebekend zijnmetdiabetesmellitus.Anderzijdszullendegenendieweinig wetenvandiabetesdoormiddelvanditwerkeendiabetischevoet eerderherkennen. Voetenendiabetesgaatinopdebelangrijksteaspectenronddediabe- tischevoet,waarbijtelkenswordtaangegevenwatderolvande pedicure,depraktijkondersteuner,dediabetesverpleegkundigeen podotherapeutdaarbijis.Watkanenwatmagzijdoen?Watisver- standigenwatniet? Deopzetvanditboekstimuleertommeetedenken.Delezerkan hetbegripvandetekstendeopgedanekennisuitgebreidtoetsen. Achterinditboekstaancasussenuitdepraktijk,dieverderingaan opdeproblematiekvanelkhoofdstuk.Deantwoordenopdecasus- senstaanerdirectachter.Alsproefopdesomisereengedeelte aanditboektoegevoegdmeteentientaltoetsvragenperhoofdstuk. Voetenendiabeteskangebruiktwordenalsnaslagwerk,maarookals leerboekvoorpedicuresdieeenscholing(gaan)volgenophetge- biedvandediabetischevoet.Hetachterinditboekopgenomen trefwoordenregisterdientdaarbijalshulp. Voetenendiabetesiszogeschrevendathetwaardevolisvooralledis- ciplinesdiemetvoetenvandiabetespatiënteninaanrakingkomen. Tedenkenvaltaanvoetverzorgers,studentenpodotherapieenan- dere‘voetkundige’disciplines,huisartseninopleiding,studenten 12 voeten en diabetes geneeskunde,maarookaanpraktijkondersteuners,dokters-en apothekersassistentes,diabetes-enwijkverpleegkundigen,fysio- therapeuten,dermatologen,gipsverbandmeesters,orthopedisch schoentechnici,vaatchirurgen,internistenenrevalidatieartsen. Bovendienisditboekzeertoegankelijkvoordegeïnteresseerde diabetespatiëntzelf,diehierinveelverhelderendeinformatiezal vinden.Hetbehoeftgeenbetoogdatikmethetschrijvenvandit boekvanhartehoopdathetdemultidisciplinaireaanpakvande preventieenproblematiekvandediabetischevoetzalbevorderen. Toelichting Totslotenigetoelichtingopdeinhoud.Ikbenvanmeningdat allendiezich(willengaan)bezighoudenmetdevoetenvandiabe- tespatiënten,inelkgevalopdehoogtemoetenzijnvandepatholo- gische,anatomischeenfysiologischeaspectenvandevoet.Vandaar datdezeslechtszijdelingsaandeordekomen. Innavolgingvanhetbesluitopdeledenvergaderingd.d.6april 2002vanProVoet,LandelijkeOrganisatievoordeVoetverzorger/ Pedicure,isdeberoepsnaam‘voetverzorger’vervangendoor‘pedi- cure’.Ofschoondepedicurehaarklanten‘cliënten’noemt,wordt omdeuniformiteittehandhavenelkecliëntmetdiabetes,aange- duidals‘patiënt’.Dezebenaminglooptopdiemanierooksyn- chroonmetwatindediabeteszorggebruikelijkis. Hoeweldiabetesmellitusindewandelgangen‘suikerziekte’wordt genoemd,wordtdemedischetermdiabetesmellitusgehanteerd(af- gekortDM)ofalleenhetwoorddiabetes,omdatdiabetespatiënten dezeterminologiemeestalzelfookgebruiken. Metwatinhetkadervandevoetverzorgingals‘behandeling’wordt aangeduid,wordtbedoeld:hetconsultbijdepedicure. Omdathetberoeppedicuremeestaldoorvrouwenwordtuitgeoe- fend,isgekozenvoordevrouwelijkevorm(zij).Uiteraardisookde mannelijkevormvantoepassing. Omhetoverzichttevergemakkelijkenzijnbewust,daarwaarhet functioneelis,cijfersgebruiktinplaatsvanletters:5maandenin plaatsvanvijfmaanden,hoewelditindruisttegendedaarvoorinde Nederlandsetaalopgestelderegels. MethetschrijvenvanVoetenendiabeteshebikernaargestreefdeen zotoegankelijkmogelijkboektemakenophetgebiedvandedia- betischevoet.Daarbijisdankverschuldigdaanallendieillustratie- materiaalterbeschikkinghebbengesteld,metnameLindaRasch