©sakarya üniversitesi ilahiyat fakültesi dergisi 16 / 2007, s. 177-198 sempozyum “ULUSLAR ARASI DÜZCELİ M. ZÂHİD KEVSERÎ SEMPOZYUMU” ÜZERİNE (24–25 Kasım 2007, Düzce) Hüseyin AKYÜZOĞLU* “Uluslar Arası Düzceli M. Zâhid Kevserî Sempozyumu” Sakarya Üni- versitesi İlahiyat Fakültesi ve Düzce Belediyesi işbirliğiyle Düzce’nin Gölya- ka ilçesinde bulunan Efteni Termal Otelde 24–25 Kasım 2007 tarihlerinde gerçekleştirildi. Açılış töreni, on bir oturumda sunulan bilimsel tebliğler ve değerlendirme oturumu şeklinde iki gün boyunca devam eden sempozyum bilimsel bir özellik taşımasına ve küçük bir ilde gerçekleştirilmesine rağmen katılımcıların ve halkın oldukça ilgisini çekmiş, çok farklı kesimlerin takdirini toplamıştır. Bütün oturumların ilgiyle izlendiği toplantı, daha önce gerçekleş- tirdiği başarılı sempozyum ve ilmî toplantılara bir yenisini ekleyen Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin organizasyonu ve Düzce Belediyesi ve çalışanlarının katkı ve fedakârlıkları sayesinde başarıyla gerçekleştirilmiştir. Sempozyumda iki gün boyunca “Bir Son Dönem Osmanlı Âliminin Portresi” alt başlığı çerçevesinde Düzceli bir âlim olan M. Zâhid Kevserî’nin portresi ortaya konmaya çalışılmıştır. Bendeniz iki gün boyunca farklı tebliğ ve müzakereleriyle zevkle izleme fırsatı bulduğum ve aynı zamanda bir Düz- celi olarak tertip heyetinde bulunmaktan şeref duyduğum sempozyumun konu başlıkları ve muhtevasına ilişkin kısa izlenimler sunmaya çalışacağım. Öncelikle bu sempozyumun tertip heyetinde de bulunmamızdan dolayı sempozyumun aşamaları hakkında kısa bilgi vermek faydalı olacaktır. Böyle- sine önemli bir âlim hakkında bir sempozyum düzenleme fikri çok öncelere dayansa da Şubat 2007’de Düzce Belediyesi ile yapılan bir görüşme netice- * Arş. Gör. Dr., Sakarya Ü. İlahiyat F. Tefsir Anabilim Dalı 177 sinde fikir planından, icraat sahasına çıkmıştır. Başkanlığını Prof. Dr. Abdul- lah Aydınlı’nın yürüttüğü Sempozyum Tertip Heyeti’nde, Doç. Dr. H. İbra- him BULUT, Doç. Dr. H. Mehmet GÜNAY, Doç. Dr. Muhammed AY- DIN, Yrd.Doç.Dr. Atilla ARKAN, Arş. Gör. Dr. Hüseyin AKYÜZOĞLU, Arş. Gör. İrfan İNCE ve Düzce Belediyesi’nden K. Ogün DANIŞ (Düzce Bld. Dış İlişkiler Müdürü), ile Saffet PEHLİVAN (Düzce Bld. Bşk. Yrd.) yer almaktadır. Şubat ayından itibaren düzenli toplantılar yapılarak sempozyumumuzun genel çerçevesi çizilmeye çalışıldı ve bu sempozyumda konunun; Kevserî'nin yetiştiği sosyo-kültürel ortam, yaşadığı dönem, çalkantılı biyografisi, ilmî kariyeri, kurmuş olduğu ilişkiler ağı ve etkileri bakımından ele alınması düşü- nüldü. Bu çerçevede sempozyum programının muhtemel ana başlıkları şu şekilde tespit edildi: yaşadığı sosyo-kültürel zemin ve tarihsel arka plan: İs- tanbul-Kahire ekseni; anılan çerçeve içerisinde hayat hikâyesi; dikey ve yatay ilişkiler ağı: hocaları, talebeleri ve çağdaşlarıyla ilişkisi; tefsir, hadis, fıkıh, kelam, tasavvuf vb. açılardan ilmî şahsiyeti ve etkileri. Daha sonra yurtiçi ve yurtdışı ilim çevrelerine gerek elektronik yoldan gerekse posta yoluyla sem- pozyum takvimi duyuruldu. Neticede 50 tanesi yurtdışından, 35 tanesi yurtiçinden olmak üzere 85 tane tebliğ özeti alındı. Tebliğ özetleri tertip heyetinin tümünün katılımıyla son derece dikkatli bir şekilde okunarak ve seçim yapmakta bir hayli zorlanı- larak yurtiçinden 18, yurtdışından 17 tebliğ olmak üzere toplamda 35 tebliğ seçildi. Bu tebliğlerin her birine birer müzakereci belirlendi. 24–25 Kasım tarihlerinde gerçekleştirilen sempozyumda yurtdışından belirlenen üç tebliğ- cimiz çeşitli mazeretlerle tebliğlerini gönderemediler. Dolayısıyla sempoz- yumda M. Zâhid Kevserî ile ilgili 32 tane tebliğ sunulmuş oldu. Sempozyu- mun arka planı ile ilgili bu kısa bilgiden sonra sempozyum oturumları ve muhtevasıyla ilgili izlenimlerimize geçebiliriz. 24 Kasım Cumartesi Sempozyum ilk gün saygı duruşu ve İstiklal marşının ardından yine Düzceli bir kârî olan İlhan Tok’un okuduğu Kur’an-ı Kerim ile başladı. Se- lim Gökdemir’in kısa sunuşunun ardından Düzce Belediyesi adına belediye başkanı Mehmet Keleş bir konuşma yaparak, böylesi sempozyumları, kültü- rel etkinlikleri ve çalışmaları, üniversitelerce geliştirilecek her türlü projeyi desteklemekten zevk duyacaklarını ve bunu kendileri için bir görev saydıkla- 178 rını ifade etti. Emekli Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanı ve aynı zamanda Zâhid Kevserî’nin köylüsü olan İsmail Öner bir konuşma yaparak sempoz- yumun yapılmasından duydukları mutluluğu belirtti. Mısır Türk İşadamları Derneği Genel Sekreteri gazeteci Metin Turan, Kevserî’nin Mısır’daki kabri- nin restorasyonu ile ilgili bilgiler verdi. Düzce Müftüsü Alaaddin Gürpınar’ın konuşmasının ardından İlahiyat Fakültesi dekanı Prof. Dr. Ali Erbaş bir konuşma yaptı ve sempozyuma yaklaşık 9 aydır hazırlandıklarını belirterek, hocaların hocası M. Zâhid Kevserî’yi öğretmenler gününde anmayı uygun gördüklerini ifade etti. Medeniyetlerin ilerlemesinin yahut gerilemesinin, ilim adamlarına verilen değerle doğru orantılı olduğunu belirten Prof. Dr. Erbaş, Kevserî’nin uluslar arası şöhreti bulunan bir âlim olarak hakkında sempoz- yum düzenlenmesini fazlasıyla hak ettiğini vurguladı. Düzce Üniversitesi Rektör Yardımcısı ve Fen Edebiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mustafa Ke- pez ise tarihi şahsiyetlerin bir hazine gibi ortaya çıkartılmasının çok önemli olduğunu belirterek, Düzce Üniversitesi’nde kütüphanenin bir bölümünü Kevserî’ye ayıracaklarını ve ilk olarak sempozyum tebliğlerini buraya koyarak öğrencileri bu şahsiyeti daha yakından tanımaya teşvik edeceklerini söyledi. Daha sonra verilen kısa bir aranın ardından oturumlara geçildi. Tebliğlerin sunulduğu 1. oturum ve değerlendirme oturumu tek salonda, diğer 10 otu- rum aynı katta bulunan iki ayrı salonda eşzamanlı olarak gerçekleştirildi. Oturum başkanlığını Prof. Dr. İ. Kafi Dönmez’in yaptığı 1. oturum saat 11.00’da başladı. İlk olarak Arş. Gör. İrfan İNCE, M. Zahid Kevserî’nin fotoğrafları ve tamir edilen kabrinin görüntüleri eşliğinde Kevserî’nin haya- tını anlattı. 1863 yılında Kafkasya’dan göç ederek Düzce’ye yerleşen ilmiye sınıfından Çerkez bir aileye mensup M. Zâhid Kevserî’nin 1879 yılında doğ- duğunu belirten İrfan İnce, Kevserî’nin ilk eğitimini babasından aldığını, 1893’te gittiği İstanbul’da eğitimini tamamlayarak 1906 yılında Fatih Ca- mii’nde ders vermeye başladığını, 1913’te İstanbul Müderrisliği unvanı aldı- ğını söyledi. 1914’te Kastamonu’da kurulan medreseye tayin edildiğini ve 3 yıl sonra İstanbul’a döndüğünü kaydetti. Kevserî’nin zamanın Şeyhülislam’ı Mustafa Sabri Efendi’nin vekili sıfatıyla Beyazıd Medresesi’nde dersler ver- diğini, 1922 yılında da Mısır’a göç ettiğini vurguladı. Kevserî’nin iki kez kısa süreli Şam’da bulunduğunu, ardından tekrar ailesiyle Mısır’a dönerek devlet arşivinde çalıştığını belirten İnce, onun 1952 yılındaki vefatına kadar ilim dünyasıyla sıkı bir ilişki içerisinde olduğunu, birçok öğrenci yetiştirdiğini, yayınladığı eserlerle ilim ve fikir çevrelerinde önemli bir etki bıraktığını, irili ufaklı pek çok kitap ve makalenin yanı sıra çok sayıda nadide eserin tahkik 179 ve yayınlanması aracılığıyla ilim dünyasına önemli katkılarda bulunduğunu ifade etti. Ayrıca İrfan İnce’nin, Kevserî’nin halen hayatta olan talebelerin- den Emin Saraç Hoca Efendi ile yaptığı röportajdan önemli bölümler vide- odan gösterildi. Prof. Dr. İsmail KARA, “İlmiye Sınıfında Zihni Çatallaşma” isimli tebli- ğinde: “Klasik Osmanlı dünyasının nerede ise bütün unsurlarını süreç içinde hem mantık hem de mekanizma olarak değişime ve dönüşüme icbar eden ıslahat hareketlerinin çok yönlü tehdit, tahdit ve problemlerine muhatap olmuş kurumlardan ve toplumsal tabakalardan biri de tabii olarak ilmiye sınıfıdır. Buna ilmiye sınıfının yerinden olması / yerinden edilmesi veya sis- temi işleten ana unsurlardan biri olmaktan uzaklaş(tırıl)ması süreci de diyebi- liriz. Bugün anladığımız mânada muhafazakâr ve modernist ulema ayırımı- nın ortaya çıktığı zemin tam da burasıdır. Bir başka şekilde söylersek farklı mektep ve meşrepleri, onların istiklâliyetlerini muhafaza etmek kaydıyla bir üst dil vasıtasıyla tevhit etmesi beklenen ilmiyenin kendi kafası çatallaşmış, ortadan ikiye bölünmüştür.”, diyerek bu meselenin nasıl ve niçinini ortaya koydu. Tebliğ, Yrd. Doç. Dr. Atilla ARKAN (Sakarya Üniversitesi) tarafın- dan müzakere edildi. Mısır Aynu’ş-Şems Üniversitesi’nden Prof. Dr. Macide Salah MAHLUF, “Muhammed Zahid el-Kevserî’nin Mısır Dönemi” isimli tebliğini sundu. Sayın Mahluf bu tebliğinde Kevserî’nin 1922 senesinde Mısır’a gitmesinden sonraki süreçte yaşadıklarını özetleyerek Kevserî’nin ilmî şahsiyetinin Mı- sır’da olgunlaştığını, İslam âleminin fikrî ve ictimaî problemleriyle ilgilenme- ye başladığını, akide, tecdid ve ıslahla ilgili konularda yazılan yazılara reddiye- ler yazmaya başladığını, bu reddiyelerde hareket noktasının “hastalığı bilme- yen devasında ilerleme kaydedemez” düsturu olduğunu belirtti. Kevserî’nin Ezher Üniversitesi’nde İslamî ilimlerin yanında fen ilimlerinin de okutulması gerektiğini vurguladığına işaret etti. Prof. Dr. Macide Salah Mahluf, Birinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’den önemli âlimlerin göç etmek zorunda kaldığını, bunlardan ikisinin Mustafa Sabri Efendi ile M. Zâhid Kevserî ol- duğunu ifade etti. Mısır’ın en önde gelen ilim adamlarının dahi el-Ezher’in yakınında ikamet eden Kevserî’den ilim talep ettiklerinin altını çizen Prof. Dr. Mahluf, “Bu, Kevserî’nin ne kadar önemli bir âlim olduğunu ortaya koymaktadır” dedi. Prof. Dr. Mahluf, Kevserî’nin el yazmalarına karşı büyük ilgi göstererek nice eserleri gün yüzüne çıkardığını, araştırmacı kişiliğiyle, güçlü kalemiyle kısa sürede Mısır’da zirveye oturduğunu vurguladı. Çok sa- 180 yıda âlim yetiştiren Kevserî’nin temel amacının İslam’ı zenginleştirmek ve doğru anlaşılmasını sağlamak olduğunu kaydeden Prof. Dr. Macide Mahluf, “İlâhi prensiplerden hiçbir zaman taviz vermedi. İslam’ın özünden uzakla- şılması onu her zaman üzmüştür. Müsteşriklerin iddialarına cevap veren makaleler yazdı. Sömürgeden kurtulmaları için İslam ülkelerine çağrılarda bulundu. Mısırlılar olarak Kevserî ile onur duymaktayız. Bir Türk olmasına rağmen Arapça eserler yazması onun İslam dünyasında tanınmasını sağladı” diye konuştu. Tebliğ, Dr. Suat MERTOĞLU (İSAM) tarafından müzakere edildi. İlk oturumun “M. Zahid el-Kevserî’nin Görüş ve Eserlerine Genel Bir Bakış” isimli son tebliğini Cezayir Algries Üniversitesi’nden Prof. Dr. Ammar Ceydel sundu ve M. Zahid Kevserî’nin eserleri ve görüşleri hakkın- da bilgi verdi. Prof. Dr. Ceydel, Kevserî’nin hadisten kelama, fıkıhtan tarihe, tasavvuftan akaide kadar çok geniş yelpazede yaklaşık 100 eser ortaya koy- duğunu, eserlerinin değerinin günümüzde daha iyi anlaşıldığını söyledi. Kevserî’nin özellikle bidatlerle mücadele konusunda çok çaba sarf ettiğini kaydeden Prof. Dr. Ceydel, Kevserî’nin tek başına bir enstitü gibi olduğunu vurguladı. Kevserî’nin eserlerinin büyük kısmının günümüze ulaştığını ancak bir kısmının kayıp olduğunun altını çizen Prof. Dr. Ceydel, “Hayatının son yıllarında büyük maddi sıkıntılar çekti. Çaresiz kalınca her şeyden çok sevdiği kitaplarını satmaya başladı. O kadar onurluydu ki, öğrencilerinin yardım taleplerini geri çeviriyordu” dedi. Tebliğin, Prof. Dr. M. Emin ÖZAFŞAR (Ankara Üniversitesi) tarafından hazırlanan müzakeresi, kendisi gelemediği için okundu. Sempozyumun öğleden sonra başlayan 2. oturumunu Sakarya İlahiyat Fakültesi’nden Prof. Dr. Veli ULUTÜRK yönetti. “M. Zâhid Kevserî, Eser- leri ve İlmi Kişiliği” isimli bu oturumda “Kevserî’nin Gazete ve Dergilerdeki İlmî Tartışma Yazıları ve Basılmamış Makaleleri” isimli tebliği sempozyuma Ürdün’den katılan Araştırmacı Iyad Ahmed al-ĞUC sundu. Iyad Ahmed tebliğinde Kevserî’nin 1929–1952 yılları arasında çeşitli gazete ve dergilerde yayınladığı ilmî tartışma yazılarını ve makalelerini tanıttı. Bu dönemde Mecelletü’l-İslam, Mecelletü’ş-Şarki’l-Arabî, Mecelletü Hedyi’l-İslam, Mecelletü’n-Nezîr, Mecelletü’l-Müslim gibi dergilerde yazılar kaleme aldığını söyledi. Kevserî’ni bu yazılarında Fıkıh ve Usûlü, Kur’an ilimleri ve Tefsir, Hadis ilimleri, Kelam, İslam Tarihi, isra-miraç, hicret gibi dini ve sosyal ko- nulara yer verdiğini belirtti. Bu makalelerinde takip ettiği metodu ortaya 181 koyan Iyad Ahmed, İstanbul’da çok önemli görevlerde bulunan Kevserî’nin Mısır’a gittiğinde gizli bir hazine olduğunu kimsenin bilmediğini ancak kısa sürede keşfedildiğini ifade ederek, “Kevserî’nin yazıları incelendiğinde sözle- rinin kısaltılamadığı hatta özetlenemediği dikkati çeker. Kullandığı terimler çok yerli yerindedir. Her kelimeyi özenle seçmiştir. Yazılarında cevap verdiği kişilerin isimlerini zikretmez. Ona göre fikirler ve konular önemlidir, kişiler değil. Terbiye, insaf ve istikamet sahibidir. Allah’ı seveni seviyor, sevmeyeni sevmiyordu. Değerli bir âlime cevap verirken kalemi yumuşar insafı bulun- mayanlara cevap verirken keskinleşirdi. Mecelletü’l-İslam’da yazıları yayınla- nırken dergi ilk günden tükenirdi. Hem aklî, hem naklî bilimlerde imamdı. Öyle usta bir Arapça kullanıyordu ki, çoğu insan onun Türk olduğunu anla- yamazdı” diye konuştu. Tebliğ, Doç. Dr. Şükrü ÖZEN (İSAM) tarafından müzakere edildi. “İmam Kevserî: Hocaları ve Talebeleri” isimli ikinci tebliği Suudi Ara- bistan’dan Muhammed er-Reşîd sundu. Muhammed er-Reşîd bu tebliğinde, Kevserî’nin hocaları, rivayetteki metodu, Kevserî’nin verdiği icazetler, isnada verdiği önem ve talebeleri gibi konular üzerinde durdu. Muhammed er- Reşid, salonda alkışlanan şu teklifte bulundu: “Ya bize Türkçe öğretin ya da Kevserî gibi önemli âlimlerinizin eserlerini Arapçaya çevirin! İlim adamları- nızı Arap dünyasına ve dünyaya tanıtın ki, kaybolup gitmesinler.” Muham- med er-Reşid, Türkiye’deki bir üniversiteye Zâhid Kevserî adının verilmesini ya da önemli üniversitelerden birinde Zâhid Kevserî Kürsüsü kurulması gerektiğini belirterek konuşmasını tamamladı. Tebliğ, Arş. Gör. İrfan İNCE (Sakarya Üniversitesi) tarafından müzakere edildi. Eşzamanlı olarak 2. oturumla aynı anda başlayan “M. Zâhid Kevserî ve İlişkiler Ağı” adlı 3. oturumun başkanlığını ise Ankara Üniversitesi’nden Doç. Dr. Bünyamin ERUL yaptı. Bu oturumun “1358–1371 Tarihleri Arasında Kevserî’nin, Allame Muhammed Yusuf el-Bennûrî’ye Yazdığı Mektupların Sunum ve Değerlendirmesi” isimli ilk tebliğini İngiltere Exeter Üniversitesi’nden Suud Salih as-SARHAN sundu. Kevserî’nin 13 yıllık bu zaman dilimi içerisinde el-Bennûrî’ye 45 mektup gönderdiğini, bu mektup- lardaki bilgilerin Kevserî’nin ilmî ve şahsî hayatı hakkında önemli ipuçları verdiğini belirtti. Bizler bu mektuplardan hareketle Kevserî’nin Kahire’de oturduğu evleri, bir evden diğerine taşınmasını, kendisinin ve eşinin hasta- lıklarıyla ilgili bilgileri bulabiliriz. Suud Salih bu mektuplarda ayrıca Kevserî’nin izzet-i nefsi, hayâsı, sabrı, tevazuu ve cömertliği ile ilgili bilgilerin yanı sıra ilme olan düşkünlüğü, ilim adamlarıyla sevgi ve saygı çerçevesindeki 182 düşkünlüğü, ilim adamlarıyla sevgi ve saygı çerçevesindeki ilişkilerini de bu- labileceğimizi ifade etti. Tebliğ, Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÖZŞENEL (Sakarya Üniversitesi) tarafından müzakere edildi. Diğer tebliğ sahibi Muhammed Abduşşehid en-NUMANÎ (Pakistan Karaçi Üniversitesi) “Kevserî’nin Hint Altkıtası ve Pakistan Âlimleriyle İliş- kisi” isimli tebliğini sundu. En-Numanî bu tebliğinde Kevserî’nin Hint Altkıtası ve Pakistan âlimleriyle ilişkisini ele aldı. Kevserî’nin Ali el-Muttakî, Ebu’l-Hasan el-Kebîr, Muhammed b. Tahir gibi Hindistanlı âlimlerden isti- fade ettiğini ve onları da farklı şekillerde etkilediğini, Kevserî’nin kendi mua- sırı olan bazı âlimlerin kitaplarına övgüleri bulunduğu gibi Hint âlimlerinin de Kevserî ile ilgili takdirkâr ifadelerinin bulunduğunu belirtti. Tebliğ, Yrd. Doç. Dr. Haluk SONGUR (Süleyman Demirel Üniversitesi) tarafından mü- zakere edildi. Saat 16.00’da başlayan “M. Zâhid Kevserî ve Kur’an İlimleri” isimli 4. oturumu Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinden Prof. Dr. Bedrettin ÇETİNER yönetti. Bu oturumun ilk tebliğini Prof. Dr. Muhammed Salim Muhammed EBÛASÎ (Katar Üniversitesi) sundu. “Kevserî’nin Eserleri Bağ- lamında Kur’an-ı Kerim: Kur’an İlimleri ve Kur’an Tarihi” isimli tebliğinde Prof. Dr. Muhammed Salim, Kevserî’nin eserlerinden istifade ederek onun Kur’an ilimleri tasavvurunu, Kur’an tarihi ve Kur’an’ın yazılması, Yedi Harf ve Kıraatler konularındaki görüşlerini ortaya koydu. Tebliğ, Prof. Dr. Davut AYDÜZ (Sakarya Üniversitesi) tarafından müzakere edildi. “M. Zahid Kevserî’ye Göre Hz. İsa’nın Vefatı, Ref’i ve Nüzulü İle İlgili Ayetlerin Yorumu” isimli ikinci tebliği Doç. Dr. Muhammed AYDIN (Sa- karya Üniversitesi) sundu. AYDIN tebliğinde ele aldığı konuyu özetlerken: “Müslümanların, Kur'an ayetlerine ve sahih hadislere dayanarak hemen he- men ittifak halinde oldukları konulardan biri, Hz. İsa'nın Allah’ın katına çıkarıldığı ve bir gün yeryüzüne ineceği ve daha sonra da vefat edeceği inan- cıdır. Kur’an ve sünnete göre, Yahudiler Hz. İsa'yı öldürmemiş, çarmıha germemişlerdir. Tam aksine, Allah, onu ruhu ve bedeniyle kendi katına çek- miş, o, ahir zamanda inecektir. Ancak, Muhammed Abduh (ö.1905), Reşit Rıza (ö.1935), Mahmut Şeltut (ö. 1963); Hüseyin Atay, Ruhi Fığlalı, Süley- man Ateş ve Yaşar Nuri Öztürk gibi birçok kişi tarafından bu İslamî inan- cın, aslının olmadığı iddia edilmiştir. Bu çalışmamızda Zahid Kevserî’nin Kur’an bağlamında bahsi geçen meselelere yaklaşımını, tespit ve değerlen- dirmelerini ortaya koymaya çalıştık. Bunu yaparken de Hz. İsa’nın ref, nüzul 183 ve vefatı ile ilgili konuları incelemek için telif ettiği “Nazra Abire Fî Mezâimi Men Yünkiru Nüzûle İsa Aleyhisselam Kable’l-Ahire” (İsa’nın Nüzûlünü İnkâr Edenlerin İddialarına Seri Bir Bakış) adlı eserini kendimize esas aldık.” dedi. Doç. Dr. Muhammed Aydın Kevserî’nin bu eserinden hareketle konu ile ilgili görüşleri takdim etti. Tebliğ, Doç. Dr. Fuat AYDIN (Sakarya Üni- versitesi) tarafından müzakere edildi. Bu oturumda sunulan 3. tebliğ Arş. Gör. Dr. İhsan KAHVECİ’nin (Sa- karya Üniversitesi) “Kevserî’nin Mütevatir Kıraatler-Kur’an İlişkisi Bağla- mında Son Arz, Yedi Harf ve Kur’an’ın Cem’i Meselelerine Yaklaşımı ve Bu Yaklaşımın Analizi” isimli tebliğdi. Bu tebliğde Dr. Kahveci: “Kur’an’ın okunuşunu ilgilendiren kıraatler, Kur’an Tarihinin önemli konulardan biridir. Kıraatler, Kur’an’ın Yedi Harf üzere okunabilme ruhsatına bağlı olarak oluşmuştur. Hz. Osman dönemindeki cem’ işleminde Kur’an’la ilgili okuyuş- lara belli bir çerçeve çizilmiş, Yedi ve On Kıraat gelenekleriyle muteber oku- yuşlar nihaî şekline kavuşturulmuştur. Bu gelişmelerle Kur’an’ın okunması ve yazılması noktasında sağlam bir gelenek oluşmuş ise de kıraatlerin Yedi Harf, Kur’an’ın Cem’i, Son Arz ve nihayet Kur’an’la ilişkileri konusundaki teorik tartışmalar hiç bitmemiştir. Bu yüzdendir ki biz bu tebliğde Kevserî’nin görüşleri ekseninde bu konuları incelemekteyiz.” diyerek konuyu Kevserî’nin bu konudaki makaleleri çerçevesinde değerlendirip analiz etti. Tebliğ, Dr. Hüseyin AKYÜZOĞLU (Sakarya Üniversitesi) tarafından mü- zakere edildi. “M. Zâhid Kevserî ve Hadis İlimleri” isimli 5. oturum Prof. Dr. Abdul- lah AYDINLI (Sakarya Üniversitesi) başkanlığında başladı. İlk olarak Mu- hammed Muhammed AVVÂME (Suudi Arabistan Medine İslam Üniversi- tesi) “Muhammed Zahid el-Kevserî’nin Cerh ve Ta’dildeki Metodu” isimli tebliği, kendisi gelemediği için Dr. Hamdi Arslan tarafından okundu. Avvame tebliğinde öncelikle metot, cerh ve ta’dil kavramlarının manaları üzerinde durdu, ardından Kevserî’nin cerh ve ta’dildeki metodunun doğru- luğunu yedi bölümde anlattıktan sonra Kevserî’nin bu konuda yazdığı “Te’nîbu’l-Hatîb” isimli eseri ile Abdurrahman el-Muallimî’nin Kevserî’nin bu kitabına yazdığı “et-Tenkîl bimâ fi Te’nîbi’l-Hatîb mine’l-Ebâtîl” isimli reddiyesini ele alarak Kevserî’yi desteklediğini belirtti. Tebliğinin sonunda Kevserî’nin bütün eserlerinin basılması ve kayıp eserlerinin ortaya çıkarılma- sını tavsiye ederek, Mustafa Sabri Efendi ile ilgili bir sempozyum düzenlen- 184 mesini teklif etti. Tebliğ, Doç. Dr. Mehmet EREN (Selçuk Üniversitesi) tarafından müzakere edildi. “Kevserî’nin Sünnet Hakkındaki Çalışmaları –Sunum ve Değerlendir- me” isimli ikinci tebliğin sahibi Dr. Ebubekir KAFÎ (Cezayir Emir Abdulkadir İslamî İlimler Üniversitesi) ise Kevserî’nin sünnet ve rivayete; rical, cerh-ta’dil, sünnetin anlaşılması konularında yazılan kitaplara verdiği önemi; sünneti müdafaa ve müsteşriklerin iddialarına reddiye yazma, sünnete ait bazı kaide ve usullerin yazılması ve te’lifi konusundaki gayretlerini anlattı. Tebliğ, Yrd. Doç. Dr. Erdinç AHATLI (Sakarya Üniversitesi) tarafından müzakere edildi. Dr. Muammer SARIKAYA (Erciyes Üniversitesi) ise bu oturumun “Kevserî’nin Lahn Anlayışı ve İmamları Tenkitte Lahnin Bir Araç Olarak Kullanımı” isimli son tebliğinde: “Kevserî’nin direkt lahn ile ilgili görüşleri bulunmamaktadır. Ancak Kevserî hayatta iken Hatîb Bağdâdî’nin Tarîhu Bağdâd adlı eserinin 13 cildi neşredilir. Kitapta Ebu Hanife hakkında haksız eleştiriler bulunduğuna hükmeden Kevserî, özellikle Ebu Hanife’nin dil ha- talarıyla ilgili rivayet üzerine, rivayeti senet ve metin tenkidine tabi tutarak, rivayetin asılsızlığını ortaya koyar. Ne var ki Kevserî bununla yetinmez ve aynı kabilden diğer imamlar hakkındaki rivayetleri sıralar. Bunu yapmaktaki amacı diğer üç mezhep imamına saldırmak, dillerinin zayıflığını ortaya koy- mak değildir. Amacı Ebu Hanife’ye nispet edilen bir tek dil hatasının teşhir edilmesinin önüne geçmek, bu nedenle Ebu Hanife’ye saldırılmasını engel- lemektir. Kevserî’nin diğer imamlarla bazı fıkhî meseleler dışında bir prob- lemi yoktur. Onların hadisçiliği, müçtehitlikleri, fıkıh imamı oluşlarıyla ilgili en küçük bir eleştirisi bulunmamaktadır. Ancak Kevserî’nin sözleri çarpıtıla- rak, bağlamından kopartılarak, zaman zaman da eserleri tahrif edilerek diğer imamlara saldırdığı, onları eleştirdiği iddia edilmiştir. el-Muallimî ve el- Ğumârî, Kevserî hakkında çoğu zaman ilmî olmayan mütalaalarla, ağza alı- namayacak kadar çirkin hakaretleri sıralayarak bir karalama hareketinin ön- cüsü olmuşlardır. Bu kampanyanın temel saldırı alanlarından birisini de dil hataları oluşturmaktadır.” şeklinde özetledi. Daha sonra tebliğinde Kevserî’nin lahn anlayışını ortaya koydu. Tebliğ, Yrd. Doç. Dr. Mehmet BİLEN (Dicle Üniversitesi) tarafından müzakere edildi. 185 25 Kasım Pazar Sempozyumun ikinci gününde “M. Zâhid Kevserî ve Fıkıh” isimli 6. oturum Prof. Dr. Faruk BEŞER (Sakarya Üniversitesi) başkanlığında saat 09.00’da başladı. Bu oturumdaki ilk tebliği Prof. Dr. Beşir GÖZÜBENLİ (Atatürk Üniversitesi) sundu. GÖZÜBENLİ “M. Z. Kevserî’nin ‘En- Nüketu’t-Tarîfe’ İsimli Eseri ve Uygulamalı Fıkıh Usulü Açısından Önemi” adlı tebliğinde ele aldığı konuyu: “M. Z. Kevserî, en-Nüketu’t-Tarife isimli eserini, meşhur müçtehit ve muhaddis İbn Ebi Şeybe’nin el-Musannef isimli eserinde Ebu Hanife’nin 125 ana fıkhi konuda sahih hadislere muhalefet ettiğine dair iddialarına cevaben hazırlamıştır. Bilindiği gibi, İbn Ebi Şeybe ve Hatib Bağdadi dışındaki Ebu Hanife’yi tenkit eden âlimlerin tenkitlerinin çoğunluğu, Ebu Hanife’nin hadis bilgisinin seviyesi ve hadislerin Hanefi içtihat sistematiğindeki konumuna dairdir. İşte M. Z. Kevserî de bu kitabını ağırlıklı olarak, özellikle Ebu Hanife’nin hadis bilgisinin seviyesi ve Hanefi içtihat sistematiğinde hadislerle ilgili kriterlerin diğer müçtehitlerce iyi anlaşı- lıp anlaşılmadığı konusuna tahsis etmiştir. Kitap bu çerçevede, Hanefi fıkıh usulüne dair teorik kaidelerin uygulamasıyla ilgili olarak da, klasik kaynaklar- daki birikimi sistematik olarak aktarıp değerlendirmesi açısından, aynı za- manda özgün bir uygulamalı fıkıh usulü çalışması mahiyetindedir. Bu çalış- mamızda, en-Nüketu’t-Tarife kitabının çeşitli yönlerden tanıtımı ve uygula- malı fıkıh usulü açısından önemine dair bazı tespit ve değerlendirmelerimiz yer alacaktır.” şeklinde özetledikten sonra Kevserî’nin “en-Nüketu’t-Tarife” isimli eseri hakkında genel bilgiler vererek konuyla ilgili yapılan çalışmaları anlattı. Ardından Kevserî’nin “en-Nüketu’t-Tarife” Kitabındaki Metodu ile uygulamalı Fıkıh Usulü açısından önemini değerlendirdi. Tebliğ, Prof. Dr. Bilal AYBAKAN (Marmara Üniversitesi) tarafından müzakere edildi. Daha sonra Dr. Muhammed el-MUSLIH (Fas Muhammed el-Evvel Üniversitesi)’in “Kevserî’ye Göre Güncel Fıkhî Hükümlerde Takip Edilmesi Gereken Esaslar” isimli tebliğine geçildi. Dr. Muhammed el-MUSLIH tebli- ğinde günümüzde insanların milletler arası iletişim vasıtaları çok hızlı olması sebebiyle karşılaştıkları problemler karşısında İslam’ın hükmüne eskiden daha çok muhtaç olduklarını belirtti. Tebliğ, Dr. Ali İhsan PALA (Yüzüncü Yıl Üniversitesi) tarafından müzakere edildi. 3. tebliği Dr. Pehlul DÜZENLİ (Laleli Camii İmam-Hatibi) sundu. “Al- lame Muhammed Zahid El-Kevserî’nin Fetvâ Usul Anlayışı” isimli tebliğin- de sayın Düzenli: “Bu çalışmada Kevserî’nin kitap, makale ve mukaddimele- 186