TÜRKİYE ile ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ ARASINDAKİ TİCARET AKIMLARININ PANEL ÇEKİM MODELİ İLE ANALİZİ1 Nalan IŞIK2 ÖZ Dış ticaretinde Avrupa Birliği’ ne (AB) bağımlı olan Türkiye, iç ve dış ekonomik etkenlerle dış ticaret ortaklarını çeşitlendirmeye yönelir. Bu nedenle Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), Türkiye’nin Avrupa dı- şında dış ticaretini geliştirmeye katkı sağlayacak önemli bir entegrasyon olarak düşünülmektedir. Çalış- mada, Türkiye ile ŞİÖ arasındaki dış ticaret akımlarını etkileyen faktörlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Bunun için 2004-2014 yılları arasında çekim modeli kullanarak panel veri yöntemi uygulanmıştır. Sonuç- lara göre, ŞİÖ üyelerinin ve Türkiye’nin gayrisafi yurtiçi hâsılaları ile nüfusu iki taraf arasındaki dış ticaret akımlarını olumlu etkilemektedir. Bununla birlikte mesafe faktörünün etkisi olumsuz saptanmıştır. Gayri- safi yurtiçi hasılanın kullanıldığı denklemde, 2007-2008 küresel ekonomik krizi ticaret akımlarını olumsuz etkilemektedir. Nüfus değişkeni ile oluşturulan denklemde ise istatistiksel olarak anlamsızdır. Ortak dil, ortak ekonomik entegrasyona üyelik değişkenleri, ŞİÖ - Türkiye dış ticaret akımlarını olumlu etkilemiştir. Ortak sınır faktörü, nüfus değişkeninin kullanıldığı denklemde dış ticaret akımlarını pozitif etkilerken, gayrisafi yurtiçi hâsıla değişkeninin kullanıldığı denklemde istatistiksel olarak anlamsızdır. Anahtar Kelimeler: Dış Ticaret, Türkiye, Şanghay İşbirliği Örgütü, Çekim Modeli, Panel Veri Analizi. Jel Kodları: C59, F13, F14 THE ANALYZING OF FOREIGN TRADE FLOWS BETWEEN TURKEY AND SHANGHAI COOPERATION ORGANIZATION USING PANEL GRAVITY MODEL ABSTRACT Turkey addicted to European Union in foreign trading tends to diversify the foreign trading partners with internal and external economic factors. For this reason, Shanghai Cooperation Organization (SCO) have been considered as an important geographical integration which will contribute to develop the foreign trad- ing flows of Turkey except Europe. İn this study, we aimed to investigate the factors that affect foreign trading flows between SCO and Turkey. For this purpose, panel data method has been performed by using gravity model between 2004-2014 years. According to results, gross domestic product and populations of SCO members and Turkey affect positively the foreign trading flows between both side. However, it has been found that the distance factor affects negatively. In the equation used gross domestic product, 2007- 2008 global economic crises affects trading flows negatively. In the equation generated with population parameter is not significant statistically. Common language and membership to common economic inte- gration has impressed positively the SCO-Turkey foreign trading flows. Common board factor affects for- eign trade flows positively in the equation used population where it is non- significant in the equation with gross domestic product. Keywords: Foreign Trade, Turkey, Shanghai Cooperation Organization, Gravity Model, Panel Data Anal- ysis. Jel Classification: C59, F13, F14 1 Bu çalışma yazarın 10-12 Haziran 2015’de Eskişehir’de Anadolu Uluslararası İktisat Kongresi’nde sun- muş olduğu “Türkiye-Şanghay İşbirliği Örgütü Ticaret Akımlarının Belirleyicilerinin Panel Çekim Modeli İle İncelenmesi” başlıklı bildirinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş halidir. 2 Yrd.Doç.Dr., Gaziantep Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü. [email protected] Makalenin Geliş Tarihi: 31.08.2015 / Yayına Kabul Tarihi: 24.03.2016 152 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 1. Giriş Dünya ekonomisinde son zamanlarda meydana gelen gelişmeler uluslararası ticaret sistemi üzerinde etkilidir. Dünyanın çeşitli bölgelerinde milli gelirdeki büyüme hızı, gözlenen en üst seviyelere ulaşmıştır. Küresel ölçekteki hızlı büyümenin temel nedenlerinden biri Çin ve Hindistan ekonomilerindeki büyümedir (Deardorf, 2008: 8- 10). Her ne kadar 2007 -2008 küresel ekonomik krizi dünya ekonomisindeki büyü- meyi yavaşlatsa da uluslararası ticaret artmaya devam etmektedir. 1980 sonrasında uluslararası ticarette çok taraflı müzakere sistemlerinden iki taraflı ticaret anlaşmaları ve / veya bölgesel oluşumlara doğru yönelim de dış ticaret akımlarını etkilemektedir. Aynı yıllarda küresel ekonomik gelişmelere paralel Türkiye, liberal ve ihracat odaklı dış ticaret stratejisini benimser ve Avrupa Birliği (AB) ile 1 Ocak 1996’den itibaren Gümrük Birliği’ni gerçekleştirir. AB, dünyadaki en kapsamlı içeriğe sahip bölgesel entegrasyondur. Zamanla, Türkiye’nin toplam dış ticareti içinde AB’nin payı % 50’ nin üzerine çıkar. Ancak dış ticarette küresel rekabetin artması, AB’nin yeni ticaret ortakları araması, 2007-2008 küresel ekonomik kriz, AB borç krizi, kısır bir döngü olan Türkiye’nin tam üyelik hikâyesi, Türkiye’nin AB ile dış ticaretinin azalmasına neden olur. Türkiye’nin bütün dış ticaretini etkileyen bu olumsuzluklar, Türkiye’yi dış ticaret ortaklarını çeşitlendirmeye ve pazarlarını arttırmaya yöneltir. Türkiye, bir çok ülke ve entegrasyon ile ticari ilişkilerini geliştirebilecek coğ- rafi konuma sahiptir. Her yöne doğru elverişli ulaşım kanalları bulunmaktadır ve lo- jistik destek alt yapısı uygundur. Bu avantajlarını kullanarak Türkiye’nin dış ticaretini farklı partnerle çeşitlendirmesi, ekonomik büyümesine katkıda bulunacaktır. Ayrıca dış ticarette tek bir ülke ve / veya ülke grubuna bağımlı olmanın dezavantajlarını da en aza indirmesine fayda sağlayacaktır. Bu açıdan, ŞİÖ, Türkiye’nin ticari ilişkilerini geliştirmeye yöneldiği oluşumlardan biri olarak değerlendirilmektedir. ŞİÖ, bünye- sinde Çin, Hindistan gibi dünya büyüme hızını sürükleyen, Rusya, İran gibi dünya enerji arzında büyük payı olan ekonomiler ile satın alma gücü giderek artan Kırgızis- tan, Kazakistan gibi gelişmekte olan ülkeleri barındırmaktadır. Türkiye ile ŞİÖ ara- sındaki dış ticaret akımlarının araştırılması, bu ticaret akımların genel durumu, bu akımlar üzerinde hangi faktörlerin etkili olabileceği ve bu faktörlerin ağırlıklarının ne olabileceğine dair kanı oluşturması açısından yararlı olacaktır. 1996’da Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında Şanghay Beşlisi olarak askeri ve siyasi alanda başlayan işbirliği, 2001’de ŞİÖ’ ne dönüşmüştür. 2003’den itibaren de serbest ticaret bölgesinin oluşturulmasını hedeflemiştir. Dünya- nın geniş petrol ve gaz rezervlerine sahip ŞİÖ üyeleri Orta Doğu ve Asya’nın gelişen diğer ülkeleri ile ticari ilişkilerini arttırmaya ve yeni pazarlar bulmaya önem vermek- tedir. Türkiye, 2005’de reddedilen ilk başvurusunun ardından “diyalog ortağı” statüsü olmak için 2011’de yeniden talepte bulunmuştur. Bu başvuru, 6-7 Haziran 2012 ta- rihlerinde Pekin’de düzenlenen ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi’nde oybirliğiyle kabul edilmiştir (Özdaşlı, 2012: 109). International Journal of Economic and Administrative Studies UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 153 Türkiye’nin ŞİÖ ile ilişkisi oldukça yeni olmasına karşın entegrasyon üyeleri ile birebir ilişkileri yüzyıllar öncesine dayanmaktadır. ŞİÖ ile yakınlaşmanın ekono- mik, siyasi, kültürel açıdan faydalı olacağını savunan görüşlerin bir kısmı özellikle üye Türkî Cumhuriyetlerle olan tarihi bağlantılara atıfta bulunmaktadır. Çin ve Hin- distan gibi ekonomik açıdan büyüyen ülkelerin bulunduğu ŞİÖ ile Türkiye’nin ilişki- lerini geliştirmesi yeni pazarlar kazanmasına katkı sağlayacaktır (Sagbansua ve Can, 2011: 82). Petrol, doğalgaz ve uranyum kaynakları açısından Türkiye’nin enerji kori- doru olabilmesi ve üretiminde kullanacağı enerjiye kolay erişebilme imkânı elde et- mesi de ŞİÖ ile ilişkileri geliştirme nedenleri arasında gösterilmektedir. Ayrıca Batılı ülkelerin ŞİÖ ile enerji alanında hassas dengeler kurmaya çalışırken Türkiye’den fay- dalanabileceği ifade edilmektedir (Kartal ve Sofyalıoğlu, 2011: 25). Literatürde arz ve talep yanlı dış ticaret teorileri çerçevesinde dış ticaret akım- larının belirleyicilerini tespit etmek, dış ticaret hareketlerinin ülkelerin ekonomik de- ğerler üzerindeki etkileri, ekonomik büyüme, bölgesel ekonomik entegrasyona üye ve üye olmayan ülkelerin ticareti ile dünya ticaretine nasıl etkide bulunduğuna dair ko- nuları açıklamaya yönelik farklı ekonometrik modellerle ampirik çalışmalar yapıl- maktadır. İki taraflı dış ticaret akımlarını açıklamada kullanılan yöntemlerden biri de çekim modelidir. Bu model, dış ticaret akımlarının ülkelerin gayri safi yurtiçi hâsıla- larıyla doğru orantılı, mesafe ile ters orantılı etkileneceğini ileri sürer. Uluslararası ticaret açısından çekim modeli ticarete taraf olanlar arasındaki potansiyel ticaretin öl- çülmesi ve iki taraflı ticarette hangi faktörlerin etkili olabileceği konusunda yol gös- terici bilgi sunmaktadır. Akademik çevrede Türkiye’nin Orta Asya bölgesindeki ülkelerle dış ticaret ilişkisini inceleyen çalışmalar çok azdır ve yapılan çalışmalar da genellikle tek tek ülke düzeyindeki ticari ilişkileri ortaya koymaya yöneliktir. ŞİÖ ile Türkiye’nin iliş- kilerini araştıran akademik yazın ise genellikle siyasi içeriğe odaklıdır. Türkiye’ nin dış ticaretine dair analizlerde çekim modeli, sıkça Türkiye – AB ve zaman zaman da Türkiye - diğer entegrasyonlar arasında dış ticaret ilişkisindeki faktörlerin belirlen- mesi ile Türkiye’nin küresel dış ticaret potansiyelinin tespit edilmesinde kullanılmış- tır. Ancak, ŞİÖ - Türkiye arasındaki dış ticaret ilişkilerinin ampirik analizi yok dene- cek kadar azdır ve bu iki tarafı inceleyen çalışmalarda çekim modelinin kullanıldığına da rastlanmamıştır. Çalışma ile akademik literatürdeki Türkiye’nin ŞİÖ ile ilişkilerine dair ampirik uygulaması da olan ekonomik analiz açığının giderilmesi amaçlanmıştır. Buna ek olarak çalışma, Orta Asya’da oluşan ve dünyanın ekonomik geleceğinde ağır- lığı büyük olan ülkeleri içeren bir entegrasyon ile Türkiye’nin ticari ilişkisine etki eden faktörler ve bu faktörlerin ağırlıklarının belirlenmesinin politika yapıcılarına se- çeneklerin değerlendirilmesi ile rasyonel karar alma aşamalarında katkıda bulunması beklenmektedir. Çalışmada giriş bölümünün ardından ilk olarak, Türkiye’nin dış ticareti genel olarak değerlendirilecektir. Üçüncü bölümde, ŞİÖ- Türkiye arasındaki dış ticaret akımlarına yer verilecektir. Dördüncü bölümde dış ticaret akımlarının ampirik ince- lenmesinde çelim modelinin kullanımına dair literatür özeti sunulacaktır. Daha sonra Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi 154 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 çekim modelinin ekonomide kullanımı izah edilecek ve 2004-2014 dönemi yıllık ve- rilerinin kullanılacağı panel çekim modelinde kurulan denklemler ve veri seti tanım- lanıp, uygulama sonunda ortaya çıkan bulgular değerlendirilecektir. 2. Türkiye’nin Dış Ticaretinin Genel Görünümü Ekonomik açıdan Türkiye, uzun süre dışa kapalı ülkeler kategorisinde yer al- mıştır. İhracatın, ithalatın ve dış ticaret hacminin gayrisafi milli hâsıla içindeki payı- nın düşük olması, yabancı sermaye girişlerinin yetersizliği, sanayinin ve ekonominin dışa kapalılığı, dönemin göstergeleri arasında kabul edilir. 1980’li yıllardan sonra it- hal ikamesi politikasının terk edilmesi ve dışa açılmayla birlikte Türkiye’nin dış tica- ret hacminde büyüme başlar (Pamuk, 2012: 265-271). Türkiye, 2000 yılından itibaren Avrupa perspektifinden kopmadan ama AB dışındaki ülkeleri de içerecek proaktif ticaret politikaları benimser. Politika yapıcıla- rının Türkiye’yi, Afro - Eurasia’nın ortasında merkez olarak tanımlamasıyla Türkiye, dünyanın her tarafındaki ülke ve ülke gruplarıyla çok taraflı, iki taraflı serbest ticaret anlaşmaları yapmaya başlar. Özellikle de komşu ülkelerle daha derin ticaret ilişkileri geliştirmeyi hedefler (Kirişçi ve Kaptanoğlu; 2011: 712). Bu çerçevede yenilikçi ve araştırma geliştirme (AR-GE) temelli, sürdürülebilir ihracat artışı gerçekleştirmeyi ve yüksek katma değeri olan ürünleri ihraç edebilmeyi amaçlayan Türkiye, İhracat Stra- teji Planını (2004 -2006) kabul eder. AB ile yapılan gümrük birliği ve ihracata yönelik planların etkisiyle son on beş yılda Türkiye’ de ihracat artarken, ihraç ürün yelpazesi de çeşitlenir. Ancak ihraç ürünlerinin ileri teknolojiler içermemesi uluslararası rekabet karşısında savunmasız kalmasına neden olur. Bunun için Ekonomi Bakanlığı tarafından Türkiye’nin 2023 yılında dünyanın en büyük 10 ekonomisine girmesinin ve ihracatının da 500 milyar dolara çıkartılmasının hedeflendiği “2023 Türkiye İhracat Stratejisi ve Eylem Planı” oluşturulur (Ekonomi Bakanlığı, www.ekonomi.gov.tr, Erişim: 16.12.2015). Tablo 1. Türkiye'nin 2000-2014 Dış Ticaret İstatistikleri (milyon ABD $) 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 İhracat 27.774 73.476 113.883 134.907 152.462 151.803 157.610 İthalat 54.502 116.774 185.544 240.842 236.545 251.661 242.177 Dış Tic. Hacmi 82.276 190.251 299.428 375.749 389.007 403.464 399.787 Dış Tic. Açığı -26.728 -43.298 -71.661 -105.935 -84.083 -99.858 -84.567 İhr. / İth. (%) 51 62,9 61,4 56,0 64,5 61 65 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK), www.tuik.gov.tr, Erişim: 12.07.2015 Tablo 1’de yer alan Türkiye’nin son yıllara ait dış ticaret istatistikleri incelen- diğinde yıllar itibariyle hem ithalatın hem de ihracatın rakamsal olarak sürekli arttığı, International Journal of Economic and Administrative Studies UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 155 ancak dış ticaretin ithalat ağırlıklı sürdürüldüğü ve dış ticaret açığının ciddi bir sorun olduğu söylenebilir. Dış ticaret akımları ilişkiye girilen aktörlerin pozisyonunu etkilemede bir araç olarak kullanılmaktadır. Bunun için dış ticaretin açık vermeden sürdürülmesi, yüksek teknolojili ürünler ihraç edilmesi, küresel ekonomiye yön verecek olan ülkelerle ticari ilişkiye girildiğinde fazla veren ülke konumunda olunmalıdır (Kutlay, 2012:115). Bu durum Türkiye’nin dış ticaret yapısı çerçevesinde incelendiğinde, Türkiye’nin ihracat / ithalat dengesizliği ve ihracatta ara malı bağımlılığının yüksek olması dünyadaki dış ticaret stratejilerindeki gelişmeleri çok yakından izleme ve dış ticaret ortaklarını çe- şitlendirme ihtiyacını ortaya koymaktadır. 3. Şanghay İşbirliği Örgütü ve Türkiye Arasındaki Dış Ticaret Akımları Uluslararası arenada artan rekabet, ülkelerin dış ticaretini geliştirmek amacıyla bölgesel ve/veya iki taraflı yeni ortaklıklar kurmaya zorlamaktadır. Nitekim Türkiye de Orta Doğu, bazı Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri, Asya’da gelişmekte olan ülkeler ile ticari ilişkilerini geliştirmeye önem vermiştir. AB ile gümrük birliğini ger- çekleştiren Türkiye, henüz AB’nin tam üyesi değildir. Bu sebepten AB’nin ABD, Rusya, Çin gibi üçüncü ülkelerle yaptığı ticari anlaşmalar, Türkiye’nin ticari menfa- atlerini zarara uğramaktadır. Bu bağlamda Türkiye, AB ile ticari ilişkilerini zedele- meden Asya bölgesinin yükselen ekonomilerini barındıran ŞİÖ ile ilişkilerini ve ticari olanaklarını arttırmanın yollarını aramaktadır. Bu durum 2013 yılından itibaren üst düzey politik söylemlerle de ortaya konmuştur. ŞİÖ’nün oluşumunda Soğuk Savaş döneminde sınır itilafları nedeniyle sık sık karşı karşıya gelen Çin ve Rusya’nın sorunun çözümü için yakınlaşması temel olur. Şanghay Beşlisi olarak bilinen Rusya, Çin, Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan’ın bir araya gelmesiyle oluşan bu forum 1996 (ilk toplantı) ve 1997’de (ikinci toplantı) top- lanarak sınır bölgelerinde karşılıklı askeri güçlerinde indirim yapma kararı alırlar. As- keri ilişkilerin güçlenmesiyle başlayan süreç politika, diplomasi ve ekonomi konula- rını da içerecek şekilde hükümet bakanlarının ve üst seviyede yetkili hükümet organ- larının toplantıları ile genişler (Ambrosio, 2008: 1327). 2000 yılında gözlemci statü- süyle toplantılara katılan Özbekistan, 2001 yılında tam üye olur ve Şanghay Beşlisi, ŞİÖ’ ne dönüşür. ŞİÖ’ nün gelişimine paralel birçok ülke entegrasyon ile işbirliği içinde olmak ister. 17 Haziran 2004 tarihinde Taşkent’te yapılan Devlet Başkanları Zirvesi’nde “Gözlemci Statüsüne İlişkin Yönetmelik”, 28 Ağustos 2008 tarihinde Duşanbe’de ya- pılan Zirve’de de “Diyalog Ortağı Statüsüne İlişkin Düzenlemeler” kabul edilir. Af- ganistan, Hindistan, İran, Moğolistan ve Pakistan olmak üzere “gözlemci” ülke statü- sünde beş üye ile Türkiye, Sri Lanka ve Beyaz Rusya olmak üzere “diyalog ortağı” statüsünde üç ülke bulunmaktadır. ŞİÖ üyelerinin entegrasyondaki statülerine göre düzenlenmiş hali Tablo 2’de sunulmuştur. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi 156 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 Tablo 2: Şanghay İşbirliği Örgütü Devletleri Üye Devletler Gözlemci Devletler Diyalog Ülkeleri Çin Afganistan Türkiye Rusya Hindistan Belarus Kazakistan İran Sri Lanka Tacikistan Pakistan Kırgızistan Moğolistan Özbekistan Kaynak: Shanghai Cooperation Organisation (SCO), www.setcsco.org.tr, Erişim: 02.06.2015 Avrasya’nın % 74’ünü kapsayan ŞİÖ, Kalingrad’dan Vladivostok’a, Beyaz Deniz’den Güney Çin Denizi’ne kadar uzanan coğrafi yapısıyla en geniş coğrafi alana sahip bölgesel entegrasyonlardan biridir. Gözlemci devletlerin eklenmesiyle ŞİÖ’ nün sınırları Hint Okyanusu ve Orta Doğu’yu da içine almaktadır. ŞİÖ’ nün üye ve göz- lemci devletleri, dünyanın bilinen petrol rezervlerinin % 17,5’ine, doğal gaz rezervle- rinin % 45-50’sine ve dünya toplumunun % 45’ine sahiptir. Dünya petrol ve doğal gaz rezervlerinin önemli bir kısmını elinde bulundurması, ŞİÖ’ne önemli bir stratejik üstünlük sağlamaktadır (Karluk, 2007: 412). Birleşmiş Milletler Güvenlik Kon- seyi’nin veto hakkına sahip beş daimi üyesinden ikisi ŞİÖ üyesidir. Dünyada, nükleer silaha sahip olan 10 ülkenin (İsrail, ABD, Rusya, Çin, Hindistan, Pakistan, Kuzey Kore, İran, İngiltere ve Fransa) yarısı bu entegrasyonda yer almaktadır (Yener, 2013: 81) . Coğrafi genişliği ve sahip olduğu toplam nüfus göz önüne alındığında ŞİÖ, Türkiye dış ticareti için önemli bir pazar olanağı sunmaktadır. Tablo 3’de de görül- düğü gibi 2004’den itibaren Türkiye’nin ŞİÖ ile dış ticaret hacmi katlanarak artmak- tadır. International Journal of Economic and Administrative Studies UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 157 Tablo 31. 2000-2014 Türkiye – ŞİÖ Dış Ticareti (Milyon ABD $) ve ŞİÖ’ nün Türkiye Dış Ticaretindeki Payı (%) Dış Ti- Pay Pay Pay Net Dış Yıllar İhracat İthalat caret (%) (%) (%) Ticaret Hacmi 2000 1.321 4,75 7.031 12,9 8.352 10 -5.710 2001 1.840 5,87 5.804 14 7.644 10,5 -3.964 2002 2.215 6,1 7.202 13,97 9.417 10,8 -4.987 2003 3.028 6,4 11.276 16,2 14.304 12,26 -8.248 2004 3.977 6,3 17.463 17,9 21.440 13,34 -13.486 2005 5.112 6,9 25.747 22 30.859 16,22 -20.635 2006 6.523 7,5 36.626 26,24 43.149 19,15 -30.103 2007 9.437 8,79 48.288 28,39 57.725 20,81 -38.851 2008 12.393 9,38 60.914 30 73.307 21,94 -48.521 2009 8.807 8,6 39.570 28,20 48.377 14,48 -30.763 2010 12.441 10,92 53.161 28,65 65.602 21,9 -40.720 2011 14.993 11,11 68.799 28,56 83.792 22,3 -53.806 2012 22.840 14,9 69.550 29,40 92.390 23,75 -46.710 2013 18.181 11,97 69.933 27,78 88.114 33,4 -51.752 2014 16.037 10,17 69.634 28,75 85.671 21,42 -53.597 Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 26.07.2015 Tablo 3 değerlendirildiğinde Türkiye’nin toplam dış ticaret hacmi içinde ŞİÖ ile gerçekleşen dış ticaret hacmi 2000’ de %10, 2005 ’de % 13, 2010’ da % 22 ve 2014’de % 21 civarında gerçekleşmiştir. Türkiye’nin toplam ihracatı içinde ŞİÖ’ ye olan ihracatı 2000’ de % 4,7, 2005’ de % 7 2010’ da % 11, 2014’ de % 10 oranında gerçekleşmiştir. İthalat açısından ise Türkiye’nin toplam ithalatı içinde ŞİÖ’ den ger- çekleştirdiği ithalat 2000’ de % 13, 2005’de % 22, 2010 ve 2014’de % 22.8 civarında olmuştur. ŞİÖ ile geliştirilen ekonomik ilişkiler neticesinde ihracat rakamları artmış olsa da ithalattaki artış, ihracattaki artıştan daha fazladır. Türkiye ve ŞİÖ arasında giderek açılan ithalat-ihracat makası dikkat çekicidir. Bu istatistikî verilere göre 2007-2008 küresel ekonomik krizi sonrasında Türkiye ile ŞİÖ arasındaki ithalat ve ihracat hacminde keskin bir düşme eğilimi görülmektedir. 2010’dan sonra tekrar to- parlanma dönemine girilmiştir. Tablo 4’de görüldüğü gibi Türkiye, 2014 yılında ŞİÖ ülkeleri arasında en fazla dış ticaret hacmini Rusya, Çin, İran ve Hindistan ile gerçekleştirmiştir. TUİK’ in dış ticaret istatistiklerine göre 2014’de Rusya, Türkiye’nin en çok ihracat yaptığı ülkeler 1 Tablo 3 ve Tablo 4’te Türkiye’nin ŞİÖ ile ticari ilişkisine ait istatistikî verilerin hesaplanmasında ŞİÖ’ ne, üye ve gözlemci ülkelerine ait istatistikî verilerin toplamı alınarak ilgili veriler oluşturulmuştur. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi 158 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 arasında yedinci sıradadır ve % 3,8 paya sahiptir. İran ise Türkiye’nin ihracatı içinde %2.5 pay ile onuncu sırada yer almaktadır. Türkiye’nin en çok ithalat yaptığı ülkeler açısından değerlendirildiğinde 2014 ‘de Rusya ve Çin ilk iki sırayı almaktadır. Tür- kiye’nin tüm ithalatı içinde bu iki ülkenin her biri % 10’ luk paya sahiptir. İran ise altıncı ülke konumunda olup payı % 4 civarındadır. Tablo 4. Türkiye – ŞİÖ Üye Ülkeler 2014 yılı Dış Ticaret (Milyon ABD $) Dış Ticaret Ülke Adı İhracat İthalat Hacmi 5.943 25.288 31.231 Rusya Federasyonu 977 1.236 2213 Kazakistan 603 781 1384 Özbekistan 277 161 438 Tacikistan 421 66 487 Kırgızistan 3.886 9.833 13.719 İran 186 16 202 Afganistan 259 435 694 Pakistan 587 6.898 7485 Hindistan 35 35 Moğolistan 2.861 24.918 27.779 Çin Yıl Toplamı 16.037 69.634 85.671 Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 27.12.2015 Türkiye’nin ŞİÖ ile gerçekleştirdiği dış ticaretinin istatistiksel verilerle ince- lenmesine ek olarak mal grupları dağılımına göre de dış ticaret yapısına değinmek gerekir. Birleşmiş Milletler Geniş Ekonomik Grupların Sınıflandırılması (Broad Eco- nomic Categorization - BEC ) sistemine göre mal grupları yatırım, ara malı (ham- madde), tüketim ve diğer mallar olarak ayrılır. International Journal of Economic and Administrative Studies UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 159 Tablo 5. BEC Sistemine Göre 2000-2014 Türkiye –ŞİÖ Dış Ticareti (Milyon ABD $) Yatırım Yatırım Tüketim Tüketim Malı İh- Malı İtha- Ara Malı Ara Malı Malı İh- Malı İtha- Yıllar racat lat İhracat İthalat racat lat 2000 106 386 769 6.382 575 407 2005 386 2.218 2.902 21.533 1.888 2.276 2006 746 3.143 3.673 30.812 2.472 3.004 2007 1.298 4.620 5.716 40.450 3.013 3.491 2008 1.644 5.300 7.603 51.675 4.064 4.460 2009 930 4.724 5.783 31.144 2.740 3.934 2010 1.177 6.158 8.016 42.230 3.937 5.007 2011 1.800 7.550 9.541 55.299 4.629 6.249 2012 1.732 8.050 17.440 55.780 4.857 5.866 2013 1.593 9.641 11.712 53.928 4.854 6.340 2014 1.619 9.086 8.946 54.276 5.438 6.235 Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 12.08.2015 Bu sınıflandırma temel alındığında TUİK verilerinden hazırlanan Tablo 5’de de görüldüğü gibi Türkiye, tüm mal gruplarında ŞİÖ’ den ithalatçı konumundadır (di- ğer mal grupları dış ticareti çok düşük olduğundan Tablo 5’te yer almamaktadır). Şekil 1. Türkiye – ŞİÖ Yatırım Malları İthalat ve İhracatı (ABD $) ŞİÖ-TR yatırım malları 12.000.000.000 10.000.000.000 $ 8.000.000.000 D 6.000.000.000 ytr.malı ihr. B A 4.000.000.000 ytr.malı ith. 2.000.000.000 0 05678901234 00000011111 00000000000 22222222222 Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 15.08.2015 Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi 160 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 Tablo 3 ve Tablo 5 verileri kullanılarak Türkiye’nin ŞİÖ’ ye yaptığı toplam ihracat içinde yatırım malı ihracatının payı çok az değişikliklerle sabit kalma eğili- mindedir (2000 ‘de % 10, 2010’de % 9, 2014’ de % 10 ). Buna karşın Türkiye’nin ŞİÖ’ den yaptığı toplam ithalat içinde yatırım malı ithalatının arttığı söylenebilir (2000’ de % 5,5, 2010’ de % 11, 2014’de %13). Şekil 1’de Türkiye’nin ŞİÖ’ den yatırım malları ithalatı ile yatırım malları ihracatı arasındaki açıklık net bir şekilde gözlenmektedir. Türkiye’nin ithalatında ara malı önemli yer tutmaktadır. Tablo 3 ve Tablo 5’e göre Türkiye’nin ŞİÖ ’ye yaptığı toplam ihracat içindeki ara malı ihracatı payı 2000’ de % 58, 2010’da % 64 ve 2014’de % 55’dir. Türkiye’nin ŞİÖ’ den gerçekleştirdiği toplam ithalatı içinde ara malı ithalatının oranı ise 2000’ de % 90 iken 2010 ‘da % 79 ve 2014’de %78 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 2’de Türkiye ve ŞİÖ arasındaki ithalat -ihracat dengesizliği en fazla ara malları sınıfındadır. Şekil 2. Türkiye – ŞİÖ Ara Malları (Hammadde) İthalat ve İhracatı (ABD $) ŞİÖ-TR ara malları 60.000.000.000 50.000.000.000 40.000.000.000 $ D 30.000.000.000 ara mal.ihr. B A 20.000.000.000 ara mal.ith. 10.000.000.000 0 200020062008201020122014 Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 15.08.2015 Türkiye’nin ŞİÖ ile dış ticaretindeki aramalı ithalatına olan bağımlılığını, ih- racat rekabetçiliğini de sıkıntıya sokan yapısal bir sorun olarak değerlendirmek gere- kir. Ara malları ithalatının yüksek olmasının temel nedeni Türkiye’nin enerji kaynak- ları açısından dışa bağımlı olması ve doğalgaz ile petrol ithalatının büyük kısmını ŞİÖ ülkelerinden karşılamasıdır (Bayraç, 2009: 134-135). Türkiye ile ŞİÖ arasındaki dış ticaret ilişkisinde Türkiye’nin ara malları ithalatının yüksek olmasının diğer nedeni ise Türkiye’nin imalat sektöründe kullandığı hammadde ve ara girdilerin bir bölü- münü yine ucuz işgücüne sahip ŞİÖ ülkelerinden sağlamasıdır (Atlı ve Ünal, 2014: 21-22). Şekil 3’ de görüldüğü gibi tüketim malları sınıflamasında ise Türkiye ile ŞİÖ arasında ithalat ve ihracat değerleri birbirine yakın olsa da Türkiye yine ithalatçı ko- numundadır. Tablo 3 ve Tablo 5’e göre Türkiye’nin ŞİÖ’ ye yaptığı toplam ihracat içinde tüketim malı ihracatı düşmüş (2000’ de % 43, 2010’ da % 31 ve 2014’ de %34), International Journal of Economic and Administrative Studies