REDAKTOR NACZELNA (EDITOR-IN-CHIEF): LISTA RECENZENTÓW: dr hab. Brygida Pawłowska-Jądrzyk, prof. UKSW dr Marcin Adamczak, UAM ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO s. dr M. Natanaela Wiesława Błażejczyk (DEPUTY EDITOR IN-CHIEF): dr hab. Sławomir Bobowski, prof. UWr dr Marcin Jewdokimow prof. dr hab. Stefan Czyżewski, UŁ CZŁONEK REDAKCJI (STAFF MEMBER): dr Aleksandra Drzał-Sierocka, SWPS dr Paweł Kuciński dr Paul Franssen, Utrecht University (Holandia) REDAKTOR JĘZYKOWY (LINGUISTIC EDITOR) dr hab. Barbara Giza, prof. SWPS dr Piotr Jakubowski dr Aleksandra Jakóbczyk-Gola, UW SEKRETARZ REDAKCJI (MANAGING EDITOR): dr Iwona Grodź, UAM mgr Dorota Dąbrowska dr Barbara Jabłońska, UJ ASYSTENT SEKRETARZA (ASSISTANT) dr Magdalena Kamińska, UAM mgr Katarzyna Gołos dr hab. Jacek Kopciński, prof. UKSW dr hab. Wojciech Kudyba, prof. UKSW RADA NAUKOWA (ADVISORY BOARD): prof. dr hab. Tomasz Kupś, UMK dr hab. Tomasz Chachulski, prof. UKSW dr hab. Arkadiusz Lewicki, prof. UWr dr hab. Anna Czajka-Cunico, prof. UKSW dr hab. Marcin Łukaszewski, prof. UMFC dr hab. Dorota Kielak, prof. UKSW prof. dr Mike Marais, Rhodes University (RPA) dr hab. Mieczysław Mejor, prof. UKSW dr hab. Piotr Majewski, prof. UKSW dr hab. Jan Zieliński, prof. UKSW dr hab. Katarzyna Mąka-Malatyńska, prof. UAM prof. dr Alberto Pirni, Scuola Superiore Sant Anna, Pisa dr Barbara Markowska, Collegium Civitas prof. dr Bernd-Juergen Warneken, Empirische ks. dr hab. Antonii Nadbrzeżny, KUL Kulturwissenschaften, Ludwig-Uhland-Institut, Tübin- dr hab. Jacek Ostaszewski, prof. UJ gen dr hab. Dorota Plucińska, prof. WSiE TWP w Olsztynie prof. dr Luca Lecis, Università degli Studi di Cagliari dr Marta Anna Raczek-Karcz, ASP w Krakowie dr Agnieszka Smaga, UKSW KOREKTA I WERYFIKACJA PRZEKŁADÓW prof. dr hab. Grażyna Stachówna, UJ (PROOF-READER): dr hab. Andrzej Szpulak, prof. UAM dr Małgorzata Ciunovič dr Joanna Szymajda, Instytut Muzyki i Tańca s. dr hab. Wiesława Tomaszewska, prof. UKSW PROJEKT OKŁADKI (COVER DESIGN): dr Marta Więckiewicz-Archacka, UWM dr Agnieszka Smaga dr Bartłomiej Walczak, UW PROJEKT LOGO (LOGO DESIGN): mgr Marek Ostrowski strona internetowa: www.zalacznik.uksw.edu.pl email: [email protected] ISSN 2392-2338 Redakcja informuje, że wersją pierwotną „Załącznika Kulturoznawczego” jest wersja elektroniczna (on-line). Zwracamy uwagę, że materiał ilustracyjny publikujemy na prawach cytatu, nie jest on objęty formułą Creative Commons. Uznanie autorstwa-Bez utworów zależnych 3.0 Polska https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/ Załącznik Kulturoznawczy nr 3/2016 SPIS TREŚCI Słowo od redakcji 7 DOCIEKANIA KULTUROLOGICZNE (CULTUROLOGICAL INQUIRIES) Małgorzata Jankowska Modern Apocrypha as an Example of Cultural Memory ‘in Action’ 10 TEMAT NUMERU: KICZ NASZ WSPÓŁCZESNY Dagmara Jaszewska O Gombrowiczowskim kiczu w kontekście teorii (po)nowoczesności 32 Brygida Pawłowska-Jądrzyk O „duchowości następczej” i kiczosferach emocjonalnych w dwóch ujęciach literackich (Irzykowski — Dehnel) 52 Aleksandra Hudymač Kunderowskie zmagania z kiczem — raz jeszcze o Nieznośnej lekkości bytu 72 Dorota Dąbrowska O związkach kiczu i perswazji 86 Tomasz Kuźmicz Superbohater PRL-u na przykładzie filmu Andrzeja Kondratiuka Hydrozagadka 98 Załącznik ▪ www.zalacznik.uksw.edu.pl 3 Izabela Tomczyk Bohater heterogeniczny — opera, cyrk i kicz w filmie Filipa Bajona Aria dla atlety 114 Monika Jazownik „Wielkie uproszczenie” i „dryfujące sacrum”. Angel-A Luca Bessona jako popkulturowy apokryf 136 Helena Jadwiszczok-Molencka, Jacek Molencki Kicz z importu? Wprowadzenie do odbioru i oceny japońskiej animacji 154 Anna Pięcińska „Moja sztuka jest córką baroku i psychodelii” — twórczość Guillerma Péreza-Villalty w kontekście zjawiska kiczu 176 Barbara Stec Refleksja o kiczu architektonicznym. Iluzja czy namiastka szczęścia? 194 Marta Mikołajewska Życie jako kicz. Uwagi o sztuce biologicznej 206 VARIA Edward Kasperski Kategoria możliwości w myśli i pisarstwie Sørena Kierkegaarda 226 Katarzyna Taras O roli kamery w filmach Wojciecha Smarzowskiego 254 Anna Wróblewska Mapowanie sektorów kreatywnych. W poszukiwaniu definicji i metody 268 4 2016 Załącznik Kulturoznawczy ▪ nr 3 RUBRYKA AUTORSKA: CHRONOMETR (2) Jan Zieliński Ciężkie lekkie. Wielkopostne paradoksy 284 FOTOESEJ I OKOLICE Piotr Jakubowski Nieznośna lekkość pocieszenia, nieznośna miałkość protestu. Internetowe zmartwychwstania Aylana Kurdiego 300 Magdalena Szczypiorska-Mutor „Myślę, że umrę” 342 Bronka Nowicka Wymiana ciała na obraz. Próba pochwycenia drogi rzeczy od materii do wspomnienia 362 WYWIADY rozmowa z Adą „ADU” Karczmarczyk* Cyberewangelizacja poprzez sztukę? 376 z Piotrem Sobocińskim juniorem rozmawia Katarzyna Taras Kamera weryfikuje 386 z dr Moniką Smoleń-Bromską rozmawia Anna Wróblewska Kultura, czyli najmniej kochane dziecko w rodzinie 394 KOMENTARZE. OPINIE. GLOSY Teresa Gręziak Śpiew gregoriański i kicz w kontekście nauczania papieża Benedykta XVI (słuchając Music from the Vatican. Alma Mater) 406 Beata Skrzydlewska O przyczynach kiczu we współczesnej przestrzeni religijnej 420 Załącznik ▪ www.zalacznik.uksw.edu.pl 5 Anna Szczepan-Wojnarska Życie odmierzane poezją 434 Jan Zieliński Wywoływanie 440 ANEKS Krzysztof Wójcik Nadzór miejski. Próba ujęcia problematyki na podstawie filmu Raport mniejszości 446 SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI Brygida Pawłowska-Jądrzyk, Marcin Jewdokimow Nasze zmagania o wizualność (nie tylko) w nauce. Sprawozdanie z konferencji Fotoesej — testowanie granic gatunku, Warszawa, 18 marca 2016 r. 502 Dorota Dąbrowska Międzynarodowa konferencja naukowa Colloquia Biblioteki Kultury Polskiej we Włoszech — Polskość w świecie I: Stanisław Brzozowski, Warszawa, 3 czerwca 2016 r. 506 RUBRYKA OKOLICZNOŚCIOWA Maryla Hopfinger Profesor Edward Kasperski (1942-2016) 514 Brygida Pawłowska-Jądrzyk O człowieku, który kochał amarylisy 518 Ewa Szczęsna Wspomnienie o Profesorze Edwardzie Kasperskim 522 6 2016 Załącznik Kulturoznawczy ▪ nr 3 SŁOWO OD REDAKCJI Prezentowany właśnie numer „Załącznika Kulturoznawczego”, rocznika naukowego Instytutu Filologii Klasycznej i Kulturoznawstwa WNH UKSW, jest drugim z kolei numerem tematycznym po tomie zawierającym dział Polskość i tożsamość, który opublikowaliśmy w 2015 roku. Tym razem – trwając niezmiennie przy koncepcji badań interdyscyplinarnych oraz idei poznawania kultury w różnorodnych jej aspektach, w całej jej złożoności i skomplikowaniu – zdecydowaliśmy się postawić w centrum dociekań ba- dawczych krąg zagadnień, procesów, tekstów i przedstawień artystycznych związanych z różnymi formami przejawiania się kiczu w kulturze współcze- snej. Interesujące nas zjawisko wydaje się ważne dla badań humanistycznych, na przykład tych, które dotyczą obszaru artystycznych tekstów kultury (gdyż nośnikami kiczu bywają między innymi sztuki plastyczne, literatura, malarstwo, muzyka, rzeźba, architektura), lub tych, które stawiają sobie za cel zgłębienie związków między charakterem przemian cywilizacyjnych a procesami zachodzącymi w sferze zachowań społecznych, mentalności – zarówno zbiorowej, jak i jednostkowej – wartości czy idei. Bez wątpienia żyjemy w czasach ekspansji kiczu. Zjawisko to wiąże się przede wszystkim z wpływem mass mediów na świadomość współczesnego człowieka, zwłaszcza ze specyficznie ukierunkowywanym przez środki ma- sowego przekazu dążeniem do samospełnienia i sukcesu. Badacze problemu patrzą na kicz z wielu punktów widzenia, rozmaicie też określają i klasyfikują teksty kultury, które skłonni są uznać za przejawy „złego smaku”. Mówi się zatem między innymi – by ograniczyć się tu do dość przypadkowego wyliczenia – o kiczu: telewizyjnym (w jego licznych odmianach), opero- wym, religijnym, społecznym, patriotycznym, totalitarnym, hollywoodzkim, egzotycznym, akademickim. Jednocześnie zasadne wydają się opinie, że kicz i „prawdziwa sztuka” uwikłane są w dialektyczną relację wzajemnych odniesień, iż kicz – choć bywa lekceważony i pogardzany – jest niezbędnym elementem systemu artystycznego. Bez wątpienia utwory „sztuki wysokiej” i kicz wchodzą ze sobą w różnego rodzaju związki, co więcej, istnieją prze- słanki, by sądzić, że niekiedy dopiero we wzajemnym zespoleniu pozwalają osiągnąć oczekiwany efekt estetyczny. Oznacza to, że nawet dzieło wybitne może anektować i wykorzystywać elementy i jakości, które zrazu wydają się godne pogardy (przykładem może być La Strada Federica Felliniego, Załącznik ▪ www.zalacznik.uksw.edu.pl 7 którą Agnieszka Osiecka określiła niegdyś mianem „kiczu o ładunku filo- zoficznym Hamleta”). Dział tematyczny Kicz nasz współczesny składa się z jedenastu autor- skich studiów; znajduje on ponadto istotne dopełnienie w innych częściach numeru, w szczególności w Wywiadach (zob. zwłaszcza panel z udziałem artystki multimedialnej i performerki Ady Karczmarczyk), w dziale Fotoesej i okolice (Piotr Jakubowski, Nieznośna lekkość pocieszenia, nieznośna miał- kość protestu. Internetowe zmartwychwstania Aylana Kurdiego) oraz w nowo powstałej rubryce Komentarze. Opinie. Glosy (zob. szkice Teresy Gręziak i Beaty Skrzydlewskiej). Ostatnią z wymienionych rubryk wprowadziliśmy, mając na uwadze potrzebę dodatkowego urozmaicenia form publikowanych tekstów. Tym razem chodziło o możliwość wprowadzenia w obszar podjętej debaty także wypowiedzi bardziej fragmentarycznych, opartych na indywi- dualnych doświadczeniach czy po prostu jawnie subiektywnych. Potrzeba ta ujawniła się ze szczególną mocą w kontekście prób odniesienia kategorii kiczu – ze swej istoty wartościującej – do zjawisk wiązanych z przestrze- nią religijną. Mając w pamięci fakt, że Abraham Moles w swej klasycznej monografii uznał kicz religijny za jeden z podstawowych przejawów oma- wianego zjawiska, stanęliśmy przed dylematem: pominąć ten problem czy jednak spróbować zainicjować wokół niego dyskusję. Wybraliśmy to drugie rozwiązanie. „Załącznik Kulturoznawczy” 2016 nr 3 otwiera anglojęzyczna rozprawa Małgorzaty Jankowskiej na temat współczesnych narracji apokryficznych, zamieszczona w dziale Dociekania kulturologiczne (Culturological Inquiries). Dział ten został zainicjowany w poprzednim numerze czasopisma przez studium Edwarda Kasperskiego Czym jest kulturologia? Miała to być – w zamyśle Autora i naszym – pierwsza część większego projektu, niestety, los chciał inaczej. Redakcja ze szczerym i głębokim żalem przyjęła wiado- mość o śmierci Edwarda Kasperskiego. Dedykujemy Profesorowi Rubrykę okolicznościową, między innymi w uznaniu Jego zasług dla rozwoju naszego czasopisma. Obecny numer jak zwykle został wzbogacony o dział Varia (tu zna- lazł miejsce ostatni z artykułów przekazanych nam przez Profesora Kasperskiego – Kategoria możliwości u Kierkegaarda), Chronometr (czyli ru- brykę autorską Profesora Zielińskiego), Aneks, w którym tym razem druku- jemy w całości wybraną pracę licencjacką, oraz Sprawozdania z konferencji. 8 2016 Załącznik Kulturoznawczy ▪ nr 3 W dziale Fotoesej i okolice miamy zaszczyt opublikować między innymi szkic Bronki Nowickiej – laureatki Nagrody Literackiej Nike 2016, a w dziale Wywiady – rozmowę Katarzyny Taras z Piotrem Sobocińskim Juniorem, uhonorowanym ostatnio na Festiwalu Filmowym Gdynia nagrodą za osią- gnięcia operatorskie. *** Tradycyjnie pragniemy bardzo gorąco podziękować wszystkim Autorom i Recenzentom, dzięki którym udało się nam sfinalizować prace nad trzecim numerem „Załącznika Kulturoznawczego”. Załącznik ▪ www.zalacznik.uksw.edu.pl 9 Uznanie autorstwa-Bez utworów zależnych 3.0 Polska Załącznik Załącznik Kulturoznawczy 3/2016 DOCIEKANIA KULTUROLOGICZNE MODERN APOCRYPHA AS AN EXAMPLE OF CULTURAL MEMORY ‘IN ACTION’ Małgorzata Jankowska Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytet Adama Mickiweicza w Poznaniu Department of Culture Studies, Adam Mickiewicz University Poznań (Poland) [email protected] PROLOGUE The article is based on some methodological considerations included in the book under the work title The Vitality of a Symbol. The Semiotics of Modern Apocrypha. As connected with some fragments of the not yet finalized work, the paper is not only highly theoretical but brief as well. That is the reason why it contains only a few examples of the presented ideas. More literary examples of the modern apocrypha have been meticulously examined and discussed in some further parts of the above-mentioned book: these are the chapters to which the article is not related. The main goal of the paper is to present and summarize some concepts and intuitions created by scholars working in the field of memory studies, and to apply the ideas to the analyses of the phenomenon of the modern apocryphal writings. The Vitality of a Symbol discusses also a semiotic perspective (e.g. the semiotic instrumentarium created by Yuri Lotman) in which the modern apocrypha present their cultural value and appear as a tool of inter-semiotic translation and cultural autocommunication. The text is focused on the relations between the canon and the apocrypha understood in a ‘traditional’, narrow sense: as the religious canon and as unorthodox writings connected to the religious perspective of the Holy Scripture. One can of course find a lot of different understandings of the terms ‘canon’ and ‘apocrypha’, e.g. for Aleida Assmann or the Polish scholar, Danuta Szejnert, the first term includes also ancient Greek myths and classical literature. By extension, any literary variation on such a canon 10 2016 Załącznik Kulturoznawczy ▪ nr 3