UNESCO 2016 HOCA AHMET YESEVÎ YILI ANISINA IN MEMORIAM OF THE UNESCO 2016 HODJA AKHMET YASSAWI YEAR В ЧЕСТЬ ГОДА ХОДЖИ АХМЕТА ЯССАУИ, ЮНЕСКО 2016 VOLUME CiLT / 4 International Turkic Academy Uluslararası Türk Akademisi Hodja Akhmet Yassawi International Turkish-Kazakh University Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi SON SESLER KAYBOLMADAN BEFORE THE LAST VOICES ARE GONE ПОКА ЕЩЁ ЗВУЧАТ ЭТИ ЯЗЫКИ TEHLİKEDEKİ TÜRK DİLLERİ III ENDANGERED TURKIC LANGUAGES III ТЮРКСКИЕ ЯЗЫКИ, НАХОДЯЩИЕСЯ ПОД УГРОЗОЙ ИСЧЕЗНОВЕНИЯ DİSİPLİNLERARASI YAKLAŞIMLAR INTERDISCIPLINARY APPROACHES VOLUME CiLT 4 Editors / Yayımcılar: Süer Eker & Ülkü Çelik Şavk ANKARA • ASTANA / 2016 Tehlikedeki Türk Dilleri III: Disiplinlerarası Yaklaşımlar, Cilt 4 Endangered Turkic Languages III: Interdisciplinary Approaches, Volume 4 Baskı Tarihi/Published in Aralık/December 2016 Editörler/Editors Prof. Dr. Süer Eker Prof. Dr. Ülkü Çelik Şavk Yayın Koordinatörü/Publishing Coordinator Halil Ulusoy Kapak Fotoğrafı/Cover Photograph © Tudora Arnaut ISBN: 978-9944-237-50-5 © Uluslararası Türk Akademisi/International Turkic Academy Barış ve Uyum Sarayı Tauelsizdik Cad. No:57 Astana / Kazakistan Tauelsizdik street 57, 010000, Palace of Peace and Reconciliation Astana city, 010000, Republic of Kazakhstan www.twesco.org • [email protected] Tel: +7 (7172) 74-46-86 © Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Presidency of the Board of Trustees of the Khoja Akhmet Yassawi International Turkish-Kazakh University Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak. No: 30 06490 Bahçelievler/Ankara Taşkent avenue Şehit H. Temel Kuğuoğlu street. No: 30 06490 Bahçelievler/Ankara, Turkey Tel: 0312 216 06 00 • Faks: 0312 216 06 09 www.ayu.edu.tr • [email protected] Uyarı: Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler sadece yazarlarının olup Uluslararası Türk Akademisi ve Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının görüşlerini yansıtmaz. Disclaimer: The views and opinions expressed in this book are those of the authors and do not necessarily reflect the opinions of the International Turkic Akademy and Presidency of the Board of Trustees of the Khoja Akhmet Yassawi International Turkish-Kazakh University Dedication / İthaf / Самоотверженность V AZERBAYCAN AZERBAYJAN АЗЕРБАЙДЖАН KIRGIZİSTAN KYRGYZSTAN КИРГИЗИЯ KAZAKİSTAN KAZAKHSTAN КАЗАХСТАН TÜRKMENİSTAN TURKMENISTAN ТУРКМЕНИСТАН ÖZBEKİSTAN UZBEKISTAN УЗБЕКИСТАН TÜRK DEVLETLERİNİN BAĞIMSIZLIKLARININ 25. YILI ONURUNA IN MEMORIAM OF THE 25th ANNIVERSARY OF THE INDEPENDENCE OF THE TURKIC STATES ПАМЯТИ 25-ЛЕТИЯ НЕЗАВИСИМОСТИ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ ГОСУДАРСТВ TEHLİKEDEKİ TÜRK DİLLERİ ENDANGERED TURKIC LANGUAGES ТЮРКСКИЕ ЯЗЫКИ, НАХОДЯЩИЕСЯ ПОД УГРОЗОЙ ИСЧЕЗНОВЕНИЯ VOLUME / CİLT 4 VI MESSAGE FROM THE PRESIDENT/BAŞKANDAN MESAJ/ПРЕЗИДЕНТТЕН ХАБАРЛАМА/ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА Prof. Dr. Darhan Kıdırali Uluslararası Türk Akademisi Başkanı President Darkhan Kydyrali International Turkic Academy Dil, şüphesiz, insanlığın en değerli hazine- Language is undoubtedly one of the most lerinin başında gelir. İnsanlar, duygu-düşünce- precious treasures of humanity. People apply lerini aktarmak, kendilerini ifade etmek, bilgi language to convey feelings and thoughts, to express themselves, to share accumulation of ve birikimlerini paylaşmak, dünyayı tanımak knowledge, or even to recognize and promote ve tanıtmak için dile müracaat eder. Dil ye- the world. A person who does not know the terliğine sahip olmayan, kelimeleri yerinde language enough, who is not able to use words ve doğru kullanamayan bir insan sağlıklı dü- properly and correctly cannot think straight şünemez, dünyayı kavrayamaz. Aslında dili and comprehend the environment. In fact, ex- incelemek, insan şuurunun sırlarını çözmekle amining the language is equivalent to explore eşdeğerdir. Dolaysıyla, dil sadece bir ileti- mysterious of human consciousness. There- şim aracı değildir, aynı zamanda insanı diğer fore, language is not only means of communi- varlıklardan ayıran, medeniyet inşa eden çok cation; it is also very significant cultural asset önemli kültürel değerdir; bir milletin geçmişi- that separates human beings from other beings ni, bugününü ve geleceğini belirleyen önemli and builds civilization. At the same time, it is important factor that determines past, present unsurdur. Bu bakımdan Türkiye Cumhuriye- and future of a nation. In this regard, the brief ti’nin kurucusu M. K. Atatürk’ün ‘Türk dili, expression of M.K. Atatürk has great mean- dünyada en güzel, en zengin ve en kolay olabi- ing: ‘Turkish language is the most beautiful, lecek bir dildir. Türk dili, Türk milleti için kut- richest and easiest to understand language in sal bir hazinedir. Çünkü, Türk milleti geçirdiği the world. Turkish language is a sacred treas- nihâyetsiz felâketler içinde bugün kendi milli- ure for the Turkish nation. Because today the yetini yapan her şeyin dili sayesinde muhafaza Turkish nation realizes that everything that olunduğunu görüyor. Türk dili, Türk milletinin constitutes its own nationality has been pre- kalbidir, zihnidir.’ vecizesi büyük anlam taşı- served by its language in endless disasters that maktadır. Bu sebeple, sadece geçmişten sü- the Turkish nation faces. Turkish language is zülüp gelen sözümüzü değil, geleceğe bakan the heart and mind of Turkish nation.’ Conse- quently, since the language includes not only özümüzü de içerdiği için dilimizi korumamız our speeches coming from the past, but also ve zamanın gereklerine göre geliştirmemiz ge- our essence looking to the future, it is essential rekmektedir. to protect and develop our precious language in compliance with the necessities of time. Genel kabule göre, günümüz dünyasında 6,500-7,000 dil vardır. Maalesef, dillerin sayı- According to general acceptance, there are sı giderek azalmaktadır. Az nüfuslu halkların 6,500-7,000 languages in today’s world. Un- dilleri, dünya dillerinin yarısını teşkil etmek- fortunately, the number of languages has been tedir. Bu dillerin önemli bir kısmı yakın ge- getting smaller and smaller and many of them lecekte kaybolma tehlikesiyle karşı karşıyadır. are in danger of disappearing. These are pri- VOLUME / CİLT 4 MESSAGE FROM THE PRESIDENT/BAŞKANDAN MESAJ/ПРЕЗИДЕНТТЕН ХАБАРЛАМА/ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА VII UNESCO tehlikedeki dillerin korunması marily the languages of minor communities maksadıyla çalışmalar yapmaktadır. UNESCO that constitute half of the world languages. tarafından paylaşılan bilgilere göre, son 60-70 For this reason, UNESCO endeavors to yıl zarfında 200’den fazla dil kaybolmuştur. protect endangered languages. According to Bugün ise 538 dil kritik, 502 dil ciddi tehlike information given by the international organ- altında ve 607 dil ise savunmasız durumdadır. ization, now 200 languages have disappeared Ne yazık ki, bu listede Türk dilleri/lehçeleri de in the last 60-70 years, 538 languages are in yer almaktadır. Bu durum, özellikle SSCB’nin critical level, 502 ones are seriously endan- 20. yüzyılda izlediği dil politikalarıyla tahrip gered and 607 languages are vulnerable. Turk- edici vahim olayların sonucunda ortaya çık- ish language and dialects are unfortunately mıştır. ranked in this list. This situation is especially the result of devastating events related to the 20. yüzyıl sonunda bağımsızlıklarına ka- foreign policy of the USSR in the 20th cen- vuşan Türk Cumhuriyetleri, dillerini ve kay- tury. bolmakta olan değerlerini koruma altına alma- After gaining their independencies at the ya başlamıştır. Ancak, müstakil devletleri ol- end of the 20th century, Turkic Republics have mayan bazı Türk topluluklarının bu tehlikeyi begun to protect their languages and lost val- atlattıkları söylenemez. Bu sebeple, Türk di- ues. However, it cannot be claimed that some lini araştırmakla mükellef olan ve “Son Sesler communities-without independent states have Kaybolmadan” öz deyişi ile yola çıkan Ulusla- survived this danger. Therefore, Internation- rarası Türk Akademisi ve Hoca Ahmet Yesevi al Turkic Academy who has been obliged to Uluslararası Üniversitesi; değerli bilim adam- investigate Turkish language takes initiative ları Süer EKER ve Ülkü ÇELİK ŞAVK’ın “Before last voices disappear”. Thus, Hodja Akhmet Yassawi University and International yürütmekte olduğu ‘Tehlikedeki Türk Dilleri’ Turkic Academy support the research project temalı uluslararası araştırma projesine destek called “Endangered Languages: Theoretical vermeyi kendilerine bir borç bilmiştir. Framework” conducted by distinguished sci- entists Süer EKER and Ülkü ÇELİK ŞAVK. Sonuç olarak böyle önemli belgesel çalış- As a result, we are proud of revealing such manın ortaya konulmasından kıvanç duyduk. important documentary work. I cordially con- Çalışmaya katılan bütün bilim adamlarını yü- gratulate all the scientists who participated rekten kutlar, bu çalışmanın güzel dilimizin in the work and I hope this work will make korunması çabalarına katkıda bulunması dile- contribution to the protection of our beautiful ğiyle saygılar sunarım. language. Yours respectfully. VOLUME / CİLT 4 VIII MESSAGE FROM THE PRESIDENT/BAŞKANDAN MESAJ/ПРЕЗИДЕНТТЕН ХАБАРЛАМА/ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА Prof. Dr. Musa Yıldız Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı Prof. Dr. Musa Yıldız Hodja Akhmet Yassawi University President of Board of Trustees Dil, ‘eşref-i mahlukât’ olan insanı insan yapan en Language is one of the most important values that önemli değerlerinden biridir. Tarihin en eski dönemle- make a human a human, which is the ‘most valuable of the created ones’. Since ancient times of history, hun- rinden günümüze kadar farklı sebeplerle yüzlerce dil yok dreds of languages have disappeared up to date, due to olmuş, mevcut dillerden yüzlerce yeni dil doğmuştur. various reasons, and hundreds were born from the ex- isting ones. Bu kesintisiz ama tabii süreç, özellikle 19. yüzyıldan itibaren Batıda yükselen milliyetçi dalgaların, azınlıkları This continuous, yet natural process gained a dif- ve azınlık dillerini tehdit olarak algılamaya başlamasıyla ferent quality through perception of minorities and lan- farklı bir mahiyet kazandı. Bu dönemde, dil siyasetleriy- guages of those as a threat by the nationalistic waves, le çoğunluğun dilinden ve resmî dilden farklı olan diller which increased especially in the West, after the 19th century. In this age, languages other than the language of büyük ölçüde asimile edildi. the majority and that of the official language assimilated significantly, through language policies. 19. yüzyılın ortalarına kadar Arap alfabesiyle ya- zılan, söz varlığı ve gramer bakımından birbirinden Until the mid-19th century, the fate of Ottoman çok farklı ve uzak sayılamayacak Osmanlı ve Çağatay and Chagatai Turkish, which could not be considered Türkçelerinin kaderi de farklı olmadı. Gaspıralı İsma- very different from and distant to each other in terms of il’in ‘Tercüman’ gazetesiyle simgelenebilecek Ortak Dil words and grammar and which were written in Arabic çabaları, Çarlık Rusyasının, Müslüman Rusya Türkleri- Alphabet, was not much different. Efforts for a Common Language that could be symbolized with the newspaper nin ortak yazı dili Çağatay Türkçesini işlevsizleştirmesi, ‘Tercüman’ of Gaspıralı İsmail, ended with the Tsarist kamu alanından çıkarması ve zamanın ihtiyaçlarını kar- Russia making the Chagatai Turkish, which was the şılayamayacak hale getirmesiyle neticelendi. common written language of Muslim Russian Turks, nonfunctional and omitting it from public use and mak- 1917 Ekim Devrimi’nin ardından kurulan Sovyet- ing it become unable to respond to the needs of the time. ler Birliği de ‘böl ve yönet’ ilkesiyle çok sayıda mahal- li yazı dili ihdas etti. Bu diller labirentinin yol açacağı Soviets Union, which was founded after the October anlaşmazlık ve kaos ortamı; Sovyetler Birliği sınırları Revolution in1917, also created a big number of local written languages on the principle of “divide and gov- dâhilinde farklı dilleri konuşan, farklı dinlerin müntesibi ern”. This environment of conflict and chaos leaded by halkları Rusça konuşan, ateist ‘Homo Sovyetus’ yaratıl- this labyrinth of languages steered the communities that ması hedefine yönlendirdi. Bu politikalar, sahip olduk- spoke different languages and were followers of differ- ları demografik avantajlara rağmen çok nüfuslu Türk ent religions within the borders of Soviets Union to the halklarının dillerini dahi orta ve uzun vadede bütünüyle target to create a Russian speaking and atheist ‘Home işlevsizleştirme tehlikesiyle karşı karşıya getirdi. Sovietus’. These policies, jeopardized the languages of highly populated Turkic people, despite the demograph- Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla Türk Cumhu- ic advantages they had, to become non-functional in me- dium and long terms. riyetleri bu tür bir akıbetten kurtuldu. Rusya sınırları dâhilinde kalan Türk dillerinin ise, kısa ve orta vadede Turkic Republics evaded this end, with the dissolu- Rusçaya bir alternatif oluşturma imkânları bulunmadığı tion of Soviets Union. Turkic Languages that remain in gibi, Rusça karşısında folklorik ve sembolik birer öğe the Russian borders do not have a possibility to become olmaktan öte şansları yoktur. Rusya örneğindeki bu tes- an alternative to Russian in short and medium terms, nor pitin, Türk dillerinin yerli azınlık dili olarak konuşuldu- a chance to become something more than a folkloric and symbolic element against Russian. This finding in the ğu diğer ülkeler için de geçerli olduğu ifade edilebilir. example of Russia, can be deemed as valid in the other countries, where Turkic languages are spoken as a lan- Günümüz şartlarında ise farklı dillerin kültürel zengin- guage of local minorities. lik unsuru ve insanlığın binlerce yıl boyunca sahip olduğu birikimleri taşıyan bir araç olarak değerlendirilmeye başla- Under the circumstances of today, upon the fact that masıyla bu kez ‘tehlikedeki diller’ ve bu dilleri ‘belgeleme different languages have started to be considered as an veya yeniden canlandırma’ girişimleri gündeme geldi. element of richness and a tool bearing the accumulation VOLUME / CİLT 4