Van nul tot taal interviews Ouders van kinderen met een taalontwikkelingsstoornis vertellen hun verhaal i n t e r e s s a n t e b o e k e n e n w e b s i t e s De normale taalontwikkeling De gestoorde taalontwikkeling >> om te communiceren > bij kinderen met een taalontwikkelingsstoornis (TOS) met je kind > bij kinderen met een auditieve beperking Editorial ‘De best mogelijke of een taalontwikkelingsstoornis. behandelresultaten worden bereikt Hierbij wordt de structuur gevolgd die wij als ouders een belangrijke gebruiken in onze behandeling en die door Nederlandstalige rol kunnen vervullen in de Auris vorig jaar is beschreven in ontwikkel- leerlijnen. Daarmee kan bij elk kind worden behandeling van hun kind.’ vastgesteld waar het afwijkt van de normale films met ontwikkeling. Daardoor kunnen wij heel Dit is één van de conclusies die wij het gericht methoden inzetten waarvan de gebarentolk afgelopen jaar hebben getrokken uit al effectiviteit is bewezen. het onderzoek dat gedaan wordt over de effecten van behandeling aan kinderen In deze uitgave staan ook veel tips met een taalontwikkelingsstoornis of een om de taalverwerving spelenderwijs te gehoorbeperking. Dat Auris en ouders stimuleren. Sommige tips zullen je meer Visueel materiaal is erg belangrijk voor als partners samenwerken, is dan ook aanspreken dan andere. Kies zelf welke kinderen met een auditieve beperking of een van groot belang. ‘Van nul tot taal’ is tips kunnen helpen in jouw situatie. En heb taalontwikkelingsstoornis om goed te kunnen geschreven om invulling te geven aan je vragen? Dan kun je onze medewerkers leren. Zij kunnen optimaal gebruik maken van dit partnerschap. altijd benaderen. Op deze manier kunnen we samen in partnerschap de behandeling filmmateriaal, als de beelden worden ondersteund Als je kind zich op het gebied van taal niet van je kind optimaal vormgeven zodat je met gebaren. Daarom voorziet Stichting ECAP films goed ontwikkelt, roept dat veel vragen op. kind een zo goed mogelijke start maakt die op DVD staan van Nederlandse Gebarentaal, Wat is er aan de hand en wat kun je als voor de toekomst. onder andere de series ‘Het Zandkasteel’ en ouder doen? Wat helpt en wat helpt niet? ‘Huisje boompje beestje’. Hoe gaan andere ouders om met dergelijke ‘Van nul tot taal’ is tot stand gekomen met problemen? In deze uitgave vertellen medewerking van ouders die bereid waren U kunt de DVD’s bestellen via: www.auris.nl/shop. ouders over hun zoektocht naar de juiste hun ervaringen te delen. Wij hopen dat U betaalt € 15,50 per stuk, inclusief verzenden. ondersteuning en hoe ze daarbij geholpen hun verhalen de lezers net zo ontroeren zijn door Auris en anderen. en inspireren als bij ons het geval was. Het realiseren van deze uitgave is mogelijk Daarnaast lees je hoe de normale gemaakt door een financiële bijdrage van taalontwikkeling verloopt en hoe dat is Stichting DaDa en het Fonds NutsOhra. voor kinderen met een gehoorbeperking Hartelijk dank hiervoor. Petra van Dalsen, Marco van Es, Willian Heesters KsmvWvmgDHTEednmD‘gHtoaieenueianieaaienhcoenuymdnadl thr rdioruEG4igse uuetu haesatftirdrenf efseudpejomanaomesegrdtiobidetirgknn e , h,sDlaNaushBhd tle ta-amov zoertusutco dteeeei|veijt :C|d saogossrsneoc s re te|tt vmBo&ottsWeheinlsiiacarsccuenr uhthnn pWdha .nN hvgrtfi stjliaadifeBeigen levieeonne|ejnd|egr nengck NnaBter w ephdrso F snoarmaasetstelnarteahebicrielicmo |rlnoneooJliehrssueoëndarg ibrp tlttevrhilai mniuajgen|rnceeeaaengfaehgV dm ilonn’kliuunstiesm rln|gi ssiwt n BFidesedts KeotgoFf.tvtms eeiouueio uvnF acdp‘vn rnnnZendlh.eSadiade dndod t Vcnr|s isvats nanjme h Ve nettaD|ngm1rinieeoelorNinie9ougerre ione6Fsed:ssreeCt sesol 9g v|en eeT-Jnon avseKrBl |lisVdd nmtgeuaso|ieo|s ci-gtsvKnV srohoisnd|tecpgeKltieshg’irc, i s an|nttrh t|seioiNgipsgecistndneltith t-nigr ligH ij fcetacog koieshFehn n nne ottVtgi fditnntrprnoeisdgeg.n Cjs|nn3d .eds, e |n P1234IoVmgemerederpoestto rtrsoWRDHr glppekdeeeeeriruanogkc tcargwg iseameo: rmn le1ianeMn rw5m ewdmdd en mmoa drew lnaloiaekiknnk’ oraoesdu traDaun:ut:a eiiduStnknrt:tic Dhotivnegn sAcrhcahpivarius Thema; WeerHuisje Boompje Beestje mKsvHTEovtmWvmgDD‘gHetoaieeeuennieaiaenhconcuymdnradlhr drdiohuEGsigse uetu hasatfteicrdrnpnfefsedpejomaaohresegrtiobiirdetiwgknn ee ohisDlaNashBhdjtltka-aHTnmo1 geozerusuto dee ei|vsijtr :C|drseogossrsneep sa e h te| tn vmB&oottKeelimeulsiacaresctu nr uhthn pnWmha .nnN egrltmfi s/tjlaad ifBeigeen lvioonnie|eund|elg anemgcNnmiasvBter d iehdrsos Ftnoarmaeasetstlneua tahbiciijeldricm |rlroneo.oJineh ssuiaoëeenda r mibretlttevrhilai iua jgegn4|nce eaanengefve:hgVdm ilo n’klunsitnieso r n|egi sswtn BFBdesdtss KoetgoWFf.tvtse ee-ioueio urnF acp‘lvn rnn nnZendlheSdioagd dndod t, Vvcn| isv atsrnanjmeh Vep eottaD|ng1reinieeoeolonlNine9eougerar one6Fsd:ssrdepCn sesol 9g ev|eeeTeJn omn taseKrB3l |iVd ed nmtguas|nio |s ci-gnrtsKneV srhoisad|tecpg,Klntieshg’it c i s pan|tdtrhut| seioiNisge4cistnnielutith et-nig igH ij fctrcmjg rkoiesh,Fehne nn otetVtgei fndinntrrnoistdg,eg.n Cj s| nd .edsB e|n eesP1234IoVmgemertederpoesttjo rtrsoHWKJr eglppekedloeerire uanomkcercatggisea e:o rwdm lne1aeMoor5m o domdie ers mmam drdtilnaeoiakitn nk’ oi sdeu k naraD:uetl:a a eetiunSnnknerrt :e ti tvc wDn-hasoetnhivrndikergante asAngcgrehc?mahpivaaarkiuts Thema; KledingHuisje Boompje Beestje HTEovtmWKsmvvmgDD‘gHetoaieeeuennieiaaenhconcuymdnradlhr drdiohuEGsisge uetu hasatfteicrdrnpnfefsedpejomaaohresergtiobiirdetiwgknn ee ohisDlaNashBhdjtltka-aHTnmo1 gezoerusuto dee ei|vsijtr :C|drseogossrsneep sa e h te| tn vmB&oottWeelimeulsiacaresctu nr uhthn pnWmha .nnN egrtmfi s/tjlaad ifBeigen lvoioonnie|eund|elg anemgcNnmiasvBter iehdnrsos Ftnoarmaeasetstlneua tahbicijeldricem |rlroneo.oJieh ssuiaoëeenda r mibretlnttevrhilai iua jgen4|nce eaanengefve:hgVdm ilo n’klunsitnieso r n|egi sswtn BFBdesdtss KoetgoKFf.tvtse ee-ioueio urnF acp‘lvn rnn nnZendlheSdioagd dndod t, Vvcnl| isv atsrnanjmeh Vep eottaD|neg1rinieeoeolonlNine9eougerar one6Fsd:ssrdepCn sesdol 9g v|eeeTeJn omn taseKrB3l |iVd ed nmtguas|nio |s ci-gnitsKneV srhoisad|tecpg,nKlntieshg’it c i s pan|tdtrhut| seioiNisge4cistnnielutith get-nig igH ij fctrcmjg rkoiesh,Fehne nn otetVtgei fndinntrrnoistdg,eg.n Cj s| nd .edsB e|n eesP1234IoVmgemertederpoesttjo rtrsoJHMZr eglppekedoeeerir uino ekctjwcagng isiaeng: r mo le1adieMeero5m rdnmduo en mm adrwob lnaioiaimuknnke’ osdu u rkaDh:ut:raa eutiuSnknmrti:tisc eDhrotivnegn sAcrhcahpivarius Thema; WonenHuisje Boompje Beestje HTEovtmKsmvWvmgDD‘gHetoaieeeuennieiaaenhconcuymdnradlhr drdiohuEGsisge uetu hasatfteicrdrnpnfefsedpejomaaohresergtiobiirdetiwgknn ee ohisDlaNashBhdjtltka-aHTnmo1 gezoerusuto dee ei|vsijtr :C|drseogossrsneep sa e h te| tn vmB&oottHeelimeulsiacaresctu nr uhthn pnWmha .nnN egrtmfi se/tjlaad ifBeigen lvioonnie|eund|elgr anemgcNnmiasvBter iehdrsosf Ftnoarmaeasetstlneua tsahbicijeldricm |rlroneo.oJieh tssuiaoëeenda r mibretlttevrhilai iua jgen4|nce eaanengefve:hgVdm ilo n’klunsitnieso r n|egi sswtn BFBdesdtss KoetgoWFf.tvtse ee-ioueio urnF acp‘lvn rnn nnZendlheSdioagd dndod t, Vvcn| isv atsrnanjmeh Vep eottaD|ng1roinieeoeolonlNine9eougerar one6Fsd:ssrdepCn sesol 9g v|eneeTeJn omn taseKrB3l |iVd ed nmtguas|nio |s ci-gntsKneV esrhoisad|tecpg,Klntieshg’it c i s pan|tdtrhut| seioniNisge4cistnnielutith et-nig igH ij fctrcmjg rkoiesh,Fehne nn otetVtgei fndinntrrnoistdg,eg.n Cj s| nd .edsB e|n eesP1234IoVmgemertederpoesttjo rtrsoBSWDr eglppekdpoeeeriruinoimkc encagwgis aen:e rrm le1iaueMennr5m ind mdtm eie mmandrrlnat oiai ndnkk’ dosdu eoraaD:ut: am tehiuS nknoertt:ti rpc Defh?srotativnaegnn sAcrhcahpivarius Thema; HerfstHuisje Boompje Beestje HT1h ute/immsjae 4: BHoeorfmstpje Beestje R apergil 2io0d14irecteuren Zorg Koninklijke Auris Groep Eine nsa umitegnawvee rvkainng: Smtiecth:t Tinegle Eacca/NpOT Eine nsa umitegnawvee rvkainng: Smtiecth:t Tinegle Eacca/NpOT Eine nsa umitegnawvee rvkainng: Smtiecth:t Tinegle Eacca/NpOT Eine nsa umitegnawvee rvkainng: Smtiecth:t Tinegle Eacca/NpOT Code: EE6001 Duur: 60 minuten GETBAAARLEN- Code: EE6D002E EDuDur:I 6T0 ImEin uItNen DE NEDERLANDSE GEBARENTAALGETBAAARLEN- Code: EE6D003E EDuDur:I 6T0 ImEin uItNen DE NEDERLANDSE GEBARENTAALGETBAAARLEN- Code: EE6D004E EDuDur:I 6T0 ImEin uItNen DE NEDERLANDSE GEBARENTAALGETBAAARLEN- DE EDITIE IN DE NEDERLANDSE GEBARENTAAL afillmle sr,e ucihtvteone rvinogoerbne ehno ufodneong. rBaemhmouedne inss k toopeisëtreemn,m vienrgh uvraenn ,r eucihtltehneebnb eenn doep(enn) boapr ed evzeert obneeinldgd vreargbeor dveans.tgelegde werken, 1 afillmle sr,e ucihtvteone rvinogoerbne ehno ufodneong. rBaemhmouedne inss k toopeisëtreemn,m vienrgh uvraenn ,r eucihtltehneebnb eenn doep(enn) boapr ed evzeert obneeinldgd vreargbeor dveans.tgelegde werken, 2 afillmle sr,e ucihtvteone rvinogoerbne ehno ufodneong. rBaemhmouedne inss k toopeisëtreemn,m vienrgh uvraenn ,r eucihtltehneebnb eenn doep(enn) boapr ed evzeert obneeinldgd vreargbeor dveans.tgelegde werken, 3 afillmle sr,e ucihtvteone rvinogoerbne ehno ufodneong. rBaemhmouedne inss k toopeisëtreemn,m vienrgh uvraenn ,r eucihtltehneebnb eenn doep(enn) boapr ed evzeert obneeinldgd vreargbeor dveans.tgelegde werken, 4 DVD Inlay EE6001.indd 1 DVD Inlay EE6002.indd 1 13-11-2006 20:44:2D4VD Inlay EE6003.indd 1 13-11-2006 20:44:3D9VD Inlay EE6004.indd 1 13-11-2006 20:44:55 13-11-2006 20:45:23 2 Van Nul tot Taal Van Nul tot Taal 3 18 47 44 t a a l o nD te wniokrkme alilneg inhoud en verder 2 NEDERLANDSTALIGE FILMS 47 pedagogisch begeleider interviews de normale MET GEBARENTOLK Eline van ‘t Blik vertelt over haar werk. 6 meer lol in taal taalontwikkeling 3 EDITORIAL 50 wetenschappelijk onderzoek Thom heeft een taalontwikkelingsstoornis. 8 4 inhoud Onderzoek binnen en buiten Nederland. Communicatie door mimiek, 12 hij durft zich te laten zien lachen, huilen, bewegen, 51 GEZINSBEGELEIDER EN OUDERBEGELEIDER 24 kinderen met een Nu hij verstaanbaar is, durft hij in alle geluiden, brabbelen Chantal Labeur-Egter van Wissekerke vertelt taalontwikkelingstoornis opzichten te laten zien wat hij in huis heeft. 10 over haar werk. Communicatie door aankijken, Over de oorzaak van een taalontwikkelings- 52 boeken en websites 18 met sprongen vooruit gegaan wijzen, gebaren en geluiden stoornis, de signalen en bijkomende problemen. Je wilt dan het liefst meteen weten wat er met 1 4 Brabbelen en de eerste woordjes 3 0 kinderen met een auditieve beperking 53 iNFORMATIE EN ADRESSEN je kind aan de hand is. 16 Korte zinnen in gesproken taal 34 motoriek, spel en 55 COLOFON 28 hij komt er wel! of gebaren sociaal-emotionele ontwikkeling Omdat in de groep alles gericht is op taal 20 Over deze drie onderwerpen en de zagen wij al snel een enorme groei. Spreken in langere zinnen sensorische informatieverwerking. 22 42 hij raakt mensen Groei van de communicatie 38 aanbod voor ondersteuning Rond zijn eerste verjaardag zei Boris Auris Audiologisch Centrum, Auris Ambulante woordjes als ‘papa, mama, oma en opa’. Behandeling en het Auris Cursuscentrum. 48 soms vergeet je zijn beperkingen 44 uitgelichte tips voor taalstimulering Over interactief boeken lezen, spel, zingen Vanaf dag één was al duidelijk dat onze zoon, en werken met voorwerpen. toen tweeëneenhalf jaar, op zijn plek zat. 4 Van Nul tot Taal Van Nul tot Taal 5 paspoortje Naam en geboortedatum: Thom Mast, 16-6-2010 Beperking: Taalontwikkelingsstoornis Traject: AC diagnostiek, signalering en vroegbehandeling en gezinsgerichte behandeling Vorm van behandeling: Auris Behandelgroep Dordrecht Meer Over Thom: Thom (3) is de vrolijke benjamin van Lisa en Remco. Hij kan goed opschieten met broer Ruben (10) en zus Vera (8). Na een flinke oorontsteking stopt Thom rond zijn tweede levensjaar met praten. De KNO-arts constateert dat er niks mis is met het gehoor van Thom. Hij heeft een taalontwikkelingsstoornis zoals blijkt uit testen in het Auris Audiologisch Centrum. lol in ‘‘Er is toch niks mis met mijn kind,” dacht ik lang ‘Thom is een enthousiast, aanhankelijk en lief waar hij na een half jaar terecht kon. Een lastige kind. Een beetje ondeugend soms, maar dat stap. “Er is toch niks mis met mijn kind,” dacht ik hoort bij de leeftijd. Rond zijn tweede verjaardag lang. Ook wilde ik hem als moeder zelf leren praten; taal dat was met de andere twee ook gelukt. Fanatiek zei Thom woordjes als papa, mama, oma en bleef ik intussen dooroefenen en zag hem wat opa. Toen stopte hij opeens met praten. Een jaar vooruitgaan, maar niet genoeg.’ lang hoorde ik geen mama meer, hoe hard ik ook met hem oefende. Bij woordjes als oma kwam hij niet verder dan de klank ‘o’ en als Toegeven aan hulp Lisa Mast over hij iets wilde, wees hij aan of maakte gebaren. ‘Ik zat er op een gegeven moment een beetje doorheen. Door te praten met iemand van Wij dachten dat het de nasleep was van een haar zoon Thom de gezinsgerichte behandeling (voorheen heftige oorontsteking, de vierde op rij. Op de gezinsbegeleiding) zag ik echt in dat Thom peuterspeelzaal zou Thom vanzelf wel met professionele hulp nodig had om te leren praten. vriendjes gaan praten, hoopten we.’ Daar moest ik gewoon aan toegeven. Gelukkig voelde het meteen goed toen onze zoon eind augustus 2012 naar de Auris Behandelgroep ging. Benedengrens Thom vindt het er heerlijk en heeft in korte tijd ‘Helaas ging het op de eerste dag helemaal mis. zoveel geleerd! Wij als ouders krijgen praktische De juf zong met de kinderen een liedje en Thom tips en worden door het team zoveel mogelijk bij schrok zo van het geluid dat hij met zijn handen zijn ontwikkeling betrokken en gestimuleerd om op zijn oren de klas uitstormde. Op het toilet thuis met Thom te oefenen. Zo zijn wij thuis ook liet hij zich voorover vallen op de grond. gaan praten met gebaren omdat het Thom helpt. Echt bizar. De volgende ochtend zat ik met We gebruiken de gebaren die de leidsters in zijn Thom bij de huisarts en leek hij aan één oor groep toepassen en wekelijks aan ons doorgeven. behoorlijk doof. Maar de KNO-arts vond Mocht dat niet genoeg zijn voor Thom dan zou ik geen afwijking en verwees ons door naar een gebarencursus gaan volgen. Maar hij gaat de het Auris Audiologisch Centrum. Uit allerlei laatste tijd zo goed vooruit met praten dat gebaren testen bleek dat onze zoon met zijn taal- en amper nodig zijn thuis. Binnenkort hebben we spraakontwikkeling op de benedengrens zat hierover met het team een evaluatiegesprek.’ en dat hij een taalontwikkelingsstoornis heeft.’ Meer lol in taal Moeite met etiket ‘Hij zegt dingen na, benoemt zaken, formuleert ‘Hoewel ik zag dat Thom kenmerken heeft van zinnetjes. En hij zegt weer mama tegen me! Je ziet een kind met een taalontwikkelingsstoornis, dat Thom meer interesse en lol krijgt in taal. Ook is vond ik het moeilijk te accepteren. Je wilt liever hij nu minder gefrustreerd omdat hij zich beter kan geen etiket op je kind plakken. Ondertussen uitdrukken. In juni wordt hij vier jaar en zien wij kreeg Thom logopedie en ging ik zelf ook met hem het liefst naar dezelfde basisschool gaan als hem oefenen. Op advies van de logopedist van die van zijn broer en zus; ‘twee keer struikelen’ en het Auris Audiologisch Centrum, die hem extra je bent er. We hebben goede hoop dat het misschien begeleidde op de peuterspeelzaal, schreven we gaat lukken met extra begeleiding. Uiteindelijk hem in op de Auris Behandelgroep in Dordrecht kiezen we voor de beste aanpak voor onze zoon.’ 6 Van Nul tot Taal Van Nul tot Taal 7 De normale t a a l o nD te wniokrkme al ilneg taalontwikkeling >> Communicatie door mimiek, lachen, huilen, bewegen, geluiden, brabbelen De eerste 6 maanden Baby’s communiceren al met je, lang voordat > het verschil opmerken tussen blije en verdrietige ze woorden gaan gebruiken. Zij doen dit onder uitingen andere door te kijken, geluidjes te maken, > huilen om te laten merken hoe ze zich voelen, zoals Reageer op je kind Streel en knuffel te huilen en mimiek. Door je baby goed te hongerig of moe observeren, kun je leren wat jouw kind je wil > bekende stemmen herkennen, bijvoorbeeld die van hun je baby Imiteer gezichtsuitdrukkingen, vertellen. Door op je baby te reageren, lever je pappa of mamma doe de geluidjes na en benoem Dit zorgt ervoor dat je baby zich een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling > lachen de dingen die het ziet. Het is veilig en blij voelt en het stimuleert van de communicatievaardigheden. Kinderen > hun tong uitsteken en hun mond bewegen als je tegen belangrijk dat je je kind volgt de lichamelijke ontwikkeling. leren taal doordat zij in contact zijn met hen praat en aansluit op wat het beleeft. de ander en met de omgeving. Kinderen > kirrende geluidjes maken zoals ‘eeee’ en ‘aaaaah’ ontwikkelen taalvaardigheden in verschillende > schaterlachen tempo’s maar baby’s kunnen al snel: > reageren op gesproken taal > reageren op harde geluiden, zoals van de stofzuiger of een dichtslaande deur > geïnteresseerd je gezicht observeren, het eerste Gezichtsuitdrukkingen Zing en praat oogcontact maken Door verschillende gezichtsuitdrukkingen te laten zien, zachtjes > met lichaamsbewegingen iets duidelijk maken door houd je de aandacht vast en maak je je kind vaak aan tegen je baby bijvoorbeeld het hoofd wegdraaien als hij iets niet wil. het lachen. Baby’s houden van kinderrijmpjes en slaapliedjes. Dit bevordert een goede ontwikkeling van hun luister- en spraakvaardigheden. Na een paar maanden raken baby’s meer geïnteresseerd in hun omgeving. Ze beginnen te kijken naar speelgoed zoals een rammelaar. De ouders zijn Plan elke dag nog steeds het allerbelangrijkste voor de baby. een rustpunt De baby kan in de dag Praat bij de > geluidjes maken, brabbelen zoals ‘ba ba’ Dit betekent een moment met zo min dagelijkse > om beurten geluidjes maken; om beurten betekent dat je baby mogelijk achtergrondgeluiden; doe activiteiten een geluidje maakt, je iets terugzegt en je baby weer een de radio en tv uit. Richt al je aandacht geluidje maakt Tijdens aankleden, eten en in bad op je baby. Hierdoor leert het kind > meerdere verschillende geluidjes maken gaan. Vertel wat er gebeurt en zich te concentreren en te luisteren. > veel voorkomende woorden herkennen die gekoppeld zijn aan wat je doet. handelingen, zoals ‘nee’ en ‘kom eens bij me’ > geluiden maken om aandacht te vragen, bijvoorbeeld als je baby blij of boos is. 8 Van Nul tot Taal Van Nul tot Taal 9 >> t a a l o nD te wniokrkme al ilneg Communicatie Stimuleer momenten van gedeelde aandacht. De gezamenlijke aandacht voor een voorwerp of door aankijken, gebeurtenis is een manier om de communicatie op gang te brengen. Kijk samen met je kind naar dingen wijzen, gebaren die er zijn of gebeuren; kijk bijvoorbeeld door het en geluiden raam naar buiten. Volg de blik van je baby en vertel wat jullie zien: ‘Een vogel in de boom’. Of rol samen met een bal en maak oogcontact voordat je de Ongeveer tussen 6 en 12 maanden bal rolt. Stimuleer beurtgedrag. Als je kind een geluidje maakt, lach dan naar je baby en zeg iets terug. Wacht tot je baby weer een geluidje maakt, terwijl je blijft kijken en lachen. Dit zijn de eerste stappen van een gesprek. Kinderen beginnen zich meer en Het kind begrijpt rond de veertig meer uit te drukken, maar nog zonder woorden zoals drinken, schoen, auto. Spreek’ met je gezicht en laat verschillende taal te gebruiken. Ze richten zich op Het begrijpt ook eenvoudige vragen of gezichtsuitdrukkingen zien die passen bij een verschillende mensen of op voorwerpen aanwijzingen die ondersteund worden situatie. en krijgen aandacht voor wat er in hun met gebaren. Het kind imiteert geluiden omgeving gebeurt. Ze reageren op hun en gebruikt vaste klanken zoals ‘boe’ eigen naam en wijzen naar voorwerpen. voor koe of ‘da’ voor dag. Herhaal veel, dat vergroot de voorspelbaarheid. Typisch voor deze leeftijd is dat kinderen: Voorlezen en spelletjes als ‘Kiekeboe’ of ‘Daar komt een muisje aangekropen…’ zijn heel geschikt. > aandachtig luisteren > gaan aangeven als ze iets heel leuk vinden door te > een reeks geluidjes kunnen maken lachen, mimiek, positieve geluiden maken > geluidjes maken om de aandacht te trekken > van spelletjes houden zoals ‘Kiekeboe’ en ‘Klap-eens-in- Moedig je baby aan om te reageren, om meer te en je daarbij aankijken je-handjes’ willen. Schud bijvoorbeeld de rammelaar en wacht > teruglachen als er naar hen gelachen wordt > van speeltjes houden die geluid maken tot het kind laat merken dat het wil doorgaan door je > je aankijken als je tegen hen praat > simpele opdrachten begrijpen zoals ‘geef mamma eens aan te kijken, een geluidje te maken of doordat het > woordbegrip hebben van bepaalde woorden als papa en een kus’, ‘schop de bal’, ‘geef eens hier’, ‘raap maar op’ mama of ‘nee, nee’ naar de rammelaar grijpt. > beginnen met zwaaibewegingen bij het gedag zeggen > gebaren maken of dingen aanwijzen, waarbij ze > zonder taal gaan aangeven als ze iets niet tegelijkertijd geluidjes maken om aan te geven wat ze willen, door mimiek, negatieve geluiden maken willen. of nee-schudden 10 Van Nul tot Taal Van Nul tot Taal 11 paspoortje Naam en geboortedatum: Daan Maas, 02-11-2007 Beperking: Fonologisch probleem Traject: AC diagnostiek, gezinsgerichte behandeling, Auris Behandelgroep Bergen op Zoom en ambulante begeleiding van Auris Dienstverlening Vorm van onderwijs: Regulier basisonderwijs met rugzakbegeleiding Over Daan: Als peuter vertelt Daan hele verhalen, maar vader Ronny en moeder Chantal kunnen er geen touw aan vastknopen. Hij stoot klanken uit als ‘uhh’. Omdat hij onverstaanbaar blijft praten, komt Daan uiteindelijk voor onderzoek terecht bij het Auris Audiologisch Centrum in Bergen op Zoom. Daar blijkt dat de spraak van Daan achterblijft door een fonologisch probleem. ‘Daan hoorde het eerste jaar nauwelijks ontwikkeling ging vliegensvlug. Drie maanden later, iets omdat hij constant verkouden was en op zijn derde verjaardag, zei Daan al woorden als ‘papa, mama, opa en oma.’ oorontsteking had. Hij kreeg buisjes, maar zijn spraak kwam niet op gang. Op de peuterspeelzaal waar hij rond zijn tweede Bergopwaarts jaar naartoe ging, werd daar wat laconiek op ‘Na die eerste veelbelovende maanden in de gereageerd. Daan zou vanzelf wel gaan praten, behandelgroep stagneerde de ontwikkeling van dachten ze. Twee maanden later kwam toch het Daan vrij onverwacht. Zijn logopedist nam ons verzoek om extra hulp in te schakelen. Ook de mee naar een spraak-taal patholoog. Na enkele testjes zei hij: “Hij gaat wel praten hoor want externe logopedist waar hij inmiddels naartoe hij is zo slim.” Bleek dat Daan al klaar was voor ging, kon hem niet verder helpen. technieken die normaal worden ingezet om oudere kinderen te leren praten. Vanaf dat moment ging het weer bergopwaarts met zijn ontwikkeling. Een ambulant dienstverlener van Auris kwam Het is geweldig hoe het team onze zoon hierin Daan toen observeren in de peutergroep en heeft ondersteund. verwees ons door naar het Auris Audiologisch Centrum. Daar bleek uit verder onderzoek dat Heel blij waren wij ook met de gezinsbegeleidster onze zoon een fonologisch probleem had. Hij van Auris, die ons vier jaar lang met raad en daad maakte lange zinnen, maar sprak niet alle klanken heeft bijgestaan. Wij konden ons verhaal bij haar ‘Hij durft goed uit zodat wij er niks van begrepen. Ook voor kwijt en zij sprak ons moed in. Ze hielp ons met ’t mannetje zelf was het frustrerend omdat hij de het eetprobleem van Daan omdat hij door zijn juiste woorden in zijn hoofd had en dacht dat chronische verkoudheid weinig had leren eten in deze goed uit zijn mond rolden.’ zijn eerste levensjaar. Verder heeft ze bemiddeld in de relatie tussen Daan en zijn oudere broer Rick waarbij ze kenmerken van autisme herkende. Direct een klik Bij Rick is toen inderdaad de diagnose PDD-NOS zich te ‘Na de diagnose kregen we gezinsgerichte gesteld. Best moeilijk; heb je opeens twee kinderen behandeling en kwam Daan in aanmerking waar iets mee is. voor de behandelgroep van Auris. Daar hebben we even mee gewacht omdat we moesten wennen Ruim voordat Daan vijf werd, hebben we met aan het idee dat ons kind speciale zorg nodig had. het team van de behandelgroep gekeken naar Daan bezocht intussen een regulier groepje voor het vervolgtraject. Uiteindelijk bleek een plek op laten zien’ peuters met een taalachterstand. Dat schoot niet een reguliere basisschool met rugzakbegeleiding op. We hebben toen kennisgemaakt met het team vanuit Auris de beste optie. De overgang naar zijn van de behandelgroep in Bergen op Zoom. Daan nieuwe school is stapsgewijs gegaan. Daan ging had direct een klik met de leidsters en de andere eerst wennen in groep 3. Ook kreeg hij een nieuwe kinderen. Echt fantastisch! Na de eerste dag in de externe logopedist. Na twee jaar logopedie, lukte groep kwam mijnheer met een grote smile naar het hem om alle letters goed uit te spreken in RONNY MAAS OVER buiten en dan weet je als ouders dat het goed is. woord- en zinsverband. Een overwinning! Hij leerde gebaren, kreeg individuele logopedie Daan is een opgewekte, leergierige jongen die ZIJN ZOON DAAN en kinderoefentherapie omdat hij een motorische de lat voor hemzelf hoog legt. Nu hij verstaanbaar achterstand had. Mijn vrouw en ik volgden een is, durft hij in alle opzichten te laten zien wat hij gebarencursus en oefenden veel met Daan. Zijn in huis heeft. En dat is veel!’ Van Nul tot Taal 13 >> t a a l o nD te wniokrkme al ilneg Gebruik veel Als je kind iets verschillende geluiden Maak gebaren als je praat, zwaai aanwijst, zeg dan en de naam van het bijvoorbeeld als je ‘dag-dag’ zegt, steeds wat het is. kind om de aandacht of wijs naar de beker en pak hem Als het probeert het te trekken. Dit kunnen woord na te zeggen, op als je ‘drinken’ zegt. geluiden zijn die je zelf zeg het dan nog maakt of het geluid een keer. Brabbelen en de van voorwerpen zoals een piep-speeltje. Kijk samen naar eerste woordjes boeken met afbeeldingen, vertel Benoem de voorwerpen waar erbij wat je ziet en wijs Ongeveer tussen 12 en 18 maanden Gebruik alledaagse gebeurtenissen dingen aan. je kind naar kijkt; dit kunnen hun zoals aankleden, eten geven of speeltjes zijn of kleren, hun eigen een schone luier omdoen om je armen en benen of huishoudelijke kind naar je te laten kijken en goed voorwerpen. Hoe vaker een kind oogcontact te maken. Zing kinderliedjes waarbij je iets hoort, des te beter kan het gebaren maakt, zoals ‘Hoedje van de woorden onthouden. papier’ en ‘Klap eens in je handjes’ en doe spelletjes zoals ‘Kiekeboe’. Praat bij de dagelijkse activiteiten van je kind zoals aankleden, eten en in bad gaan. Vertel Het is belangrijk wat er gebeurt en wat om eerst te kijken, je doet. Bijvoorbeeld: Doe spelletjes te wachten met je ‘Mama gaat jouw waar ‘nog een reactie, te luisteren schoenen aandoen’. keer’ in voorkomt en daarna pas iets bijvoorbeeld een bal toe te voegen. Met naar elkaar toe rollen. toevoegen wordt Je kunt het rollen bedoeld dat je het ondersteunen door woord of de korte zin Geef je kind de telkens te zeggen: die jouw kind zegt, mogelijkheid om ‘Nog een keer’ langer kunt maken. De eerste woordjes komen vanaf ongeveer 14 na of begint zelf woorden te gebruiken. te kiezen. Laat of: ‘Rol de bal’. Bijvoorbeeld als je maanden.In de brabbelfase maken kinderen geluiden > Het kan zich langer op iets concentreren, bijvoorbeeld een kind zegt: ‘Bus groot’, als mamamamam of wawadada Dit noemen we bijvoorbeeld langer spelen met hetzelfde appel en een banaan dan kun jij antwoorden herhaalde articulatiebewegingen. Dat kan steeds speelgoed. zien, zodat je kind kan met: ‘De bus is heel dezelfde beweging zijn zoals bij mamamamam, > Het kind herkent geluiden en begrijpt aan het aangeven wat het wil groot, ja’. Lees meer of het zijn verschillende bewegingen zoals bij einde van deze periode rond de 200 woorden, eten. Zeg erbij: ‘Wil over deze Hanen- je een appel of een Gebruik speelgoed en voorwerpen wawadada. Voor deze brabbels selecteert een kind eenvoudige vragen en opdrachtjes zoals principes in ‘Aanbod meer en meer klanken uit zijn moedertaal. Eerst ‘Waar is je schoen?’ en ‘Pak de bal’. banaan?’ Of laat twee die geluid maken, boekjes met voor ondersteuning’ speeltjes zien, zodat het komen allerlei exotische klanken voorbij, maar > Het kind gebruikt dan actief rond de geluid en muziekopnames om de verderop in dit boek. kan kiezen waarmee naarmate het kind ouder wordt, gaan de groepjes 50 woorden. luister-vaardigheden en aandacht het wil spelen. Zeg er klanken steeds meer op echte lettergrepen lijken. > Door goed te kijken naar het gedrag, de bijvoorbeeld bij: ‘Speel te stimuleren. gebaren en de gezichtsuitdrukking, een aantal je met de pop of met > Het kind probeert nieuwe dingen uit en is actief mogelijkheden af te gaan en te luisteren naar de beer?’ in het ontdekken van zijn omgeving. de toonhoogte, kun je achterhalen wat je > Het imiteert woorden en geluiden, zegt woorden kind precies bedoelt. 14 Van Nul tot Taal Van Nul tot Taal 15 t a a l o nD te wniokrkme al ilneg Korte zinnen in >> gesproken taal of gebaren Ongeveer tussen 18 maanden en 2 jaar >> Praat over alledaagse gebeurtenissen, zoals de boodschappen opruimen. Hierdoor kan je kind taal koppelen aan wat er gebeurt in de wereld om zich heen. >> Gebruik voorwerpen en gebaren zodat je kind woorden gemakkelijker gaat begrijpen. >> Geef ook keuzes: ’Wil je de beer of de auto?’, ‘Is dit je neus of je voet?’. >> Samen plaatjes kijken in boeken en beschrijven wat je ziet, heeft hetzelfde positieve effect als het voorlezen van het boekje. Het stimuleert het vermogen om zich op iets te concentreren. Het kind gaat steeds meer begrijpen van de taal en eenvoudige waar-, wat- en wie-vragen zoals >> Herhaal wat je kind zegt en breid de om zich heen, maar gaat ook steeds meer taal zelf ‘Waar is de poes?‘, ‘Wat doet papa?’ of ‘Wie gaat zin dan uit. Als je kind bijvoorbeeld gebruiken. Het spreekt in losse woorden of zinnetjes eten?’. Het kan eenvoudige opdrachten uitvoeren ‘sap’ zegt, kun je ‘Meer sap’ zeggen van twee woorden of gebaren. Kinderen raken in zoals: ‘Leg de pop in bed’ of ‘Drink je sap’. deze fase vaak gefrustreerd als volwassenen hen niet > Het kind gebruikt rond de tweehonderd woorden of ‘Jij krijgt sap’. Een woord op de juiste begrijpen, wat tot driftbuien kan leiden. Probeer en het maakt tweewoordzinnen zoals: ‘Auto manier herhalen en de zin een beetje kalm te blijven en laat je kind rustig uitvertellen of rijden’, ‘Die op’ of ‘Poes nou?’. Ook roept het om langer maken, is de beste manier om uitleggen wat het bedoelt. Dat is bij jonge kinderen de ouders met ‘papa’ of ‘mama’. taal te stimuleren. lastig. Probeer er achter te komen wat je kind bedoelt, > Beurtspelletjes met speelgoed vinden kinderen door het te laten aanwijzen, te gebaren of jou mee te nog steeds erg leuk om te doen. >> Zorg ervoor dat je kind je gezicht kan zien als je praat. nemen. Zeg tegen het kind dat jij het vervelend voor > Ze gaan wensen aangeven door woorden te Hierdoor ziet het de bewegingen van je mond en gaat het het kind vindt dat je het niet begrijpt en laat zien dat gebruiken zoals: ‘die’. je wel veel moeite doet om het te begrijpen. Het kind > Als het kind iets niet wil, gebruikt het woorden de bewegingen nadoen. kan de situatie nog niet altijd met taal oplossen. als: ‘wil niet’ en ‘niet doen’. > Ook gaat het kind steeds vaker reageren op > Net als in de eerdere fasen kan het kind zich vragen over handelingen of voorwerpen door ‘ja’ richten op geluiden en taal. te zeggen. > Het kind begrijpt rond de vierhonderd woorden > Het imiteert volop en gebruikt zijn eigen naam. 16 Van Nul tot Taal Van Nul tot Taal 17 paspoortje Naam en geboortedatum: Lucas de Graaf, 11-03-2010 Beperking: Doof met CI Traject: AC diagnostiek, signalering en vroegbehandeling, gezinsbegeleiding via Pento Vorm van behandeling: Auris Behandelgroep Utrecht met gezinsbegeleiding van Pento Over Lucas: Na twee mislukte gehoortesten brengt de derde test aan het licht dat Lucas (4), de zoon van Yvonne en Ruud, niet reageert op geluid. De audioloog constateert na verder onderzoek dat het ventje van zes weken oud doof is. Hoortoestellen leveren niet het gewenste resultaat en Lucas komt in aanmerking voor een cochleair implantaat (CI). ‘Inmiddels kan ik het prima over mijn lippen krijgen dat Lucas doof is. Met een Heftige periode gehoorverlies van 110/120 decibel kun ‘Inmiddels waren we met Lucas veel aan het oefenen met gebarentaal en volgde je ook moeilijk volhouden dat hij ernstig ik gebarencursussen. Hij ging naar de slechthorend is. Maar je bent wel een tijd aan vroegbehandeling van Pento, in Amersfoort en het worstelen voordat je het kunt accepteren. naar het kinderdagverblijf waar de leidsters ook Doofheid komt niet voor in de familie van zijn gebarentaal leerden. De ontwikkeling van Lucas vader en bij mij is het lastig te achterhalen ging goed totdat hij anderhalf jaar na de operatie omdat ik ben geadopteerd. Aanvankelijk een grote bult achter zijn oor kreeg. Een van dachten we na die eerste gehoortesten dat de implantaten was gaan ontsteken en moest eruit. Dit had niemand verwacht. Lucas verbleef het goed zou komen. Echt ongerust werden ruim twee weken in het ziekenhuis. Een heftige we toen Lucas bij de derde test opnieuw Met periode. Lucas weigerde daarna zijn andere CI slecht scoorde. Je wilt dan het liefst meteen te dragen en het werd een dagelijkse strijd. Pas wete n wat er met je kind aan de hand is.’ toen Lucas bijna drie was en overstapte naar de Auris Behandelgroep, vroeg hij er uit zichzelf om. Vreemde ogen dwingen!’ Cochleair implantaat sprongen ‘Onze zoon was zes weken toen de diagnose kwam en kreeg vrij snel daarna hoortoestellen Vrolijk en leergierig die geen soelaas boden. Intussen kregen we ‘Sinds hij in de behandelgroep zit, is zijn ondersteuning van een gezinsbegeleidster van woordbegrip en woordenschat met sprongen Pento. Dat is fijn omdat er enorm veel op je af vooruitgegaan. En dat met maar 1 CI. Zelf doe komt. Zeker toen bij Lucas een CI- traject werd ik met Lucas thuis de spraakoefeningen die zijn vooruit gestart in het Wilhelmina Kinderziekenhuis logopedist opgeeft. Die intensieve aanpak helpt in Utrecht. Hij was toen negen maanden en hem echt vooruit. Hij voelt zich ook goed in de onderging verschillende medische onderzoeken groep, heeft vriendjes en is vrolijk, sociaal, druk en daarna nog die zware operatie. Ingrijpend en leergierig! Ik ben heel blij met de soepele omdat je zo’n jong kind niks kunt uitleggen. samenwerking met het team. Ik heb wekelijks Gelukkig is het een sterk mannetje en had hij contact met de leidsters van Lucas die zich heel na zes uur opereren in beide oren een cochleair warm en betrokken opstellen. gegaan implantaat. Na een herstelperiode brak het spannende moment aan dat het CI voor de Lucas krijgt binnenkort een tweede CI omdat eerste keer werd aangesloten. Lucas reageerde je met twee oren nu eenmaal beter kunt horen echter niet. Een maand later wel. Voor de eerste uit welke richting het geluid komt. Deze keer keer in zijn leventje hoorde hij geluid in de vorm is hij ouder en kunnen we hem uitleggen wat van piepjes. Daar schrok hij zo van dat hij in hem te wachten staat. Ook op de behandel- tranen uitbarstte. Na verloop van tijd ging het groep bereiden ze hem voor op de onder- beter. Onder begeleiding van het ziekenhuisteam zoeken en de operatie. Deze ondersteuning Yvonne Kraaij werd de spraakprocessor geleidelijk ingesteld is echt waardevol en noodzakelijk voor Lucas. totdat het geluid optimaal was voor Lucas. Misschien dat hij op termijn naar een reguliere over haar zoon Lucas Hij ging meer geluiden waarnemen en basisschool kan, maar voorlopig zit hij prima herkennen en draaide zich naar het geluid toe.’ op zijn plek.’ Van Nul tot Taal 19