[Metni yazın] 3 TÜRKÇE DĠLBĠLGĠSĠNĠN YENĠ TERTĠBĠ Yüksel Göknel 2014 TÜRKÇE DİLBİLGİSİNİN YENİ TERTİBİ 2 TÜRKÇE DİLBİLGİSİNİN YENİ TERTİBİ YÜKSEL GÖKNEL 3 TÜRKÇE DİLBİLGİSİNİN YENİ TERTİBİ ÖNSÖZ Dil insan beyninin bir ürünü olduğu için oldukça karmaşık bir konudur. İnsan dilin ya sözlerini işitir, ya da dilin seslerini eksik bir biçimde gör- selleştiren yazıları izleyerek bunlara bir anlam verir. Bu nedenle, kişi ancak ses organlarının ürettiği somut sesleri işitir ya da bunları harf biçimlerinde görür. Bu ses ve harflerin ne anlama geldiğine beyin ka- rar verir. Anlamı anlatmak ve anlamak beyinde oluşup gelişen bir iş- levdir. Bu nedenle bir dili inceleyip kurallarını ortaya koyarken man- tıksal işlevlerin göz ardı edilmemesi gerekir. Bellek, görülen, işitilen, hissedilen ve öğrenilenlerin depolandığı zihin- sel bir yetenektir. Kişi sözleri işitir ve işitilen sesleri nesnelere, eylem- lere ve kavramlara bağlar, ya da bu kavramlar işitilen sözlere bağla- nır. Bellekte beraber depolanan işitsel ve kavramsal birimler, kişinin istemiyle bellekten çıkarılıp kullanılır. Ya da işitilen söz bellekteki kav- ramsal eşdeğerini çağrıştırır. Geleneksel dilbilgisi kuramcıları eskiden beri dilin işitilen ve yazılı olan somut bölümleri üzerinde çalışarak dil kurallarını bir dilbilgisi öğ- retisi olarak geliştirmişlerdir. Bu kuramcılar dilde neler bulunduğunu birer birer özenle ortaya koymuşlardır. Ne var ki dillerde bulunan bu ögelerin varlığını bilmek, bu ögelerin ve tümcelerin nasıl üretildiğini tam olarak açıklamaya yetmez. Noam Chomsky ve Steven Pinker yazdıkları kitaplarda dil öğrenim ve kullanımının tüm insanlarda ortak, doğuştan, içgüdüsel ve mantık- sal olduğunu ve insan beyninin tümceleri kurarken ortak ve mantıksal bir yöntem kullandığını savunurlar. Bu savların doğru olduğunu dü- şündüğüm ve kuramın uygulanabilirliğini irdelemek için Türkçe dilbil- gisini bu kuramın ışığı altında yeniden düzenlemeye çalıştım. Çalışmam süresince Türkçenin daha önce düşünülmemiş birçok özel- liğiyle karşılaştım ve geleneksel dilbilgisi öğretilerinin çok karmaşık bir dil olan Türkçeyi açıklamakta çok yetersiz kaldığını ve yazılmış olan Türkçe dilbilgisi kitaplarının yanlışlıklarla ve çelişkilerle dolu olduğunu gördüm. Bu kitap Noam Chomsky'nin dönüşümlü dil bilgisi kuramına göre yeniden düzenlenmiş bir Türkçe dilbilgisi kitabıdır ve çok önemli yenilikler içermektedir. Yüksel Göknel 4 TÜRKÇE DİLBİLGİSİNİN YENİ TERTİBİ İÇİNDEKİLER Önsöz 4 Dilbilgisine Giriş 10 Eylem Fiil Grubu 14 Fiil Çatılarının Kısa Bir Listesi 15 Edilgen Fiil Çatıları 19 Fiil Çatılarını İçeren Örnek Tümceler 23 Fiil Grubu Örnekleri 60 Ünlü Uyumu (Vowel Harmony) 61 Ünsüz Uyumu (Consonant Harmony) 64 Morfemler, Allomorflar ve Heceler 68 Sözcüklerde Vurgu 71 Tümce Kurma 73 Türkçede Eylem Fiil Grupları 74 Geniş Zaman Eylem Kipi 74 Şimdiki Zaman Eylem Kipi 79 Di'li Geçmiş Zaman Eylem Kipi (görülen Geçmiş Zaman) 84 Gelecek Zaman Eylem Kipi 87 Miş'li (Duyulan) Geçmiş Zaman Eylem Kipi 91 Çift Morfemden Oluşan Bileşik Zaman Fiil Grupları 94 Geniş Zaman'ın Hikâyesi Eylem Fiil Kipi 94 Şimdiki Zaman'ın Hikâyesi Eylem Fiil Kipi 97 Gelecek Zaman'ın Hikâyesi Eylem Fiil Kipi 99 Miş'li Geçmiş Zaman'ın Hikâyesi Eylem Fiil Kipi 101 Gelecek Zaman'ın Söylentisi Eylem Fiil Kipi 103 Şimdiki Zaman'ın Söylentisi Eylem Fiil Kipi 105 Gelecek Zaman'ın Söylentisi Eylem Fiil Kipi 106 Gereklilik Eylem Fiil Kipi 108 Yetenek, İzin ve Olasılık Eylem Fiil Kipi 110 Olanaksızlık Eylem Fiil Kipi 114 Olanaksızlığın Söylentisi Eylem Fiil Kipi 115 Olanaksızlığın Olasılığı Eylem Fiil Kipi 116 İnanılmaz Söylenti Eylem Fiil Kipi 117 Emir Eylem Fiil Kipi 117 İstek Eylem Fiil Kipi 118 Oluş Fiil Grupları (Ek Fiilli Gruplar) 119 Şimdiki ve Geniş Zaman Oluş Fiil Grupları 119 Yer ve Yön Bildiren Ad ve Sıfatlar 121 5 TÜRKÇE DİLBİLGİSİNİN YENİ TERTİBİ Di'li Geçmiş Zaman Oluş Fiil Grubu 123 Gelecek Zaman Oluş Fiil Grubu 126 Söylenti Oluş Fiil Grubu 128 Gereklilik Oluş Fiil Grubu 131 Yetenek, İzin ve Olasılık Oluş Fiil Grubu 132 Oluş Fiil Grubu'nda Olanaksızlık 133 Oluş Grubu'nda Olumsuz Sonuçlanan Gereklilik 134 Oluş Grubu'nda Olumsuz Sonuçlanan Olgu 135 Tümce Yapısı /Syntax) 137 Soru Sözcükleri 140 Edatlarla Kullanılan Soru Öbkleri 143 Sıfat Tamlamalarıyla Yapılan Soru Zarfları 144 Edatlar (Postpositions) 145 Yüklem (Predicate) 151 Soru Sözcüklearinin Tümcelerde Kullanılması 154 Fiilleri Ad'a Dönüştüren Yapım Eklri 158 Sıfatları Ad'a Dönüştüren Yapım Ekleri 159 Mastarlar 159 Mastarlar Nerede ve Nasıl Kullanılır 160 Belirtenler ve Sıfatlar 166 Ad Tamlamaları 166 Basit Tümcelerin Adlaştırılıp Temel Basit Tümcelere Yerleşimi 172 Ad Öbekleri Oluşturma Kuralları 179 Soru Sözcüklü Ad Öbekleri 181 Basit Tümcelerin Zarf Öbeklerine Dönüşümü 185 Zaman 186 Sebep (Neden) 192 Rağmen (Karşın) 193 Amaç 194 Yer 196 Yöntem (Tarz) (Nasıl?) 196 Sanki, Güya, Sözüm Ona 197 Neden ve Sonuç 199 Derecelendirme 200 Şart (Koşul) Tümceleri 202 Temel Anlamsal ve Sözel Anlamsal Diziler 207 Eylem ve Oluş Gruplarında Anlamsal ve Sözel Dizilerin Özeti 208 Teml Morfem Dizileri ve Anlamlı Sözl Diziler 262 Tümcelerin Sözel Yapısı 265 Semboller ve Kısaltmalar 265 Kaynakça 266 6 TÜRKÇE DİLBİLGİSİNİN YENİ TERTİBİ 7 TÜRKÇE DİLBİLGİSİNİN YENİ TERTİBİ 8 TÜRKÇE DİLBİLGİSİNİN YENİ TERTİBİ 9 TÜRKÇE DİLBİLGİSİNİN YENİ TERTİBİ DĠLBĠLGĠSĠNE GĠRĠġ İnsana özgü bir yetenek olan dili beynin nasıl yönettiği sorusuna ce- vap vermek için önce beyin denen organın dili üretmek için nelere sahip olduğunu görelim: 1. Bellek (memory): “Bilişsel Psikoloji ve Bilişsel Nörobilim / Bellek ve Dil, wikibooks.org/wiki/” (Cognitive Psychology and Cognitive Neuroscience / Memory and Language, wikibooks.org/wiki/) internet adresindeki bilimsel maka- leye göre bellek üç bölüme ayrılmaktadır: duyu belleği (Sensory memory), kısa süreli bellek (short-term memory) ve uzun süreli bellek (long-term memory). Duyu belleği, verilen enformasyonu sa- niyenin binde biri kadar bir sürede depolar ve iki bölümden oluşur. Simgesel bellek (iconik memory) görsel enformasyonu depola- makla, yankı belleği (echoic memory) ise işitsel enformasyonu depolamakla görevlidir. Özetlenecek olursa, bir kişi dilsel sesleri işitir işitmez bunları uzun süreli belleğinde depolar ve ömür boyu kullanmak için saklar. Dilbi- limsel olarak bu sesler fonemleri, heceleri ve vurguları içerir. Fo- nemler ve heceler bellekte depolanırken beraberlerinde anlamsal birimler olan morfemleri de yüklenirler. Fonemler, morfemleri dil- lendirmek içindir. Fonemler işitilince morfemler anlaşılır. Ya da mor- femleri dillendirmek için fonemler ve heceler kullanılır. 2. Mantık (logic): İnsan beyni, işitme organları yoluyla belleğe yerleştirdiği fonem ve morfemleri başka kişilere ulaştırmak için mantıksal bir düzene so- kar. Bu mantıksal düzen tüm insanlarda ortak olduğu düşünülen bir sistem içinde gelişir ve buna dil içgüdüsü (language instinct) adı verilir. Kısaca özetlenirse, Noam Chomsky ve Steven Pinker'in söylemlerine göre düşünce, tümceleri oluştururken bunları önce iki ana gruba ayırır: özne ve yüklem. Tüm dünyada kullanılan geleneksel dilbilgisi kitaplarında da bir tüm- 10