Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE VATANDAŞLIK VE DEMOKRASİ EĞİTİMİNDE MASAL KULLANIMI Mehmet Fatih YİĞİT Ahmet Musab KESMECİ Öz Türk halk edebiyatının kapsamına giren anonim türler, geçmişten günümüze kültürel etkileşimi ve iletişimi sağlayan bir köprü işlevindedir. Anonim halk edebiyatının nesir türlerinden biri olan ve halk arasında en çok ilgi görenlerinden birisi de masallardır. Evrensel bir anlatı türü olan ve muhtevasında toplumların kültürel zenginliklerini barındıran masallar, yüzyıllar boyu gerek sözlü ve gerekse yazılı kültür ortamı içerisinde gelişmiş, daha sonra elektronik kültür ortamına aktarılmış ve işlevselliğini kaybetmeden günümüze intikal etmiştir. Halk biliminin bir bilim dalı olarak akademik hayattaki yerini almasıyla birlikte Türkiye’de masallar üzerine yapılan çalışmaların artmaya başladığını söyleyebiliriz. Çok kültürlü toplumlarda ortak değerlerin ön plana çıkarılmasının toplumsal barış ve huzur adına önemi büyüktür. Bu anlamda masallar, toplumlar arasındaki müşterek unsurları tespit etmede önemli bir rol üstlenirler. Bunun yanında toplumun genelinde kabul gören değerlerin bir anda ortaya çıkmadığı, bunların özellikle yaşça büyük olan bireyler tarafından yeni nesillere aktarıldığı ve öğretildiği düşünüldüğünde, masalların değerlerin aktarılmasında ne kadar önemli olduğu anlaşılacaktır. Yardımseverlik, doğruluk, bencil olmamak, yalan söylememek, misafirperverlik, büyüklere saygı, anne ve babaya saygı, fedakârlık, cömertlik, iyilik, açgözlü olmamak, paylaşmak ve adil olmak değerlerinin Naki Tezel’in derlemiş olduğu masallar aracılığıyla verilebileceği görülmektedir. Bu değerlerin masallar aracılığıyla öğretilmesi öğrencileri hem doğru vatandaş olma yolunda yetiştirecek, hem de millî ve manevi açıdan geçmişiyle kopuk olmayan nesillerin yetişmesine öncülük edecektir. Bu çalışmanın kapsamına giren masal metinleri Naki Tezel’in iki ciltten oluşan ve ilk baskısı 1971 yılında Millî Eğitim Basımevi tarafından gerçekleştirilip “Türk Kültürü Kaynak Eserleri” dizisi için hazırlanmış olan “Türk Masalları” adlı kitabından seçilmiştir. Çalışma kapsamında seçilen masallar nitel araştırma türlerinden biri olan ölçüt örnekleme kullanılarak belirlenmiştir. Bu çalışmada örneklem seçiminde ele alınacak olan ölçütler araştırmacılar tarafından belirlenmiştir. Buna göre, söz konusu eserde yer alan üç masalın Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi ders kitabında verilmesi planlanan değerlerden en az iki değeri içeriyor olması temel ölçüt olarak alınmıştır. Masallar araştırmacılar tarafından farklı zamanlarda ve farklı mekânlarda okunmuş, içerdiği değerler not edilmiş ve daha sonra bu notlar bir araya getirilerek her iki araştırmacının üzerinde uzlaştığı ortak değerlerin bulunduğu masallar çalışmaya dâhil edilmiştir. Anahtar Sözcükler: Masal, değerler eğitimi, vatandaşlık, kültür  Yrd. Doç. Dr.; Süleyman Şah Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, [email protected].  Öğr. Gör.; Süleyman Şah Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, [email protected]. 1321 Mehmet Fatih YİĞİT - Ahmet Musab KESMECİ USE OF TALES IN CITIZENSHIP AND DEMOCRACY EDUCATION Abstract Anonymous Turkish folk stories play an important role in creating a cultural interaction of the past and present. Tales are among the most appealing anonymous folk literature types. Tales are also universal oral narrative contents that represent the cultural heritage of societies and have developed orally and in written over time. The last phase was to transfer those tales into electronic platforms and keep their functionality they have since the old times. We can say that the number of academic works on tales in Turkey has increased after accepting folklore as a scientific discipline. In this regard, we believe that highlighting the common values in a multicultural society has an important role on keeping social stability and peace. The tales can be effectively used in identifying those common values in such communities. Besides, if we think that socially accepted values are not existed suddenly and transferred to the next generations by the older people, the importance of the tales might be understood easily in transferring common values. In this study, we show that the values such as benevolence, righteousness, not to be selfish, not to lie, hospitality, respect for elders and parents, sacrifice, generosity, kindness, sharing and justice can be taught to students by using the tales compiled and transferred by Naki Tezel. Teaching those values through the tales selected in this study will train students in becoming good citizens and lead to the growth of generations that are not disconnected from their histories. The tales selected for our study were taken from the book titled ‘Turkish Tales’ by Naki Tezel prepared for “Turkish Culture Source Materials” series published by National Education Press in 1971. The tales were selected by using criterion sampling method which is among the methods of qualitative studies. The criteria for selecting the appropriate tales were selected by the authors. In this sense, the main criteria was to have tales containing at least two value judgements given in Citizenship and democracy education textbook. The tales were read by the researchers in different places. The researchers, then came together and compared their findings. Then, the researchers gave the final decisions about which tales should be selected. Keywords: Tales, Values Education, Citizenship, Culture Giriş Vatandaşlık, demokrasi ve insan hakları eğitiminin ciddi bir şekilde ele alınmaya başlamasını dünya bazında Fransız İhtilali ile olduğunu, Türkiye’de ise bunun Tanzimat Fermanı ile beraber başladığını söylemek yanlış olmayacaktır. Bunu sırasıyla Islahat fermanı, I. ve II. Meşrutiyet, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, Cumhuriyetin ilanı, Anayasanın kabulü, İnsan hakları inceleme komisyonu kanunu ve İnsan Hakları Teşkilatı’nın kurulması (Başaran, 2007) takip etmiştir. Bir bakıma Osmanlı Devleti’nin son zamanlarına denk gelen vatandaşlık haklarının benimsenmesi ve insan haklarının tanınması meselesi, cumhuriyetin kurulması ile beraber hız kazanmış ve özellikle eğitim kurumlarında yer almaya başlamıştır. Cumhuriyetin kurulmasına kadar daha çok medrese türü dini eğitim veren kurumlar tarafından verilen eğitim, 1924 yılından itibaren eğitimin Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yürütülmesi gerektiğini belirten yasa ile resmi devlet okulları tarafından belirlenen müfredat çerçevesinde verilmeye başlanmıştır (Akyüz, 1982; Sakaoğlu, 2003). Nitekim ilköğretim alanında yapılan ilk program ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE 1322 Mehmet Fatih YİĞİT - Ahmet Musab KESMECİ ‘fiziksel ve ruhsal’ anlamda iyi bir Türk vatandaşı yetiştirmeyi hedeflemiş, 1936 yılındaki program ise cumhuriyetçi, devletine bağlı, laik ve inkılapçı nesiller yetiştirmeyi hedeflediğini açıkça belirtmiştir (Çağlar, 1999). Cumhuriyetin kurulmasından sonraki tek parti döneminde Türkiye’deki vatandaşlık kitaplarında genellikle ulus, demokrasi, vergi, askerlik ve devlet gibi başlıkların ön planda olduğunu görmekteyiz. Fakat tek parti döneminden sonraki dönemlerde kitaplardaki konulara okulda ve aile kurumlarında demokrasi gibi daha geniş kapsamlı hakları kapsayan başlıkların eklendiğini görmekteyiz (Üstel, 2005). Bu süreler zarfında demokrasi ve vatandaşlık konuları farklı başlıklar altında açılan derslerde verilmiştir. Sosyal Bilgiler, Hayat Bilgisi, Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi ve son olarak Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi başlığı altında dersler açılmış ve öğrencilerin vatandaşlık görevlerinin, sorumluluklarının ve haklarının temelde bu dersler aracılığıyla verilmesi benimsenmiştir. 2015-2016 yılı itibariyle 2010 yılından itibaren 8. Sınıflarda öğretilen Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi dersinin 4. Sınıfa kaydırılacak olması ve ‘Yurttaşlık’ adı altında verilecek olması, araştırmamıza konu olan masalların bu derste kullanımını daha da önemli hale getirmiştir. Özellikle yaşça küçük olan öğrencilerin masallara daha fazla ilgi duyabileceği gerçeğinden hareketle, demokratik bilincin kazandırılmasında ve vatandaşlık görev ve sorumluluklarının benimsenmesinde yazılı ve sözlü kültürümüzün önemli bir parçası olan masallara büyük görevler düşmektedir. Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi dersi dâhil, bu kapsamda verilen derslerde değerler eğitiminin önemine de değinmek gerekmektedir. Değerler eğitimi, ayrı bir ders programı şeklinde olmaktan ziyade, farklı derslere serpiştirilmiş konular olarak karşımıza çıkmaktadır. Millî Eğitim Bakanlığı, değerler eğitiminin önemine özellikle 2010 yılından itibaren değinmeye başlamış ve bu doğrultuda çeşitli çalışmalar yürütmüştür. Bu bağlamda ilk ve orta dereceli okullara ve valiliklere gönderdiği genelgede, söz konusu okulların değerler eğitimine yönelik faaliyetler gerçekleştirmesini istemiş ve bunu teşvik etmiştir. Özellikle değerler eğitiminin ne anlamda faydalı olacağını belirten genelgede şu ifadelere yer verilmiştir: Toplumsal hayatı oluşturan, insanları birbirine bağlayan, gelişmeyi, mutluluğu ve huzuru sağlayan, risk ve tehditlerden koruyan ahlaki, insani, sosyal, manevi değerlerimizin tüm bireylere kazandırılmasında en önemli etken eğitimdir. Bu kazanımlarımızın öğrencilerimize aktarılması da değerler eğitimini oluşturmaktadır (MEB, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, 2010). Değerlerin sınıflandırılması genellikle yabancı kaynaklar tarafından yapılmıştır. Nelson bunu bireysel değerler, grup değerleri ve sosyal değerler başlıkları altında üç ana grupta ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE 1323 Mehmet Fatih YİĞİT - Ahmet Musab KESMECİ toplamıştır (Michaelis, 1988). Rokeach ise temel değerler ve araç değerler başlıkları altında konuyu ele almıştır (Naylor ve Diem, 1987). Temel değerleri benimsemiş bireyler yetiştirilmesi okulların ana amaçlarından biri olarak sunulmaktadır (Ekşi, 2003). Son olarak Spranger bunları estetik, ekonomik, bilimsel, sosyal, politik ve dini değerler başlıkları altında toplamıştır (Akbaş, 2004). Değerlerin özellikle ilköğretim çağındaki öğrencilere nasıl aktarılması gerektiği konusunda bir görüş birliğine varılmamıştır. Değerler eğitimi ile ilgili yaklaşımlara baktığımızda değer açıklamak, ahlaki muhakeme, değer analizi ve gözlem yoluyla öğretim yöntemleri gibi farklı yöntemlerin benimsenebildiği görülmektedir (MEB, 2006). Özellikle öğretmenin değer öğretimi konusunda sınıfta aktif rol alıp almaması gerektiği konusunda belli düşünceler ön plana çıkmaktadır. Öğretmenlerin kendi değer yargılarını öğrencilere dayatma gibi bir yolu seçmemesine rağmen sınıf içindeki rolünden dolayı öğrencileri mutlaka etkileyeceği düşüncesi ağırlık kazanmıştır (Halstead ve Taylor, 2000). Bunun yanında ders kitapları aracılığıyla direk ya da dolaylı yollarla verilmesi hedeflenen değerler de bulunmaktadır. Bu değerler metin içinde açıkça belirtilmekte ya da bazı durumlarda öğrencilerin okuduklarından bu değerleri çıkarmaları beklenmektedir. Tam da bu noktada öğretilmesi planlanan değerlerin masallar aracılığıyla verilmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Gündelik yazı dizilerinden ya da normal konuşma metinlerinden ziyade masallardan çıkarım yapmak öğrenciler için daha kolay olacaktır. Öğrenciler masalların aslında bir şeyleri üstü örtülü bir şekilde söylemek istediğini algılayabilir fakat gündelik konuşma metinlerinden bu çıkarımı yapmak daha zor olacaktır. Bu anlamda masalların, hangi değer öğretim yöntemi kullanılırsa kullanılsın, öğrencilerin istenen değerleri kazanmasında etkili olacağı söylenebilir. 1. Masalın Tanımı Türk halk edebiyatının kapsamına giren anonim türler, geçmişten günümüze kültürel etkileşimi ve iletişimi sağlayan bir köprü işlevindedir. Bu türlerin ilk olarak kim tarafından ne zaman, nerede, nasıl üretildiğinin tespit edilmesi oldukça zor bir meseledir. Halk arasında kuşaktan kuşağa aktarılarak ve anlatılarak günümüze ulaşmıştır. Anonim halk edebiyatı türlerinin halk arasında en çok ilgi görenlerinden birisi de masallardır. Masal; toplumların kültürel özellikleri başta olmak üzere sosyal, psikolojik, ahlaki vb. özelliklerini taşımada ve gelecek nesillere aktarmada önemli bir işleve sahip olan anonim bir anlatı türüdür (Kesmeci, 2012). Masallar, Türk halk kültürünün diğer mahsulleri gibi zengin ve değerli bir hazinedir. Türk milletinin genel karakterini, yüzyıllar boyu yarattığı ahlaki değerlerini, özlem ve ülkülerini masallarda bulmak mümkündür (Sever, 1994). Evrensel bir anlatı türü olan ve muhtevasında toplumların kültürel zenginliklerini barındıran masallar, ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE 1324 Mehmet Fatih YİĞİT - Ahmet Musab KESMECİ yüzyıllar boyu gerek sözlü ve gerekse yazılı kültür ortamı içerisinde gelişmiş ve işlevselliğini kaybetmeden günümüze ulaşmıştır. Birçok ilmi araştırmaya ve akademik çalışmaya konu olmuş olan masalların bu süreç içerisinde farklı tanımları yapılmıştır. Sözlü kültür geleneğinin en eski anlatı türlerinden biri olan masalların bu çerçevede önce sözlük ve ansiklopedilerdeki tanımlarına yer vermeyi daha sonra araştırmacıların söz konusu tür ile ilgili düşünce ve değerlendirmelerini kronolojik olarak gözden geçirilmiştir. 1.1. Sözlük ve Ansiklopedilerde Masal Türünün Tanımları Kökeni Arapça’daki “mesl” ifadesinden gelen masal kelimesinin kökeni ile ilgili “Aslında iştikakına göre Habeşçe mesl, messâle; Aramice maşla ve İbranice masal gibi mukayese ve karşılaştırma ifade ettiği de belirtilmektedir” (Brockelmann, 1960). Türk Dil Kurumu Yayınları tarafından yayımlanan Türkçe Sözlük’te “Genellikle halkın yarattığı, ağızdan ağza, kuşaktan kuşağa sürüp gelen, çoğunlukla insanların veya tanrıların başından geçen, olağan dışı olayları anlatan hikâye” (Türkçe Sözlük, 2005) olarak tanımlanan anonim halk edebiyatının nesir türü olan masal hakkında farklı sözlük ve ansiklopedilerde farklı tanımlamaların yapıldığını görmekteyiz. Bu tanımlamaları kronolojik olarak şöyle sıralayabiliriz: Ahmet Vefik Paşa, Lehçe-i Osmânî’de masalı “mesel, hâlâ hikâye, dâsıtân, menkabe manasına fıkra ve kaziyeden gayrı”1 şeklinde diğer anlatı türleriyle bir bağ kurarak ifade etmiştir. Şemseddin Sami, Kamûs-ı Türkî’nin “Mesel” maddesinde masal için:“ dâb ve ahlâk ve nasâyihe müteallik küçük hikâye”2 tanımını yapmıştır. Muallim Naci söz konusu anonim halk anlatılarını “dâsitân, kıssa-i meşhûre”3 şeklinde açıklamıştır. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat’ın “Mesel” maddesinde masal türünü “Terbiye ve ahlâka faydalı, yararlı olan hikâye”4 şeklinde tanımlayarak masalın ahlakî işlevine vurgu yapmıştır. İsmet Zeki Eyuboğlu, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü’nde masal için: “Öykü, özellikle örnek alınacak nitelikte, öğretici öykü”5 tanımını yaparak masalların bilgi verme, eğitme yönlerini ön plana çıkararak masalların eğitimsel işlevini belirtmiştir. Millî Eğitim Yayınlarının Türk Ansiklopedisi’nde masal türü hakkında: “Olayların 1 Ahmed Vefik Paşa, Lehçe-i Osmânî, Dersaadet, Mahmud Bey Matbaası, 1306, s. 758. 2 Şemseddin Sami, Kamûs-ı Türkî, Dersaadet, 1317, s. 1288. 3 Muallim Naci, Lügat-i Naci, İstanbul, 1322, s. 950. 4 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, 2008, s. 625. [1.bs.,1962]. 5 İsmet Zeki Eyuboğlu, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, İstanbul, Sosyal Yayınlar, 2004, s. 476. [1.bs.,1998.]. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE 1325 Mehmet Fatih YİĞİT - Ahmet Musab KESMECİ geçtiği yer ve zamanı belirli olmayan, peri ve cin, dev, ejderha, cadı karı, Arap, padişah, vezir gibi kahramanları belirli kişileri temsil etmeyen hikâye”6 tanımı yapılarak masallardaki muhayyel zaman ve mekâna değinilmiştir. Atilla Özkırımlı’nın Türk Edebiyatı Ansiklopedisi’nde masal şöyle izah edilmiştir: “Genellikle yaratıcısı bilinmeyen ve ağızdan ağıza sürüp gelen, olağanüstü, düş ürünü olaylarla örülü anlatı türü.”7 Türkiye Diyanet Vakfı’nın İslam Ansiklopedisi’nin ‘mesel’ maddesinde masal: “Belli bir kaynaktan çıkmış olmakla birlikte zamanla yaygınlaşarak halka mâl olan anonim özdeyiş, atasözü”8 cümlesiyle ifade edilmiştir. Bu tanımda masalların sözlü gelenekte ağızdan ağıza aktarılarak var oluşunu sürdüğü ve bir şahsın malı olmaktan çıkıp halkın malı, anonim olduğu üzerinde durulmuştur. Sözlük ve Ansiklopedilerdeki tanımlamalardan hareketle ortak kalıp ifadelerin olmasının yanında ortak bir masal tanımına yer verilmediği görülmektedir. Yukarıda belirtilmiş olan kaynaklardaki tanımların bir kısmı halk biliminin bir bilim dalı olarak literatüre girmediği dönemlerde yapılmıştır. Dolayısıyla bu dönemlerde yapılmış olan tanımlarda birtakım tür problemlerinin varlığından söz edilebilir. Söz konusu problemlerin başında da tanım problemi gelmektedir. Masalın kimi tanımlarda menkıbe, destan, hikâye vb. farklı anlatı türleriyle açıklanmaya çalışılması buna örnek olarak gösterilebilir. 1.2. Araştırmacıların Masal Türü Hakkındaki Düşünceleri Halk biliminin bir bilim dalı olarak akademik hayattaki yerini almasıyla birlikte Türkiye’de masallar üzerine yapılan çalışmaların artmaya başladığını söyleyebiliriz (Aslan, 2011). Masalların çok önemli bir dil, edebiyat ve kültür ürünü olduğunu düşünen Ziya Gökalp bu konudaki fikir ve yaklaşımıyla bir bakıma kendisinden sonraki araştırmacıların yolunu açmıştır. Gökalp, halk edebiyatının tanımını yaptığı Türkçülüğün Esasları adlı yapıtının “Bediî Türkçülük” bölümünde masal konusuna da değinmiştir. Ayrıca “Küçük Mecmua” adlı eserinde de masal derlemelerine yer vermesi bu konuya verdiği önemi göstermektedir. Ziya Gökalp’in ardından masal ile ilgili araştırmalar hız kazanmış ve Mehmet Fuad Köprülü’nün önderliğinde başlayan akademik çalışmaların halk edebiyatı ayağının önemli bir kısmı masallar üzerine yapılmıştır. Türk Halk edebiyatı alanında yapmış olduğu saha araştırmaları ile bilinen ve Köprülü’nün talebesi olan Pertev Naili Boratav masal türünü: “Nesirle söylenmiş, dinlik ve büyülük inanışlardan ve törelerden bağımsız, tamamıyla hayal ürünü, gerçekle ilgisiz ve 6 Türk Ansiklopedisi, C. 23, Ankara, Millî Eğitim Basımevi, 1976, s. 317. 7 Atilla Özkırımlı, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, C.3, 3. bs., İstanbul, Cem Yayınevi, 1984, s. 814. 8 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 29, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004, s. 293. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE 1326 Mehmet Fatih YİĞİT - Ahmet Musab KESMECİ anlattıklarına inandırmak iddiası olmayan kısa bir anlatı” (Boratav, 1999) şeklinde tanımlayarak masalın olağanüstü özelliklere sahip bir halk anlatısı olduğu üzerinde durmuştur. Masalı: “Kahramanlarından bazıları hayvanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları masal ülkesinde cereyan eden, hayal mahsulü olduğu halde dinleyenleri inandırabilen bir sözlü anlatım türüdür” (Sakaoğlu, 1999) tanımıyla açıklayan Saim Sakaoğlu, Türkiye’de masal ile ilgili ilk ve önemli akademik çalışmaları yapan araştırmacılardan biri olarak bilinmektedir. Masalın hem çocuklara hem yetişkinlere yönelik bir sözlü kültür ürünü olduğunu savunan Umay Günay ise masalı şöyle tarif etmiştir: “Masal, birçok araştırıcının kabul ettiği gibi sadece çocukları eğlendirmek için anlatılan bir edebi tür değil, aynı zamanda okuryazar olmayan halk için okuryazar halkın romanı ve hikâyesi olmaktadır. Masal, roman ve hikâyenin ilk şekli olarak kabul edilebilir” (Günay, 1975). Bilge Seyidoğlu’nun da masal hakkındaki “Masal kelimesi ile halk arasında yüzyıllardan beri anlatılmakta olan ve içinde olağanüstü kişilerin, olağanüstü olayların bulunduğu bir varmış bir yokmuş gibi klişe bir anlatımla başlayan, belli bir uzunluğu olan, sonunda yedi içti muratlarına erdiler yahut onlar erdi muratlarına biz çıkalım kerevetine, gökten üç elma düştü biri anlatana biri dinleyene biri de bana gibi belirli sözlerle sona eren, zaman ve mekân kavramlarıyla kayıtlı olmayan bir sözlü anlatım türü kastedilmektedir” (Seyidoğlu, 1986) düşüncelerinden hareketle araştırmacının masallardaki formel unsurlara vurgu yaptığını söyleyebiliriz. Esma Şimşek, “Genellikle özel kişiler tarafından, kendine mahsus (olağanüstü) zaman, mekân ve şahıs kadrosu içerisinde, yaşanılan hayat ile hayal edilen hayatın sistemli bir şekilde ifade edildiği; klişe sözlerle başlayıp, yine klişe sözlerle biten hayal mahsulü sözlü anlatım türüdür” (Şimşek, 2001) şeklindeki masal tanımıyla bu türün kendine has icra bağlamı hakkında bilgiler vermektedir. Araştırmacıların yapmış oldukları tanımlardan hareketle üzerinde fikir birliğine varılmış ortak bir tanımın olmadığını görmekteyiz. Tanımlarda, ele alınan türün genel özellikleri hakkında birtakım bilgiler verilmiştir. Türk masallarının tümünü kapsayan genel bir masal tanımının olmadığı anlaşılmaktadır. Bunun sebepleri arasında; masal türü üzerine yapılan çalışmaların yetersizliği, derleme çalışmalarının yalnızca belli bölgelerle sınırlı kalması vb. problemler gösterilebilir. 2. Masalın İşlevleri ve Değerler Eğitimi Masalların değişik işlevlerinden bahsetmek mümkündür. Bunların başında eğlendirme ve hoş vakit geçirme işlevi sayılabilir. Fakat bunun yanında masalların toplumların kültürel, ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE 1327 Mehmet Fatih YİĞİT - Ahmet Musab KESMECİ sosyal, psikolojik, ahlaki vb. özelliklerini gelecek nesillere aktarma gibi bir özelliği de bulunmaktadır. Bunu yaparken eğitici, öğretici ve ders verici özellikleri ile ön plana çıkmaktadır. Bu tür özelliklerin hayvan masallarında (fabllar) daha belirgin olduğu söylenebilir. Ayrıca masallar derlendikleri yörelerin ağız özelliklerini taşıdıklarından dil çalışmaları için de bir kaynak teşkil ederler. Bu tür eserlerde kullanılan deyim, atasözü ve özlü sözler dinleyicilerin (özellikle çocukların) dil dağarcığının genişlemesine katkı sağlamaktadır. Çok kültürlü toplumlarda ortak değerlerin ön plana çıkarılmasının toplumsal barış ve huzur adına önemi büyüktür. Bu anlamda masallar, toplumlar arasındaki müşterek unsurları tespit etmede önemli bir rol üstlenirler. Bunun yanında toplumun genelinde kabul gören değerlerin bir anda ortaya çıkmadığı, bunların özellikle yaşça büyük olan bireyler tarafından yeni nesillere aktarıldığı ve öğretildiği düşünüldüğünde, masalların değerlerin aktarılmasında ne kadar önemli olduğu anlaşılacaktır. Toplumları oluşturan en önemli süreçlerden birisi şüphesiz ki bireylerin sosyalleşmesi ve bu sosyalleşme sürecinde kaynaşmalarıdır. Sosyalleşemeyen toplumlarda birbirinden uzak kalmalar ve dolayısıyla herkesin birbirine karşı temkinli yaklaşması doğal sonuçlardan biridir. Bu tür sıkıntıların önüne geçebilmek için bireylerin karşılıklı olarak iyi ilişkiler geliştirmelerini sağlamak gerekir. Bu süreçte sosyalleşmeyi etkileyen üç farklı unsur bulunmaktadır. Bunlar biyolojik, sosyokültürel ve interaktif faktörler olarak sıralanabilir (Bugental & Grusec, 2006). Biyolojik faktörler doğuştan genlerle ya da hormonlarla çocuklara aktarılan özelliklerin sonraki yaşamlarında etkili olmasıdır. Sosyokültürel faktörle ise çocuğun ilk zamanlarından itibaren çevresiyle olan iletişimden etkilenip buna göre davranması olarak tanımlanmaktadır. Çevreyle beyin arasındaki bu etkileşim bir şeylere adaptasyon sağlamada önemli rol oynamaktadır (Bruer & Greenough, 2001). Buna en uygun örnek olarak da çocuğun konuşmaya başlamadan önce anne-baba tarafından konuşulanlara muhatap kalması ve belli bir sure sonar bunları taklit etmeye başlaması verilebilir. Son olarak interaktif faktörler olarak çocukların ileriki yaşantılarında karşılaştıkları zorluklar, sıkıntılar, ya da değişik durumlardan etkilenerek bunun sonucunda sosyalleşmenin olumlu ya da olumsuz etkilenmesi gösterilmektedir (Dodge & Pettit, 2003). Yukarıda anlatılanların yanında bireylerin hayatlarını şekillendirmede ve toplumda etkin bir vatandaş olmalarında önemli bir role sahip olan kurum ailedir. Bireylerin oluşturduğu aileler toplumu oluşturmakta, dolayısıyla ailelerin değerleri bir süre sonra toplumun değerleri haline gelmektedir. Bu anlamda değerler eğitiminin ailede verilmesi büyük önem arz etmektedir. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE 1328 Mehmet Fatih YİĞİT - Ahmet Musab KESMECİ Özellikle çocuk 2-3 yaşlarındayken ailenin tavır ve davranışlarına göre toplum içerisinde daha sonra kendini güçlü hissedebilecekken, bunun tersi olan utangaçlık ve verdiği kararlarda şüpheye düşme olasılığı da artabilir. Aile bireyleri çocuğun kendi yeteneklerini kullanmasına imkân verdiği ölçüde çocukta kendine güven gelişecektir. Aksi halde sürekli engelleyici tavırlar çocukta utangaçlık ve kendine güvensizlik duygusunu pekiştirecektir (Berns, 2010). Bu doğrultuda yapılmış olan araştırmalar da göstermektedir ki anne babanın çocuklara kaşı yetiştiriciliğiyle çocukların kendilerine güvenleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur (Cheng & Furnham, 2004). Kendine güveni olan bireylerin toplumdaki diğer bireylerin de hak ve hürriyetlerine saygı duymalarının önemi düşünüldüğünde bu konunun aslında ailede değer verilmesi gereken önemli noktalardan biri olması gerektiğini söyleyebiliriz. Masalların da özellikle küçük yaşlarda çocuklara yol gösterici rolü üstlenebildiği gerçeğinden yola çıkarak, ailede verilecek değerler eğitiminin önemli bir parçası olarak masalları göstermemiz mümkündür. Anne ve babanın çocuklarına okudukları ya da okuttukları ve dinlettikleri masalların onların karakterleri ve değer kazanımları üzerinde etkisi büyüktür. Özellikle soyut dönemde olan çocukların masallarda verilen mesajları somutlaştırmaya çalışmaları onların buralarda verilen değer yargılarını daha kolay benimsemelerine yardımcı olacaktır. Ailenin yanında okulda da değerler eğitiminin devam etmesi önemlidir. Eğitim kurumlarının değerler eğitiminden sıyrılmış olarak ele alınması düşünülemez. Toplumsal normları oluşturan ve ailede başlayan değer eğitimi, çocuk okula gitmeye başladıktan sonra önemli oranda okulun görevi haline gelir. Okulların bu doğrultuda değerler üzerine inşa edildiği söylenebilir. Okul toplumdan bağımsız olmadığı için okulun değerlerini de toplumun değerlerinden ayrı düşünmemiz yanlış olacaktır. Bu anlamda okulun içinde bulunduğu toplumun değerlerini de dikkate alarak bu yönde değer sistemini oluşturması gerekmektedir. Bu anlamda toplumun değerlerinin okulu yönlendirdiğini söyleyebiliriz (Turan ve Aktan, 2008). Okulda öğrencilere verilmek istenen değerler çeşitli yöntemler kullanılarak ve farklı ortamlarda verilebilmektedir. Müfredat çerçevesinde edebiyat, tarih ve sosyal bilgiler dersleri başta olmak üzere farklı derslerde farklı değerler verilebilir. Öğrencilerden derslerine çalışmalarını beklemek, sorumlu davranmalarını beklemek ve diğer bireylere saygıyı öğretmek derslerde direk ya da dolaylı olarak verilebilecek değerler arasındadır. Dersler dışında ders dışı aktivitelerle de verilmek istenen değerler kolayca verilebilir. Bunlar drama kulüpleri, spor aktiviteleri ve sosyal hizmet çerçevesinde değerlendirilebilir. Çoğu ders dışı aktiviteler sadakat, cömertlik, cesaret ve çalışkanlık gibi farklı değerlerin öğretilebileceği ortamlar oluşturmaktadır (Wynne, 1989). ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE 1329 Mehmet Fatih YİĞİT - Ahmet Musab KESMECİ Öğrencilerin aynı sınıf ortamında olmaları, onların anlayış kabiliyeti ve değer yargıları yönünden aynı seviyede oldukları anlamına gelmemektedir. Bir çocuk soyut kavramları daha kolay algılarken, diğer bir çocuk daha somut örnekler isteyebilmektedir. Bu tür durumların özellikle eğiticiler tarafından akıldan çıkarılmaması önem arz etmektedir. Bu aşamada öğretmenlere düşen görevlerin başında öğrencilere yanlış yapma korkusundan ziyade, yanlış yaparak doğruya ulaşmayı öğretme ve bireysel farklılıkların hoşgörüyle karşılandığı bilincini kazandırmak olmalıdır. Böylelikle öğretilmek istenen değerler daha etkili ve kısa zamanda öğrencilere verilebilir. Özellikle toplumumuzda geçmişten gelen bir gelenek olan masal anlatımı okullarda istenilen değer yargılarının öğretilmesinde kullanılabilecek etkili yöntemler arasında sayılabilir. Bu tür uygulamalar çocukların hem eğlenmesini hem de öğrenmesini sağlayacak ve onlar üzerinde olumlu etki bırakacaktır. Toplumsal olarak edinilmesi amaçlanan ve tercih edilen değerler – adalet, sabırlılık, iyilik, merhametli olma, dürüstlük, vb.- geçmişten günümüze kadar gelmiş olan masallar aracılığıyla çok rahat verilebilmektedir. Bu tür masallar öğrencilerin sadece eğlenmesinin yanında onlara toplumsal anlamda nasıl davranılması gerektiğini, iyi birey olmanın ne demek olduğunu ve değerli olmanın değer vermekten geçtiğini algılaması açısından önemlidir (Çıblak, 2008). Vatandaşlık eğitimi dersi ders kitabı ve müfredatını inceleyen bir çalışmada sorunların demokratik çözümü başlığı altında karşılaşılan sorunların nasıl çözülebileceğine dair önerilerin masallar yoluyla verildiği belirlenmiştir (Yiğit, 2014). Bu anlamda masalların eğitimde kullanıldığını söylemek doğru olacaktır. Fakat konunun daha planlı ve programlı bir şekilde ele alınıp masallar etrafında değerler eğitiminin verileceği bir programın yapılması, toplumsal ve kültürel değerlerin aktarılmasında ve yaşatılmasında etkili olacaktır. 3. Naki Tezel’in Türk Halk Bilimi (Folklor) Araştırmaları ve Masal Derlemeciliğindeki Yeri ve Önemi Türk masal derlemeciliğinde önemli bir yere sahip olan Naki Tezel’in yapmış olduğu çalışmalardan hareketle yalnızca masal türüne değil folklorun muhtelif konularına da değindiğini görmekteyiz. Yazar, 30’a yakın masal kitabının yanı sıra bilmeceler, maniler, Türk halk bilmeceleri konularında yazdığı kitaplarla da bilinmektedir. Naki Tezel, yayımladığı masal metinleriyle masalların (muhteva, kaynak, kahramanlar vb.) birçok unsuru hakkında bilgi vermiştir. Bu metinlerin dışında masallar üzerine birtakım inceleme yazıları da kaleme alan Tezel, makale niteliği taşıyan bu çalışmalarıyla kendisinden sonra Türk masalları ile ilgili yapılan bilimsel araştırmalarda yol gösterici olmuştur. Çeşitli ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/3 2015 s. 1320-1338, TÜRKİYE