ODTÜ- TEKPOL YASED Uluslararası Bilim ve Teknoloji Politikaları Yatırımcılar Derneği Araştırma Merkezi TÜRKİYE EKONOMİSİNDE YABANCI SERMAYELİ FİRMALARIN AR-GE ETKİNLİKLERİNİN ANALİZİ MEVCUT DURUM, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ (III) Hazırlayanlar: Erkan ERDİL M. Teoman PAMUKÇU Yelda ERDEN Hadi Tolga GÖKSİDAN Emek KEPENEK 1 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ…………………………………………………………………………………………………………5 2. SAHA ÇALIŞMASI YÖNTEMİ……………………………………………………………………….6 2.1 GZFT Analizi Yöntemi ve Uygulaması……………………………………………………………6 2.2 Yarı Yapılandırılırmış Mülakat (Derinlemesine Mülakat) Yöntemi ve Uygulaması…………………………………………………………………………………………………………..13 3. GZFT ANALİZİ SONUÇLARI ………………………………………………………………………14 3.1 Güçlü Yönler………………………………………………………………………………………………….15 3.2 Zayıf Yönler…………………………………………………………………………………………………..18 3.3 Fırsatlar…………………………………………………………………………………………………………24 3.4 Tehditler………………………………………………………………………………………………………..27 3.5 SONUÇ……………………………………………………………………………………………………………28 4. YARI YAPILANDIRILMIŞ MÜLAKAT ANALİZİ SONUÇLARI…………………………..31 4. 1 Genel Firma Profili……………………………………………………………………………………….31 4.1.1 Telekomünikasyon ve Bilişim……………………………………………………………………………….31 4.1.2 İlaç……………………………………………………………………………………………………………………..33 4.1.3 Otomotiv…………………………………………………………………………………………………………….36 4.1.4 Elektronik……………………………………………………………………………………………………………38 4.1.5 Diğer Sektörler…………………………………………………………………………………………………….41 4.2 Genel Ar-Ge Eğilimleri ve Performans Göstergeleri………………………………………..42 4.3 İş Çevresi ve Ar-Ge Faaliyetleri………………………………………………………………………47 4.3.1 Telekomünikasyon ve Bilişim………………………………………………………………………………..47 4.3.2 İlaç……………………………………………………………………………………………………………………….50 4.3.3 Otomotiv……………………………………………………………………………………………………………..59 4.3.4 Elektronik…………………………………………………………………………………………………………….70 2 4.4 Yasal-Kurumsal Çerçeve ve Ar-Ge İşbirlikleri……………………………………………………79 4.4.1 Telekomünikasyon ve Bilişim………………………………………………………………………………..80 4.4.2 İlaç……………………………………………………………………………………………………………………….82 4.4.3 Otomotiv……………………………………………………………………………………………………………..87 4.4.4 Elektronik…………………………………………………………………………………………………………….90 5.SONUÇ……………………………………………………………………………………………………..94 EKLER………………………………………………………………………………………………………..101 3 TABLOLAR Tablo 1:GZFT Analizi Yaklaşımı…………………………………………………………………………………………10 Tablo 2: Türkiye’nin Ar-Ge odaklı YSY çekebilmesini destekleyecek güçlü yanları…………….15 Tablo 3:Türkiye’nin Ar-Ge odaklı YSY çekebilmesini destekleyecek güçlü yanları……………..18 Tablo 4:Türkiye’nin Ar-Ge odaklı YSY çekebilmesini sağlayabilecek Fırsatlar……………………25 Tablo 5:Türkiye’nin Ar-Ge odaklı YSY çekebilmesini engelleyebilecek Tehditler……………….28 Tablo 6: Özet GZFT Analizi Tablosu………………………………………………………………………………….30 Tablo 7: Çalışmaya Katılan ÇUŞ’ların Küresel Ar-Ge Yatırımları, 2009………………………………45 Tablo 8: Çalışmaya Katılan ÇUŞ’ların Türkiye Bazlı Özet Göstergeleri, 2009……………………..46 ŞEKİLLER Şekil 1: GZFT Analizinin Yapısı………………………………………………………………………………………….8 EKLER EK 1: GZFT Analizine Davet Edilen ve Katılan YASED Üyesi firmaların temsilcileri…….……101 EK 2: Yarı yapılandırılmış mülakat çalışması için bağlantı kurulan firmalar.……………………102 EK 3: Yarı Yapılandırılmış Mülakat Soruları……………………………………………………………………103 EK 4: GZFT Tablosu (GZFT Analizinde Oylanan İfadeler)………………………………………….107 Ek 5: GZFT Analizinde Elenen İfadeler…………………………………………………………………………..113 4 1. GİRİŞ Nihai amacı Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı sermayeli firmaların Ar-Ge etkinliklerinin çözümlenmesi ve bu çözümleme üzerinde politika önerileri geliştirmek olan çalışmanın son bölümünde, ilk iki bölümde elde edilen veriler firmalarla yapılan Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler-GZFT (SWOT) analizi ve mülakat sonuçları ile zenginleştirilecektir. Sonuç olarak nitel ve nicel veriler kullanılarak, Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı sermayeli firmaların Ar-Ge etkinlikleri üzerine politika önerileri geliştirilecektir. Bu aşamada YASED yönetim kurulu ve YASED Ar-Ge teknik komitesinin de önerileriyle gündeme gelen dört sektör (telekomünikasyon ve bilişim; ilaç; elektronik; otomotiv) inceleme konusu olmuştur. Yine adı geçen kurularlın önerisi ile çalışmaya konu olacak firmalar belirlenmiş, ayrıca bu sektörlere girmeyen ama bu sektörlerle kesişen bazı firmalar da çalışmaya dahil edilmiştir. Çalışma yöntemi ile ilgili derinlemesine bilgi bir sonraki bölümde sunulacaktır. Bu aşamaya ilişkin rapor, adı geçen sektörlere özel birtakım saptamalar ve öneriler yapmakla birlikte, genel politika önerilerini de içerecektir. Bu çerçevede, çalışmanın üçüncü bölümünde ilk olarak, çalışmanın yöntemi detaylı bir biçimde aktarılacaktır. Daha sonra yapılan GZFT sonuçlarının tartışılması izleyecektir. Bu bölümde, hem katılımcılarla YASED organizasyonunda gerçekleşen GZFT toplantısının sonuçları hem de mülakat katılımcılarına yaptırılan GZFT benzeri bir uygulamanın sonuçları yer alacaktır. Raporun dördüncü bölümünde yarı yapılandırılmış mülakatlar sonucu elde edilen daha çok nitel verilerden oluşan bir veri setinden faydalanılacak ve katılımcı firmaların genel firma profili; iş çevresi ve Ar-Ge’ye bakış açıları; Ar-Ge kurumsal yapısına yaklaşımları sektörel olarak incelenecektir. Burada amaç her bir sektörde önemli ağırlıklara sahip firmaların yaklaşımlarının betimsel olarak ortaya konulmasından öte, firmaların verdiği bilgiler üzerinden analitik sonuçlara varılmasıdır. Böylesi bir yaklaşım firma bazında öznel bilgiler bütünü olarak görünse de; sosyal bilimler de oldukça yaygın bir biçimde kullanılan bir tekniktir. Önemli olan özgün ve türdeş birtakım gerçekliklerin saptanması, sektörler arası 5 farklılıkların ortaya çıkarılması ve bunları kullanarak genel yargı ve sonuçlara ulaşılmasıdır. Bu bağlamda, raporun dördüncü bölümü mülakat bölümleri ile ilişkilendirilerek üç alt bölümden oluşacak, her alt bölümde farklı sektörleri içeren beş alt bölümden oluşacaktır. Dördüncü bölümde ortaya konan sektörel durum ve sektörlere özgü öneriler ışığında raporun son bölümünde, Türkiye’de faaliyet gösteren çok uluslu şirketlerin (ÇUŞ) Ar-Ge faaliyetlerine bakış açısı genel olarak özetlenecek ve özellikle sektörler arası kesişen konu başlıkları üzerinden genel bir çözümleme yapılacaktır. Bu çözümleme sadece politika önerilerini içermekle kalmayacak, aynı zamanda olası Türkiye’de faaliyet gösteren ÇUŞ’ların Ar-Ge faaliyetlerini artırmalarına yardımcı olacağı düşünülen politika araçlarının da tanımlanmasına doğru bir adım teşkil edecektir. ODTÜ-TEKPOL ve YASED işbirliği ile geliştirilen ve uygulanan bu çalışma uygulanabilir, gerçekçi ve paydaşlar tarafından kabul edilebilir bir yol haritası çıkarmaya yönelik önemli bir adım olacaktır. 2. SAHA ÇALIŞMASI YÖNTEMİ İlk iki aşaması ikincil verilerden yararlanan çalışmanın, son aşaması çalışma ekibi tarafından bizzat toplanan birincil verilere dayanmaktadır. Toplan birincil veriler, daha önceki aşamalarda daha çok nicel analizler için kullanılan ikincil verileri tamamlamaya yöneliktir. Bu aşamada da bir kısım nicel veriler toplanmış olsa da, temel hedef nicel verilerin tam olarak ortaya koyamadığı bir takım niteliksel ölçümleri gerçekleştirmektir. Ayrıca, bu aşamada toplanan verilere yönelik tasarım daha önceki aşamalarda derlenen ikincil veri kaynaklarını tamamlamakla kalmamış, doğrudan politika önerileri oluşturmaya yönelik olmuştur. 2.1 GZFT Analizi Yöntemi ve Uygulaması Çalışma çerçevesinde, farklı ancak yine birbirini tamamlayan iki uygulama yapılmıştır. Bunlardan ilki nitel durum tespitine yönelik GZFT analizidir. Genel anlamda GZFT, kuruluşun çevresi ile etkileşim içinde sistematik olarak incelendiği bir yöntemdir. Bu kapsamda kuruluşun içsel olarak güçlü ve zayıf yönleri ile dışsal etkenlerden kaynaklanan fırsatlar ve tehditler belirlenir. Bu yaklaşım, planlama yapılırken kuruluşun güçlü ve zayıf yönleri ile, karşı karşıya olduğu fırsat ve tehditleri analiz etmeyi ve geleceğe dönük stratejiler geliştirmeyi 6 ifade eder. GZFT analizinde katılımcılara analiz edecekleri bir sistem tanımlanır ve bu sistemi referans alarak iç ve dış değerlendirme yapmaları istenir. Sistem içi değerlendirme mevcut durumun saptanması ve kurumun güçlü ve zayıf yönlerinin belirlenmesi sorun ve fırsatlara karşı yanıt verebilme gücünün ortaya konmasını ifade eder. Ayrıca kurumun mevcut paradigması ve değerlerinin bir ifadesidir. GZFT analizinin temel yapısı Şekil 1’de özetlenmiştir. GZFT’nin sistem içi değerlendirme kısmı çeşitli aşamalardan oluşur ve temel olarak sistemin güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koymayı amaçlar: • Sistemin kapasitesi nedir ? • Ne tür avantajları mevcuttur ? • Ne tür dezavantajları mevcuttur ? • Paydaşların ihtiyaç ve beklentilerinin tatmininde sınırlamalar var mı ? • Paydaş ihtiyaç ve beklentileri nasıl değişiyor? Pozitif yönde bir değişme için ne gibi fırsatlar var? türünde sorulara cevap aranır. Öte yandan, dış değerlendirme ya da çevre analizi, fırsat ve tehditleri ortaya koymaya yöneliktir. Çevre analizi yapılırken çevresel faktörlerin kuruluş için ne gibi fırsatlar ve tehditler ortaya koyduğu incelenir. Çevre analizinde; dünyadaki genel eğilimler, sistemin faaliyet gösterdiği ortamdaki değişimler, kalkınma planları ve programlar, hükümet programları ve varsa istikrar programları ile diğer kuruluşların ve kesimlerin durumu ve özellikle sistemin hizmet ettiği hedef kitlenin beklentileri dikkate alınır. GZFT’nin fırsatlar ve tehditler aşamasını oluşturan bugün ve gelecek açısından değerlendirmeyi ele alan aşamasıdır: • Mevcut dışsal ortamın koşulları nelerdir? • Devletin mali durumu nasıl? • Sistemi ilgilendiren ne gibi dışsal parametreler mevcuttur? Nasıl? • Kritik olan parametreler nelerdir? o Mevcut sorunlar (yerel, ulusal, bölgesel, küresel) nelerdir ve önem dereceleri nedir? o Kamuoyunun dikkatini çeken sorun ve politika önerileri nelerdir? Sistem nasıl etkilenmektedir? 7 GZFT Analizinde Temel Başlıklar Kuruluş İçi Unsurlar Güçlü Yönler Zayıf Yönler Tehditler Fırsatlar Çevresel Unsurlar Şekil 1: GZFT Analizinin Yapısı • Dışsal ortam nasıl değişebilir? • Hükümetin yıllık ve beş yıllık harcama ve gelir tutarı nedir? • Dışsal ortamın temel parametrelerini belirleyen güçler nelerdir? • Ne gibi önemli sorunlar bekleniyor ve sistem üzerindeki etkileri neler olabilir? • Bu tarz dışsal etkilerin sistem paydaşlarının davranışları üzerindeki rolü neler olabilir ve hangileri en önemlidir? • Geleceğe yönelik en uygun senaryolar neler olabilir? türünde sorulara yanıtlar aranır. 8 Sistem içi değerlendirme ve çevre analizi yapılırken sistemin karşılaşabileceği riskler ve belirsizlikler özellikle tespit edilir. Bu ve benzeri konulara dönük yapılacak çalışmalar ve araştırmalar sonucunda sistemin karşı karşıya olduğu güçlü ve zayıf yönler ve fırsatlar ve tehditler bir tabloda özetlenir. Geleceğe dönük stratejiler geliştirilirken fırsatlar önemli oranda etkili olacak, tehditler ise kuruluş tarafından yakından izlenecek ve bu tehditlere dönük tedbirler alınacaktır. Çevre analizi sonucunda sadece mevcut durum tespit edilmekle kalınmaz; aynı zamanda gelecekle ilgili tahminler yapılır veya senaryolar oluşturulur. Gelecekte oluşacak çevre şartlarının sistemi nasıl, ne ölçüde ve ne yönde etkileyeceği tartışılır. Çevrede meydana gelebilecek ve sistemin kontrol edemeyeceği gelişmelere karşı sistemin alternatif planlar hazırlaması söz konusu olabilecektir. Bu kavramsal çerçeve üzerinden gerçekleştirilen ve firma temsilcilerinin katılımıyla düzenlemiş bir GZFT toplantısı ile bu firmaların Ar-Ge faaliyetleri ve vizyonları/planları hakkında bilgi sahibi olunmuştur. GZFT Analizine katılacak şirketler, “İlaç, Elektronik, Bilişim ve Otomotiv” sektörlerinde faaliyet gösteren YASED üyesi firmalar arasından YASED yönetim kurulu ve YASED Ar-Ge teknik komitesinin de önerileriyle seçilmiştir ve 14 Nisan 2010 tarihinde 21 kişinin katılımıyla GZFT Analizi Çalışması gerçekleştirilmiştir. GZFT Analizi Çalışmamızda Türkiye ekonomisinde yabancı sermayeli firmaların AR-GE etkinlikleri gerçekleştirmeleri konusundaki dışsal olan fırsat ve tehditlerin ve içsel olan zayıf ve güçlü yönlerin analitik bir yaklaşımla (GZFT Metodoloji) belirlenmesi, sunulması ve analiz edilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, 14 Nisan 2010 tarihinde İstanbul’da “Türkiye Ekonomisinde Yabancı Sermayeli Firmaların Ar-Ge Etkinliklerinin Analizi GZFT Çalışması”, TEKPOL Proje Ekibinin (5 Kişi), benzeri toplantıların moderasyonunda deneyim sahibi bir Teknik Uzmanın, YASED üyesi firmalardan temsilcilerin (13 kişi), YASED’i temsilen Barhan Özce ve YASED Ekonomi Uzmanı Pınar Karaman’ın katılımlarıyla gerçekleştirilmiştir. Toplamda 26 Yased üyesi şirket temsilcisi toplantıya davet edilmiş/katılımlarını bildirmiş, ancak 13 temsilci toplantıya katılmıştır.1 Katılım oranı %50 olarak gerçekleşmiştir. Katılım oranı, GZFT Çalışmasının sonuçlarının istatistiksel anlamlılıklarının desteklemektedir ve genelde beklenen düzeydedir. Bu uygulamada söz konusu analiz birimini, yani sistemi Türkiye olarak kabul 1 GZFT Analizine davet edilen ve katılan YASED Üyesi firmaların temsilcilerinin listesi EK 1’te verilmiştir. 9 ederek, yabancı sermayeli firmaların Türkiye’de Ar-Ge faaliyeti geçekleştirmelerini destekleyecek, Türkiye Ekonomisi’nin (yani sistemin) güçlü ve gelişmeye açık/zayıf yönleri ile Türkiye’nin dış çevrede karşı karşıya bulunduğu fırsatlar ve tehditleri belirlemeyi amaçladık. Bu amaçla da yaratıcı fikir üretme yöntemleri yoluyla ve tüm katılımcıların çalışmalara başından sonuna kadar aktif katılımıyla GZFT Çalışmamızı gerçekleştirdik. Türkiye’ye Ar-Ge odaklı YSY çekmeye yönelik politika önerileri oluşturmayı hedefleyen çalışmamızda, GZFT Analizi yönteminden mevcut durumu tespit edebilmek amacıyla faydalanılmıştır. GZFT çalışmasında Yabancı sermayeli şirketlerin, Türkiye’de Ar-Ge faaliyeti gerçekleştirmeleri için Türkiye Ekonomisi’nin güçlü ve gelişmeye açık/zayıf yönleri ve dış çevrede karşı karşıya bulunduğu fırsatlar ve tehditler belirlenmiştir. GZFT (SWOT) analizinin açılımı: Güçlü Yönler………. Strengths Zayıf Yönler………… Weaknesses Fırsatlar………………. Opportunities Tehditler…………….. Threats şeklindedir ve bu ifadelerin kaynakları içsel ve dışsal ve olumlu ve olumsuz olarak iki ayrı grupta toplanır. Tablo 1:GZFT Analizi Yaklaşımı ETKİLERİ BAKIMINDAN GZFT ANALİZİ OLUMLU OLUMSUZ KAYNAĞI İÇ GÜÇLÜ ALANLAR ZAYIF ALANLAR BAKIMINDAN DIŞ FIRSATLAR TEHDİTLER GZFT Analizinde, 4 farklı türde faktör belirlenmiştir (Tablo 1): İçsel Faktörler: Türkiye’nin, Yabancı sermayeli şirketlerin Türkiye’de Ar-Ge faaliyeti gerçekleştirmelerini etkileyecek ve kendi içindeki dinamiklerden(yani sistemin kendisinden) kaynaklanan güçlü ve zayıf yönleri Dışsal Faktörler: Yabancı sermayeli şirketlerin sistemin (Türkiye’nin) dış çevresinde karşılaştıkları ve Türkiye’de Ar-Ge faaliyeti gerçekleştirmeleri etkileyecek fırsatlar ve tehditler. 10