VAD-Leerlingenbevraging In het kader van een drugbeleid op school Syntheserapport schooljaar 2015-2016 Colofon Auteur Johan Rosiers, stafmedewerker VAD Redactie Nina De Paepe, stafmedewerker VAD Marijs Geirnaert, directeur VAD Joris Van Damme, stafmedewerker VAD Verantwoordelijke uitgever P. Van Deun, Vanderlindenstraat 15, 1030 Brussel Wettelijk depotnummer: D/2017/6030/4  2017 VAD Vanderlindenstraat 15, 1030 Brussel T 02 423 03 33 | F 02 423 03 34 | [email protected] | www.vad.be Het gebruik van (delen van) deze publicatie is toegestaan mits behoud van visie en doelstellingen van de publicatie, mits duidelijke bronvermelding en mits er geen financiële winst mee beoogd wordt. Inhoud Inhoud ......................................................................................................... 3 Procedure ..................................................................................................... 7 Vragenlijst .................................................................................................... 7 Steekproef .................................................................................................... 8 Dataverwerking en statistische analyse ............................................................. 8 Aanvullende opmerkingen ............................................................................... 9 Prevalentie en frequentie van tabak ................................................................ 11 Leeftijd .................................................................................................... 11 Jongens-meisjes ........................................................................................ 12 Onderwijsvormen ...................................................................................... 12 Evoluties in de prevalentie van tabak .............................................................. 13 Tabaksgebruik en de wetgeving ...................................................................... 16 Prevalentie naar wettelijke leeftijd ............................................................... 16 Kennis van de wetgeving ............................................................................ 16 Tabak in de leefwereld van jongeren ............................................................... 17 Subjectieve beschikbaarheid van tabak ......................................................... 17 Prevalentie en frequentie van alcohol .............................................................. 19 Leeftijd .................................................................................................... 19 Jongens-meisjes ........................................................................................ 21 Onderwijsvormen ...................................................................................... 22 Evoluties in alcoholgebruik ............................................................................ 23 Alcohol in de belevingswereld van jongeren ..................................................... 27 Motieven om al dan niet alcohol te drinken .................................................... 27 Negatieve ervaringen na het drinken van alcohol ............................................ 27 Alcohol in de vriendenkring ......................................................................... 27 Alcohol, de wetgeving en de grenzen voor verantwoordelijk gebruik .................... 29 Alcoholgebruik bij jongeren onder de 16 jaar ................................................. 29 Alcoholgebruik bij jongeren van 16 jaar en ouder ........................................... 30 Alcoholgebruik per leeftijd .......................................................................... 30 Beschikbaarheid van alcohol ........................................................................ 31 Kennis van de wetgeving ............................................................................ 31 Prevalentie en frequentie van psychoactieve medicatie ...................................... 33 Evoluties in psychoactieve medicatie ............................................................... 34 Syntheserapport leerlingenbevraging 2015-2016 3 Prevalentie en frequentie van cannabis ............................................................ 37 Leeftijd .................................................................................................... 37 Jongens-meisjes ........................................................................................ 37 Onderwijsvormen ...................................................................................... 38 Evoluties in het cannabisgebruik ..................................................................... 38 Cannabis in de belevingswereld van jongeren ................................................... 40 Motivaties om al dan niet cannabis te gebruiken ............................................ 40 Negatieve ervaringen na het gebruiken van illegale drugs ................................ 40 Subjectieve beschikbaarheid van cannabis .................................................... 41 Kennis van de wetgeving ............................................................................ 41 Cannabis in de vriendenkring ...................................................................... 41 Prevalentie en frequentie van andere illegale drugs ........................................... 45 Leeftijd .................................................................................................... 45 Jongens-meisjes ........................................................................................ 45 Onderwijsrichting ...................................................................................... 46 Evoluties in prevalentie van andere illegale drugs ............................................. 47 Andere illegale drugs in de leefwereld van jongeren .......................................... 48 Prevalentie en frequentie van gokken .............................................................. 49 Evoluties in gokken ...................................................................................... 51 Kennis van de wetgeving over gokken ............................................................. 52 Tabak-alcohol ............................................................................................ 57 Cannabis-alcohol ....................................................................................... 58 Tabak ......................................................................................................... 59 Alcohol ....................................................................................................... 60 Illegale drugs .............................................................................................. 60 Syntheserapport leerlingenbevraging 2015-2016 4 Inleiding Bij jongeren leeft vaak het gevoel dat al hun leeftijdsgenoten roken, drinken of blowen. Onder invloed van spectaculaire berichten in de pers veralgemeent dit gevoel vaak. Zo komt het dat we ons ook als volwassenen en als professionals afvragen hoe het gesteld is met het gebruik van onze jongeren. Roken, drinken en blowen onze leerlingen nu echt zo veel? Of klopt het ‘generatie-denken’ en zijn onze leerlingen, zoals het generatie Z betaamt, inderdaad volwassener dan hun voorgangers? Houden ze graag de touwtjes stevig in handen en zet een zekere controledrang zich ook door in roken, drinken, druggebruik, gokken en gamen? Dankzij de jaarlijkse VAD-leerlingenbevraging weten we sinds 1998 het fijne van het middelengebruik van onze leerlingen en kunnen we ook dit jaar een inkijk geven in hun middelengebruik en antwoord geven op bovenstaande vragen. Op basis van onze representatieve steekproef geven we antwoord op de vraag hoeveel scholieren roken, drinken en blowen, hoe vaak ze dit doen en monitoren we de beginleeftijd van hun gebruik. Onze jarenlange traditie van leerlingenbevragingen stelt ons daarenboven in staat om trends in gebruik zichtbaar te maken. Weten of en wat onze leerlingen gebruiken is van belang om preventief te werken op school. Door de VAD-leerlingenbevraging krijgt de school handvatten om haar Drugbeleid op School te ontwikkelen of te optimaliseren, de bevraging is immers opgesteld volgens dezelfde pijlers (regelgeving, begeleiding, educatie en structurele maatregelen in de schoolcontext). De bevraging geeft de deelnemende scholen zicht op het middelengebruik van de leerlingen (frequentie en hoeveelheid van gebruik, motieven, houding van vrienden, beschikbaarheid van illegale drugs ...). Er wordt gepeild naar het gebruik van tabak, alcohol, cannabis en ander illegale drugs en psychoactieve medicatie, evenals naar gokken en gamen. Syntheserapport leerlingenbevraging 2015-2016 5 Syntheserapport leerlingenbevraging 2015-2016 6 Methode Procedure Via onze website en de lokale en regionale preventiewerkers licht VAD de scholen in over de mogelijkheid een leerlingenbevraging te organiseren. De scholen schrijven zich vrijwillig in. De bevraging kan gedurende het hele schooljaar worden afgenomen. Nadien nemen de scholen deel aan een verplichte vorming, waarop zij hun rapport ontvangen. Verdere ondersteuning wordt op vrijwillige basis gegeven door het regionaal CGG-preventiewerk tabak, alcohol & drugs. De vragenlijst wordt op papier ingevuld. Het invullen duurt ongeveer een lesuur. De school organiseert zelf de bevraging, maar ontvangt wel een procedurehandleiding. Alle leerlingen van een school dienen bevraagd te worden en dit tegelijkertijd. Indien dit niet mogelijk is (wegens bijvoorbeeld stages), dient de bevraging binnen één week plaats te vinden. Afname mag niet gebeuren de week na een vakantieperiode. Anonimiteit wordt gegarandeerd voor de leerlingen, alsook voor de scholen. De scholen ontvangen een geanonimiseerd rapport via het toekennen van een nummer, waarbij enkel de school zelf, VAD en de preventiewerker kunnen weten over welke school het gaat. Vragenlijst De vragenlijst is opgebouwd volgens de vier pijlers van een drugbeleid en omvat volgende thema’s: - Demografische gegevens - Prevalentie en frequentie van tabak, alcohol, cannabis, andere illegale drugs, medicatie, gokken en gamen, alsook indicaties voor risicovol gebruik - Beginleeftijd van middelengebruik - Motieven om wel of niet alcohol en cannabis te gebruiken - Negatieve ervaringen na het gebruik van alcohol en illegale drugs - Beschikbaarheid van genotsmiddelen - De perceptie van het middelengebruik in de vriendenkring - De verwachte reactie van vrienden en ouders op het proberen of gebruiken van cannabis en de eigen reactie op het gebruik van vrienden - Kennis van het schoolreglement en de procedures - Kennis van het begeleidingsaanbod op school - Kennis van de wetgeving rond middelengebruik - Vertrouwensfiguren - Sfeer op school Syntheserapport leerlingenbevraging 2015-2016 7 Steekproef In het schooljaar 2015-2016 namen in totaal 27.146 leerlingen uit 63 verschillende scholen deel aan de bevraging. Uitval was vooral te wijten aan toevallige afwezigheid van leerlingen op het moment van de afname of aan organisatorische omstandigheden op de school. De data cleaning van de ruwe data gebeurde voor de steekproeftrekking. Als een vragenlijst voldeed aan één van de drie volgende criteria, werd de volledige vragenlijst geweerd: als zowel leeftijd, geslacht als onderwijsvorm niet waren ingevuld, als een respondent antwoordde de fictieve drug NTSC (‘dummy variabele’) te gebruiken, of als een leerling beweerde elk afzonderlijk product van een bepaald middel dagelijks te gebruiken (bijvoorbeeld bier en wijn en sterkedrank en aperitieven en alcopops). Daarbij werden ook enkel leerlingen tussen 12 en 18 jaar geselecteerd voor de steekproeftrekking. Dit om de vergelijkbaarheid met andere onderzoeken te bevorderen en om de vergelijkbaarheid van de jongeren in de derde graad tussen de verschillende onderwijsvormen te kunnen behouden. Leerlingen in hun zevende leerjaar werden niet opgenomen in de steekproef om de vergelijkbaarheid met andere onderwijsvormen te behouden. De steekproef bevat leerlingen uit de A-stroom, B-stroom, het ASO, TSO en BSO. Het KSO en het deeltijds onderwijs werden niet opgenomen, omdat te weinig scholen deelnamen om een representatieve steekproef te kunnen trekken. Daaropvolgend werd een representatieve steekproef getrokken, conform de Vlaamse verdeling van de schoolpopulatie in het jaar 2015-2016 naar geslacht, onderwijsvorm, onderwijsjaar en provincie1. In de steekproef zijn 7.349 leerlingen opgenomen, wat een betrouwbaarheidsinterval oplevert van 1,5% (betrouwbaarheidsniveau 99%)2. Dataverwerking en statistische analyse De vragenlijsten werden ingescand door een professioneel extern bureau. Er gebeurde een kwaliteitscontrole met een aantal willekeurig gekozen vragenlijsten. Voor de analyses werd gebruik gemaakt van de statistische software SPSS Statistics 23. Per variabele werd onderzocht of er verschillen waren naargelang leeftijdscategorie, min-16 en 16-plus, geslacht of onderwijsvorm. Ook werden bij vergelijkingen naar onderwijsvorm enerzijds de A- stroom en B-stroom onderling vergeleken en anderzijds het ASO, TSO en BSO (tweede en derde graad). Analyses gebeurden met non-parametrische testen. Enkel significante resultaten worden besproken, dit wil zeggen indien het resultaat de significantietoets doorstond bij =0,01 en de waarde van de meest passende statistische associatiemaat boven 0,2 lag. 1 Het Brusselse gewest en de provincie Vlaams-Brabant werden samengevoegd voor de steekproeftrekking. 2 Dat betekent dat als er in het rapport 50% vermeld staat, je met 99% zekerheid kan zeggen dat het aandeel tussen 48,5% en 51,5% ligt. Syntheserapport leerlingenbevraging 2015-2016 8 Aanvullende opmerkingen De responscategorieën die peilen naar de frequentie waarmee een bepaald middel gebruikt wordt (gaande van nooit tot dagelijks), worden in het rapport verder opgedeeld. Het eerste onderscheid is ‘nooit’ versus ‘ooit’. De categorie ‘ooit’ wordt verder opgedeeld in ‘ooit, maar niet het laatste jaar’ en ‘gebruikt in het laatste jaar’. Ten slotte wordt de categorie ‘laatste jaar’ verder opgedeeld in occasioneel gebruik en regelmatig gebruik. Occasioneel gebruik verwijst naar ‘1 keer per maand of minder’ en ‘meerdere keren per maand’, m.a.w. gebruik tijdens het afgelopen jaar, maar niet wekelijks. Regelmatig gebruik verwijst naar ‘1 keer per week’, ‘meerdere keren per week’ en ‘dagelijks’, m.a.w. wekelijks tot dagelijks gebruik. Nooit Niet laatste jaar Ooit Laatste jaar Occasioneel Regelmatig Figuur 1: schematische voorstelling van de prevalentie opdelingen Leerlingen uit de middenschool werden opgedeeld naar A-stroom en B-stroom. Besprekingen van de resultaten naar de onderwijsvormen ASO, TSO en BSO betreft enkel leerlingen uit de tweede en derde graad. Syntheserapport leerlingenbevraging 2015-2016 9 Syntheserapport leerlingenbevraging 2015-2016 10