T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRKİ DİLLERİN GÜNORTA-GÜNBATAR TOPARINDA ARZUV VE HÖKMANLIK ANLADYAN İŞLİK FORMALARI (TÜRKİ DİLLERİN GÜNEYBATI GRUBUNDA İSTEK VE GEREKLİK ANLATAN FİİL KİPLERİ 1. BÖLÜM: İSTEK KİPİ) Hazırlayan Ahmet Zeki ALPTEKİN Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yeni Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Danışman Yrd. Doç. Dr. Aydın BUDAK TOKAT – 2005 TÜRKİ DİLLERİN GÜNORTA-GÜNBATAR TOPARINDA ARZUV VE HÖKMANLIK ANLADYAN İŞLİK FORMALARI (TÜRKİ DİLLERİN GÜNEYBATI GRUBUNDA İSTEK VE GEREKLİK ANLATAN FİİL KİPLERİ 1. BÖLÜM: İSTEK KİPİ) Tezin Kabul Ediliş Tarihi: ..... / ...... / .......... Jüri Üyeleri (Unvanı, Adı Soyadı) İmzası Başkan : Doç. Dr. Hanifi VURAL ....................... Üye : Yrd. Doç. Dr. Aydın BUDAK ....................... Üye : Yrd. Doç. Dr. Mehmet MERCAN ...................... Bu tez, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun ......../......../......... tarih ve ......... sayılı oturumunda belirlenen jüri tarafından kabul edilmiştir. Enstitü Müdürü: ..................................... Mühür İmza 1 TEŞEKKÜR Türkiye Türkçesi temelde Oğuz Türkmen grubuna bağlı bir dildir. Dilimizi yapı ve kelime varlığı yönlerinden araştırmak için Türkmencenin de incelenmesi gerekmektedir. Gramer bakımından yapılacak inceleme ise Türkmence üzerine çalışan dilcilerin kitap ve makalelerini Türkiye Türkçesine aktarma ve bunların mukayesesi biçiminde olmak zorundadır. Bu çalışmalardan ikisi: A. Meredov – S. Ahallı, Türkmen Klassıkı Edebiyatının Sözlügi (Türkmen Klâsik Edebiyatının Sözlüğü)1; B. Hocaev, Hezirki Zaman Türkmen Dilinde İşlik Formaları (Günümüz Türkmencesinde Fiil Kipleri)2 Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Yrd. Doç. Dr. Aydın Budak’ın danışmanlığında gerçekleştirilmiştir. Biz de üçüncü bir çalışma konusu olarak değerli bilim adamları A. Borcakov ve B. Hocaev’in “Günorta-Günbatar Toparında Arzuv ve Hökmanlık Anladyan İşlik Formaları (Türki Dillerin Güneybatı Grubunda İstek ve Gereklik Anlatan Fiil Kipleri. 1. Bölüm: İstek Kipi)” adlı kitabını seçtik. Konumuz olan kitap ve muhteviyatı ile ilgili olarak üniversitelerimizde herhangi bir çalışma yapılmış değildir. Yapacağımız tezin Türkiye Türkçesinin kökeni hususunda önemli bilgiler ortaya koyacağı kanaatindeyiz. Bu tezin hazırlamasında gayet müsamahalı davranan, böyle bir çalışma yapma imkânını sunan değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Aydın BUDAK Beye en içten teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. 1 Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi (A. Meredov – S. Ahallı, Türkmen Klassıkı Edebiyatının Sözlügi), “Türkmen Klâsik Edebiyatının Sözlüğü”. Aktaranlar: Yrd. Doç. Dr. Aydın BUDAK, Tuncay BÖLER; Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları, Tokat, 2004. 2 (B. Hocaev, Hezirki Zaman Türkmen Dilinde İşlik Formaları), “Günümüz Türkmen Dilinde Fiil Kipleri”. Aktaranlar: Yrd. Doç. Dr. Aydın BUDAK, Ali Osman SOLMAZ; Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat, 2002 (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). 2 ÖZET Bu çalışmada Güneybatı Türki dillerdeki (Türkmen, Türk, Azeri, Gagauz) istek kipinin kökeni, anlamı, gramatik özellikleri; ayrıca istek anlatan diğer sözcük ve gramer yapıları tetkik edilmiştir. Bu kitap önce Kril alfabesinden Lâtin alfabesine çevrilmiş olup, sonra Türkmenceden Türkiye Türkçesine metin aktarması yapılmıştır. Kitapta geçen Rusça cümle ve paragraflar da Türkiye Türkçesine çevrilerek parantez ya da tırnak işareti içerisinde italik yazıyla belirtilmiştir. Araştırmacıların muhtelif şiveler üzerinde yaptıkları çalışmalarda kullandıkları seslerin karşılıkları, transkripsiyon alfabesinde; Türkmence kelimelerin anlamları da sözlük bölümünde verilmiştir. Tezimizde yer alan sayfa ve paragraflar ana metne göre numaralanmıştır. Bu çalışmamızda Güneybatı Türki dillerde önemli bir yeri olan ve muhtelif yapılarda ortaya çıkan istek kipinin hangi şekillerle ifade edildiğini ortaya koymaya çalıştık. 3 ABSTRACT In this investigation origin, meaning and grammatical features of the optative mood in Turkic languages (Turkmen, Turkish, Azeri and Gagauz languages) were studied along with other words and grammar structures about the optative. The book first was translated from Kril into Latin alphabet and then the text was transfered from Turkmen language into Turkey Turkish. Russian sentences and paragraphs in the book were translated into Turkish and were given with in paranthesis or quotes as italic text. Counterparts of sounds used by investigators in the studies over varios dialects were given in transcription alphabet, and the meanings of Turkmen words were given in vocabulary section. Pages and paragraphs in the thesis were numbered based on the main text. In this study, we have tried to establish expression forms of the optative mood wich has a significant role in southwestern Turkic languages in various forms. 4 İÇİNDEKİLER Sayfa TEŞEKKÜR...................................................................................................................1 ÖZET.............................................................................................................................2 ABSTRACT...................................................................................................................3 İÇİNDEKİLER..............................................................................................................4 TÜRKMEN ALFABESİNDEKİ SESLER VE KARŞILIKLARI................................6 TÜRK, AZERİ VE GAGAUZCA’DAN ALINAN METİNLERDEKİ SESLERİN KARŞILIKLARI...........................................................................................................8 ÖRNEK VERİLEN MUHTELİF ŞİVELERE AİT EKLERDE GEÇEN SESLERİN KARŞILIKLARI.........................................................................................................10 YAZARLARDAN (A. BORCAKOV-B. HOCAEV).................................................15 KULLANILAN KISALTMALAR..............................................................................17 GİRİŞ...........................................................................................................................18 SONUÇ........................................................................................................................27 1.Türki Dillerin Güneybatı Grubunda İstek İfade Eden Fiil Kipleri.............................7 1.1Fiilin İstek Kipinin –gay/-gey Eki................................................................9 1.1.1-gay/-gey Ekinin Tarihi Gelişimi.......................................................12 1.1.2-gay/-gey Ekinin Kullanılışı ve Anlamları..................................15 1.1.3-gay/-gey Ekinin Olumsuzu..........................................................21 1.1.4-gay/-gey Kipinin Şahıs Ekleriyle Çekimi ..................................21 1.1.5-gay/-gey Ekinin Sözlük Anlamı..................................................23 1.2Fiilin İstek Kipinin –a/-e Eki ...........................................................................24 1.2.1–a/-e Ekinin Tarihi Gelişimi........................................................25 1.2.2–a/-e Ekinin Kullanılışı ve Anlamları..........................................30 1.2.3–a/-e Ekinin Olumsuzu................................................................31 1.2.4–a/-e ile Yapılan İstek Kipinin Şahıs Ekleriyle Çekimi...............32 1.2.5Emir Kipinin Birinci Şahsının İstek İfade Edişi..........................39 1.2.6-ay/-ey, -alı/-eli Kiplerinin Olumsuzu..........................................47 5 1.2.7-alı/-eli Ekinin Tarihi Gelişimi.....................................................49 1.2.8-a/-e Ekinin Anlamı......................................................................52 1.3Fiilin İstek Kipinin -ayadı/-äyedi Eki.........................................................60 1.3.1-ayadı/-äyedi Ekinin Kullanılışı...................................................61 1.3.2-ayadı/-äyedi Ekinin Olumsuzu...................................................63 1.3.3Fiilin -ayadı/-äyedi İstek Kipinin Şahıs Ekleriyle Çekimi...........64 1.3.4-ayadı/-äyedi Kipinin Kullanılışı ve Anlamları...........................66 1.3.5İstek Kipinin Cümlenin Giriş-Sonuç Sözleri ve Edatlar ile Kullanılışı.............................................................................................73 1.4Diğer Kiplerin İstek Kipi Anlamında Kullanılışı........................................82 1.4.1-sa/-se Ekinin İstek Kipi Anlamında Kullanılışı..........................84 1.4.2-sadı/-sedi Ekinin İstek Kipi Anlamında Kullanılışı....................91 1.4.3-sadı/-sedi Ekinin Kullanılışı ve Anlamları.................................93 1.4.4-sadı/-sedi Kipinin İyelik Ekleriyle Çekimi...............................103 1.4.5-ası/-esi Ekinin İstek Kipi Anlamında Kullanılışı......................106 1.4.6Sıfat Fiil Eklerinin İstek Kipi Anlamında Kullanılışı................114 1.5Sonuç.........................................................................................................116 KAYNAKLAR..........................................................................................................169 SÖZLÜK....................................................................................................................176 ÖZ GEÇMİŞ..............................................................................................................192 6 TÜRKMEN ALFABESİNDEKİ SESLER VE KARŞILIKLARI metinlerde karşılıkları geçen sesler А а a хатар (ĥatar) s.23 Dövletmämmet Azadı α α тαnƨαŭ (tapgay) s.19 Dövletmämmet Azadı Б б b боланыны (bolanını) s.24 B. Kеrbаbаev В в v вeлет (velet) s.46 Dövletmämmet Azadı в v ювдαлы (yuvdalı) s.76 B. Seytäkov Г г g гутлады (gutladı) s.54 H. Deryaev ƨ g ƨyрсαды (gursadı) s.104 H. Deryaev Д д d шейда (şeyda) s.88 Şasenem д d хyдαŭ (ĥuday) s.114 B. Kеrbаbаev Е е e, ye гөремок (göremok) s.75 B. Hudaynazarov eркүмä (yerkümä) s.76 B. Seytäkov (kelime başında) Ë ë yo ëлагчы (yolagçı) s.76 B. Kеrbаbаev Ж ж j сеждейі-шүкр (sejdeyi-şükr) s.44 D. Azadı Җ җ c җаным (canım) s.105 H. Deryaev З з z бизе (bize) s.115 N. Hocageldiev И и i бир (bir) s.88 Şasenem u i йеƨәǔuм (yegäyim) s.11 E. Fazılov Й й y йүзе (yüze) s.43 B. Kеrbаbаev ŭ y αŭгαŭым (ayġayım) s.11 E. Fazılov К к k калбу (kalbu) s.37 Dövletmämmet Azadı Л л l ёлдашлар (yoldaşlar) s.80 B. Hudaynazarov л l болαяды-дα (bolayadı-da) s.69 N. Hocageldiev М м m умыт (umıt) s.12 Dövletmämmet Azadı Н н n сувуны (suvunı) s.75 B. Kеrbаbаev Ң ң ñ саңа (saña) s.105 H. Deryaev 7 Metinlerde karşılıkları geçen sesler О о o ойнадып (oynadıp) s.111 B. Seytäkov Ө ө ö сөйгини (söygini) s.91 H. Deryaev П п p сапар (sapar) s.79 B. Seytäkov n p өnсем (öpsem) s.90 B. Kеrbаbаev Р р r гирди-де (girdi-de) s.24 B. Seytäkov С с s гӧрсеñдuñ (görseñdiñ) s.91 H. Deryaev Т т t тасаддык (tasaddık) s.93 Dövletmämmet Azadı У у u яшулы (yaşulı) s.48 B. Hudaynazarov y u тyтмαƨαŭсыз (tutmagaysız) s.23 D. Azadı Ү ү ü дүшенсоң (düşensoñ) s.49 B. Hudaynazarov Ф ф f лутфы (lutfı) s.20 Dövletmämmet Azadı Х х ĥ худа (ĥuda) s.46 Dövletmämmet Azadı Ц ц ts Ч ч ç салланчак (sallançak) s.90 B. Kеrbаbаev Ш ш ş машгалаң (maşgalañ) s.89 B. Hudaynazarov ш ş кәшкu (käşki) s.75 B. Kеrbаbаev Щ щ şç Ъ ъ ’ (ayırma) Ы ы ı гырαн (gıran) s.114 H. Deryaev Ь ь (inceltme) Э э ė (энесu) (ėnesi) s.114 N. Hocageldiev Ә ә ä нәме (näme) s.113 B. Kеrbаbаev Ю ю yu гоюң (goyuñ) s.54 B. Hudaynazarov Я я ya ялы (yalı) s.101 B. Kеrbаbаev 8 TÜRK, AZERİ VE GAGAUZCA’DAN ALINAN METİNLERDEKİ SESLERİN KARŞILIKLARI metinlerde karşılıkları geçen sesler a a кaфaдар (kafadar) s.46 Gagauz folkloru ä ä чименä (çimenä) s.85 Gagauz folkloru α α чыхαƨ (çıĥag) s.34 Azärbaycan naġılları ä ä етuштuрсäм (yetiştirsäm) s.89 D. Tanasoglu, N. Arabadji ə ä кəрəк (käräk) s.64 Mir Cäläl ə ä тәкu (täki) s.76 C. Cabbarlı e e ƨeзeŭдu (gezeydi) s.71 Gagauz folkloru e ye eвä (yevä) s.71 Gagauz folkloru (Gagauza’da kelime başında okunuşu) э ė эрƨeŭ (ėrgey) s.10 Yenisey Kitabeleri i i тіргäі (tirgäy) s.11 E. Tenişev “Kaşgarlı Mahmut” u i кәлuр (kälir) s.110 Aşıglar o o онуннан (onunnan) s.82 D. Tanasoglu, N. Arabadji ө ö көрəсuм (köräsim) s.110 Aşıglar ö ö öрнеклерини (örneklerini) s.55 D. Tanasoglu, N. Arabadji y u җyвaп (cuvap) s.72 Gagauz folkloru y u тyтαсын (tutasın) s.55 D. Tanasoglu, N. Arabadji ү ü күмбет (kümbet) s.48 Gagauz folkloru αα ã сaa олαсын (sã olasın) s. 35 Gagauz folkloru aa å йaтмaa (yatmå) s.99 D. Tanasoglu ee ê хaсeeт (ĥasêt) s.91 D. Tanasoglu, N. Arabadji əə ĕ тəəссүф (tĕssüf) s.64 Mir Cäläl, metinlerde karşılıkları geçen sesler ыы ī куҗаҗыына (kucacīna) s.85 Gagauz folkloru ии î чичеҗиинä (çiçecînä) s.85 Gagauz folkloru оо ô оолум (ôlum) s.57 Gagauz folkloru