T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI TÜRKİYE’DE BÜTÇE DENGESİ VE CARİ İŞLEMLER DENGESİ ARASINDAKİ İLİŞKİ: 1998-2011 DÖNEMİNE AİT AMPİRİK BİR UYGULAMA Mücahide KÜÇÜKSUCU YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Yrd. Doç. Dr. Savaş ERDOĞAN Konya,2012 T.CC. SELLÇUK ÜNİİVERSİTEESİ Sosyal Biilimler Ensstitüsü Müddürlüğü BİLİMMSEL ETİKK SAYFASSI Adı Sooyadı: MÜCAHİDDE KÜÇÜKKSUCU Numarrası: 1042260011012 n i n Ana Bilim / Bilimm ci İKTİSAT n Dalı: e ğr Prograamı: Tezli Yükssek Lisans Doktora ÖÖ Tezin AAdı: Tİliüşrkkii:y 1e9’d9ee88 -B20ü1tç1e DDöenneeggmesini ev eA Cit aArimm İpşlierimk lBeri rD UUeeyngguelsai mAar asınndaki Bu tezin proje saafhasından ssonuçlanmaasına kadarkki bütün sürreçlerde billimsel ettiğe ve akaddemik kuralllara özenle riayet edilddiğini, tez iççindeki bütüün bilgilerinn etik daavranış ve akademik kkurallar çerrçevesinde elde edilereek sunulduğğunu, ayrıcca tez yaazım kuralllarına uyguun olarak haazırlanan bbu çalışmadda başkalarıının eserlerinden yaararlanılmassı durumundda bilimsel kurallara uyygun olarakk atıf yapılddığını bildiriirim. ÖÖğrencinin immzası Allaaddin Keykkubat Kampüssü Selçuklu/ KKONYA Teel: 0 332 223 22446 Fax: 0 332 241 05 244 htttp://www.sosyyalbil.selcuk.eedu.tr/ i ÖNSÖZ ‘Türkiye’de Bütçe Dengesi ile Cari İşlemler Dengesi Arasındaki İlişki: 1998- 2011 Dönemine Ait Ampirik Bir Uygulama’ başlıklı Yüksek Lisans tezimin her aşamasında büyük emeği olan danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Savaş ERDOĞAN’a şükranlarımı sunmayı borç bilirim. Bu çalışma sayesinde bilimsel bir çalışmanın geçtiği bütün zorlu aşamaları öğrenmiş bulunmaktayım. Uzun çalışma saatleriyle geçen günlerde güven duygusunun ve sabrın kıymetini bir kez daha anladım. Bu nedenle yazmış olduğum tezde, çalışmamın isimsiz kahramanlarına teşekkür etmeden geçemeyeceğim.Sancılı ve yorucu olan bu süreçte benden desteğini esirgemeyen sevgili eşim Ahmet Sami KÜÇÜKSUCU’ya ve manevi destekleriyle hep yanımda olan, çalışma şevkim kırıldığında beni motive eden bütün aile bireylerime bilhassa anneme teşekkür ederim. Öğrendiğim ve aktardığım bilgilerde katkısı bulunan bütün hocalarıma da minnettar olduğumu belirtmek isterim. Mücahide KÜÇÜKSUCU 03.06.2012 ii TÜRKİYE’DE BÜTÇE DENGESİ VE CARİ İŞLEMLER DENGESİ ARASINDAKİ İLİŞKİ: 1998-2011 DÖNEMİNE AİT AMPİRİK BİR UYGULAMA ÖZET Bir ekonomide genel anlamda cari işlemler açığı mal ve hizmet ithalatının mal ve hizmet ihracatını aşması durumunda ortaya çıkmakta iken, kamu harcamalarının kamu gelirlerini aşması sonucu oluşan fark ise bütçe açığı olarak ifade edilmektedir. Bu iki açığın kapatılması ülkeler için temel makroekonomik hedeflerden olmaktadır. İkiz Açıklar Hipotezi, bütçe açığı ve cari işlemler açığı arasında pozitif bir ilişki olduğunu ileri sürmektedir. Bu hipoteze göre bütçe açıkları cari işlemler açıklarına neden olmakla birlikte bu iki açık eşanlı olarak ortaya çıkmaktadır ve ortak bir trend izleme eğilimindedirler. Ricardocu yaklaşım taraftarları Keynesyen bir bakış açısını yansıtan önermeyi eleştirmiş ve bütçe açıkları ile cari işlemler açığı arasında herhangi bir ilişkinin var olmadığını savunmuşlardır. Böylece, İkiz Açıklar Hipotezi’nin geçerliliği hakkındaki bu anlaşmazlık açık ekonomilerde önemli inceleme konularından biri olmuş ve hem teorik hem de ampirik olarak büyük bir tartışmaya yol açmıştır. Bu çalışmada İkiz Açıklar Hipotezi’nin Türkiye ekonomisi için geçerliliği araştırılmıştır. 1998-2011 yılları arasında üçer aylık veriler kullanılmış, Eviews programında ekonometrik analizler yapılmıştır. Araştırma, bütçe dengesi ile cari işlemler dengesinin birbiriyle bağlantılı olduğunu göstermiştir. İlişkinin yönünü belirlemek amacıyla yapılan Granger nedensellik testi sonuçlarına göre bütçe açıklarından cari işlemler açığına yönelik anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Bu sonuç geleneksel yaklaşımı desteklemektedir. Anahtar Kelimeler: Bütçe Açığı, Cari İşlemler Açığı, İkiz Açıklar Hipotezi, Granger Nedensellik Testi, Engle-Granger Koentegrasyon Testi iii THE RELATIONSHIP BETWEEN BUDGET BALANCE AND CURRENT ACCOUNT BALANCE IN TURKEY: AN EMPIRICAL APPLICATION FOR THE PERIOD 1998-20011 SUMMARY While the current account deficit generally arises imports of goods and services exceed exports of goods and services in an economy, deficit between goverment expenditure and goverment income is represented as budget deficit. Closing this deficits is one of the main macroeconomics targets for the countries. Twin deficits hypothesis suggests that there is a positive relationship between budget deficits and current account deficits. According to twin deficits hypothesis, budget deficits causes current account deficits. This two deficits occur simultaneously and tend to follow a common trend. Followers of the Ricardian approach have criticised this suggestion which reflects a Keynesian point of view and argued that such a relation between budget deficits andcurrent account deficits does not exist at all. Thus, this controversy about the validation of the twin deficits hypothesis has became one of the major investigation issues in open economy and caused a big debate both in the oretical and empirical sense. In this study, validity for Turkey economics twin deficit hypothesis has been ascertained. Qarterly datas period of 1998-2011 have been used. Econometric analyzes have been done by Eviews programe. Investigation showed that budget deficits and current account deficits are cointegrated in the Turkish case for the study period. According to the Granger causality test in order to held the direction of relation, a relation from the budget deficits towards the current account deficits was found. The evidence seems to support the traditional approach. Keywords: Budget Deficit, Current Account Deficit, Twin Deficits Hypothesis, Granger Causality Test, Engle- Granger Cointegration Test iv İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI.....................................................................................i ÖNSÖZ........................................................................................................................ii ÖZET………………………………………………………………………………..iii SUMMARY………………………………………………………………………....iv İÇİNDEKİLER...........................................................................................................v TABLOLAR VE ŞEKİLLER DİZİNİ.....................................................................ix GİRİŞ………...............................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM: BÜTÇE VE BÜTÇE AÇIĞI KAVRAMLARINA GENEL BAKIŞ ......................................................................................................................... 5 1.1.Bütçe Kavramı ................................................................................................... 5 1.1.1.Bütçenin İşlevleri ......................................................................................... 7 1.1.2.Bütçe İlkeleri ............................................................................................... 8 1.2.Bütçe Açığı Kavramı .......................................................................................... 8 1.2.1.Farklı Bütçe Açığı Tanımları ....................................................................... 9 1.2.1.1.Genel Amaçlı Bütçe Açıkları ................................................................ 9 1.2.1.1.1.Geleneksel Açık ............................................................................. 9 1.2.1.1.2.Konsolide Bütçe Açığı ................................................................. 10 1.2.1.1.3.Birincil Açık ................................................................................. 11 1.2.1.1.4.İşlemsel Açık ................................................................................ 11 1.2.1.1.5.Yarı Mali Açık ............................................................................. 12 1.2.1.1.6.Nakit Açığı- Tahakkuk Açığı ....................................................... 12 1.2.1.1.7.Nominal-Reel Bütçe Açığı ........................................................... 13 1.2.1.2.Özel Amaçlı Bütçe Açığı Ölçüm Yöntemleri ..................................... 14 1.2.1.2.1.Cari Açık ve Sermaye Açığı ........................................................ 14 1.2.1.2.2.Yurtiçi Açık ve Yurtdışı Açık ...................................................... 15 1.2.1.2.3.Yapısal Açık – Konjonktürel Açık ............................................... 15 1.2.1.2.4.Sürdürülebilir (Finanse Edilebilir) Bütçe Açığı ........................... 15 1.2.1.2.5.Optimal Bütçe Açığı .................................................................... 16 v 1.2.2.Bütçe Açıklarına İlişkin İktisadi Yaklaşımlar ........................................... 16 1.2.2.1.Klasik Görüş Çerçevesinde Bütçe Açıkları ........................................ 16 1.2.2.2.Keynesyen Yaklaşımda Bütçe Açıkları .............................................. 19 1.2.2.3.Monetarist (Parasalcı) Yaklaşımda Bütçe Açıkları ............................ 21 1.2.2.4.Neo-Klasik Yaklaşım Çerçevesinde Bütçe Açıklarının Analizi ......... 22 1.2.2.5.Ricardian Görüş Çerçevesinde Bütçe Açıklarının Analizi ................. 23 1.2.2.6.Kamu Tercihi Yaklaşımı Çerçevesinde Bütçe Açıklarının Analizi .... 25 1.2.3.Bütçe Açıklarının Nedenleri ...................................................................... 26 1.2.4.Bütçe Açıklarının Finansman Yöntemleri ................................................. 27 1.2.4.1.Merkez Bankası Kaynakları ................................................................ 28 1.2.4.2.İç ve Dış Borçlanma ........................................................................... 31 1.2.4.3.Diğer Gelir Kaynakları ....................................................................... 34 1.2.5.Bütçe Açıklarının Makroekonomik Etkileri .............................................. 35 1.2.5.1.Bütçe Açıklarının Faiz Oranı Üzerindeki Etkileri .............................. 36 1.2.5.2.Bütçe Açıklarının Ekonomik İstikrar Üzerindeki Etkileri .................. 37 1.2.5.3.Bütçe Açıklarının Ödemeler Bilançosu Üzerine Etkileri ................... 38 1.2.5.4.Bütçe Açıklarının Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkileri ........................ 38 1.2.5.5.Bütçe Açıklarının Milli Gelir Üzerindeki Etkisi ................................. 39 1.2.6. Bütçe Açığının Sürdürülebilirliği ............................................................. 40 İKİNCİ BÖLÜM: ÖDEMELER BİLANÇOSU VE CARİ AÇIK ...................... 42 2.1.Ödemeler Bilançosu ve Kalemleri ................................................................... 42 2.1.1.Cari İşlemler Hesabı .................................................................................. 46 2.1.2.Sermaye Hareketleri ve Finans Hesabı ...................................................... 47 2.1.3.Resmi Rezervler Hesabı ............................................................................ 49 2.1.4.Net Hata ve Noksan Hesabı ....................................................................... 51 2.2.Cari İşlemler Dengesi ve Ödemeler Bilançosuna İlişkin Diğer Denge Kavramları .............................................................................................................. 51 2.3.Cari İşlemler Dengesini Açıklamaya Yönelik Yaklaşımlar ............................. 52 2.4.Cari Açık Kavramı ve Cari Açığın Nedenleri .................................................. 54 2.4.1.Cari Açığın Nedenleri ................................................................................ 55 2.4.1.1.İhracatın Yetersiz Oluşu ..................................................................... 55 2.4.1.2.Yurtiçi Yatırımların Artması .............................................................. 56 vi 2.4.1.3.Yurtiçi Tasarrufların Azalması ........................................................... 56 2.4.1.4.İthal Mallara Olan Talebin Yüksekliği ............................................... 57 2.4.1.5.Dış Borçların Artması ......................................................................... 57 2.4.1.6.Sermaye Hareketleri ........................................................................... 58 2.5. Cari İşlem Açıklarının Finansman Yöntemleri ............................................... 59 2.6.Cari Açıkların Makroekonomik Etkileri .......................................................... 62 2.6.1.Cari Açıkların Milli Gelir Üzerine Etkileri ............................................... 62 2.6.1.1.Gelir Açısından Etkiler ....................................................................... 63 2.6.1.2.Harcama Açısından Etkiler ................................................................. 64 2.6.1.3.Yatırım-Tasarruf Dengesi Açısından Etkileri ..................................... 65 2.6.2.Ekonomik Büyüme ve Cari Açık İlişkisi ................................................... 66 2.6.3.Cari Açıklar ve Dış Ticaret İlişkisi ............................................................ 66 2.7.Cari İşlemler Açığının Sürdürülebilirliği ......................................................... 67 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: İKİZ AÇIKLAR HİPOTEZİ VE TÜRKİYE VERİLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME .................................................................... 70 3.1.İkiz Açıklar Hipotezinin Kavramsal Çerçevesi ................................................ 70 3.2.İkiz Açıklar Hipotezi İle İlgili Tartışmalar ...................................................... 72 3.2.1.Geleneksel Yaklaşımda İkiz Açıklar Hipotezi .......................................... 72 3.2.1.1. Keynesyen Gelir-Harcama Modeli .................................................... 72 3.2.1.2.Mundell-Fleming Modeli .................................................................... 73 3.2.1.3.Feldstein Zinciri Hipotezi ................................................................... 76 3.2.2.Ricardocu Eşdeğerlik Hipotezi .................................................................. 76 3.2.3.Parasalcı Yaklaşım .................................................................................... 77 3.3. İkiz Açıklar Hipotezine Yöneltilen Eleştiriler ................................................ 78 3.4.Türkiye Verileri ile Bütçe Dengesi ve Cari İşlemler Dengesinin Değerlendirilmesi ................................................................................................... 79 3.4.1.1984-1989 Yılları Arasında Türkiye’de Genel Ekonomik Görünüm ve Bütçe Dengesi ile Cari İşlemler Dengesi Arasındaki İlişkiler ............................ 80 3.4.2.1990-1994 Yılları Arasında Türkiye’de Genel Ekonomik Görünüm ve Bütçe Dengesi ile Cari İşlemler Dengesi Arasındaki İlişkiler ............................ 85 3.4.3.1995-2001 Yılları Arasında Türkiye’de Genel Ekonomik Görünüm ve Bütçe Dengesi ile Cari İşlemler Dengesi Arasındaki İlişkiler ............................ 89 vii