iletişim SERPİL SANCAR Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti SERPİL SANCAR (ÜŞÜR) Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinde siyaset bi­ limi doktorası yapn. Halen bu fakültede siyaset bilimi ve kadın çalışımdan alanlann- da profesör olarak dersler veriyor. 19901ı yıllardan itibaren siyaset kuramı ve sosyal bilimlerde metodoloji alanlarının yarn sıra kadın çalışmalan atarımda da akademik çalışmalarım sürdürmektedir. Ankara Üniversitesi Kadın Araşürmalan Merkezinin, Kadın Çalışmalan yüksek lisans ve dokrora programlannın kuruculuğunu yaptı. Halen Siyasal Bilgiler Fakültesinde yeni kurulmuş olan Kadın ve Toplumsal Cinsi­ yet Çalışmalan bilim dalının başkanlığım da yürütüyor. Siyaset Sosyolojisi, Küresel Siyasal Hareketler, Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti, Toplumsal Cinsiyet ve Si­ yaset, Toplumsal Araştırmalarda Araşurma Yöntemleri verdiği derslerden bazılan. Son dönem yayınlan arasında Birkaç Arpa Boyu... 21. Yüzyıla Girerken Türkiye'de Feminist Eleştirinin Birikimi / Prof. Dr. Nermin Abadan Unat'a Armağan (derleme, Koç Üniversitesi Yayınlan, 2011), Erkeklik: İmkânsız İktidar/ Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler (Metis Yayınlan, 2. baskı 2011), ideolojinin Serüveni: Yanlış Bilinç ve Hege­ monyadan Söyleme (İmge Yayınevi, 2. baskı 2011) sayılabilir. Halen Türkiye ve Or­ tadoğu ülkelerinde karşılaştırmalı kadın harekederi üzerine çalışan Serpil Sancar bir süredir George Washington Üniversitesinde bu konudaki araşürmasını yürütüyor. İletişim Yayınlan 1797 • Araştırma-lnceleme Dizisi 302 ISBN-13: 978-975-05-1097-7 © 2012 İletişim Yayıncılık A. Ş. 1-2. BASKI 2012-2013, İstanbul 3. BASKI 2014, İstanbul EDİTÖR Levent Cantek Dizi KAPAK TASARIMI Ümit Kıvanç KAPAK Suat Aysu KAPAK FOTOĞRAFI Detay, La Turquie Kemaliste, sayı 1, Haziran 1934, s. 12 UYGULAMA Hüsnü Abbas DÜZELTİ Remzi Abbas DİZİN Güneş Akkor BASKI ve CİLT Sena Ofset SERTİFİKA no. 12064 Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkapı 34010 Istanbul Tel: 212.613 03 21 İletişim Yayınlan sertifika no. 10721 Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr SERPİL SANCAR Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti Erkekler Devlet, Kadınlar Aile Kurar iletişim İÇİNDEKİLER Önsöz..................................................................................................................9 GİRİŞ...................................................................................................................13 Feministler tarihe bakınca: 'Kadın devrimi'nden ‘mağdur kadın' söylemine..................................................................15 Modernleşmenin cinsiyeti ve otoriterliğin mikro politiğini anlamak...............................................17 BİRİNCİ BÖLÜM M odernleşmeye Katilim VE FARKLI KADINLIK DENEYİMLERİ 23 Modem toplumlar ve cinsiyet farkları...............................................23 Erken endüstrileşmenin kadınlık deneyimi: Aile ile fabrika arasında kalan kadınlar.............................................28 Endüstrileşme sürecinde kadınların mücadelesi: Özel alanın politikleştirilmesi ve kamusal alanın 'cinsiyetlendirilmesi'.............................................................................33 ULUSLAŞMA SÜREÇLERİNE KADINLARIN KATILIMI 38 Kuzey Atlantik coğrafyasında milliyetçilik ile feminizmin karşıtlığı...................................................39 Modernleşme ile sömürgeleşmenin yaşadığı gerilim....................42 Uluslaşma süreçleri ve milliyetçi düşüncenin niteliği....................45 Sömürgeci kapitalizmin cinsiyeti.........................................................48 Ulusun cinsiyeti: Eril güç birliği olarak ulus.....................................54 Milliyetçilik ile feminizmin ilişkisi: Kadınlar 'milli dava'ya nasıl dahil olurlar?.......................................57 Ulusun dişil inşası...................................................................................60 Feminizm ile milliyetçiliğin ilişkisinde farklı rotalar 65 Kadın-dostu demokrasilerin gelişim koşulları..................................75 İKİNCİ BÖLÜM OSMANLI-TÜRK MODERNLEŞMESİNİN CİNSİYET REJİMİ: ASRİLİK İLE MİLLİLİK ARASINDA 81 Erken modernleşmenin eril tahayyülü: Modern aile reisi erkeklere dönüşüm................................................83 OsmanlI'nın reformcu erkekleri kadınlar için de reform istiyor.............................................................84 Osmanlı modernleşmesinin reformcu kadınları: Osmanlı kadın hareketi.........................................................................92 Osmanlı kadın hareketinin kamusal dünyaya çıkış araçları: Kadın dergileri ve kadın örgütleri......................................................94 Kadın dergileri................................................................................. 94 Kadın dernekleri................................................................................96 Ulusal inşaya derneklerle katılım...................................................99 Osmanlı-Türk modernleşmesi ve "tarz-ı feminizm"leri...............101 Cumhuriyetin kurucu erkekleri ne ister? Münevver kızlar ve modern ev kadınları.......................................m Kadınlar modern aile düşlerse..........................................................123 CİNSİYETÇİLİK VE KADINLARIN DIŞLANMASI 125 Modernleşmenin dili: Batı ile Doğu arasında cinsiyetler............126 Erken modernleşme romanları: Eril kurtarıcılıkla eril endişe arasında cinsel ahlakın sınırları.....................................128 Feminist edebiyat eleştirisi: Kadınlar konuşunca, kadınlar dile düşünce....................................138 Sıradan modernler için kurmaca: Popüler aşk romanları............143 Muhafazakâr modernleşmenin paranoyası: Iffetlilik ile 'kötü yola düşme' arasında kadınlık...........................146 Kayıp kuşak, sessiz kadınlık...............................................................153 Medeni haklar mı, siyasi haklar mı?............................................153 Kurucu erkekler ve kadınların siyasal haklan...........................158 Yeni Cumhuriyet'in siyasal kurumlan ve kadınların siyasal temsili 160 TKB 'nin siyasal haklar mücadelesi 163 Gözden düşen Cumhuriyet kadınlan: Halide Edip, vb............168 Cumhuriyet'in uyumlu kadın imalatı: Afet İnan ve kadın hakları 172 Eşiği aşanlar/aşamayanlar..............................................................176 'BeynenmileT feminizm yerine 'milli' kadın haklan 179 Milliyetçi ve feminist kadın siyaseti arasındaki mesafe 185 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Aİle Odakli M odernleşme 191 Modern toplumu düzenleme stratejisi olarak aile 194 Ulus inşası ve aile odaklı modernleşme..........................................199 Türk modernleşmesinin cinsiyet özellikleri: Devlet odaklı uluslaşma ve aile odaklı modernleşme 206 Asri ve milli aile ayrımının ortaya çıkışı..........................................212 Modern ailenin eğitimle inşası...........................................................7.16 Devlet eliyle modern ailenin inşası ve okulda öğrenilen kadınlık........................................................217 Ders kitaplannda modem aile 24 MUHAFAZAKÂR MODERNLEŞME DÖNEMİ VE ORTA SINIF TÜRK AİLESİNİN İNŞASI 232 Muhafazakâr modernliğin eril arzusu 238 Seyirlik dişillik: Artistler, kraliçeler, güzeller 240 Öğretilen evlilik: İdeal eş, evlilik ve ev dekorasyonu 243 Suç söylemi ve modem aileye yönelen tehditler 257 Muhafazakâr modem ailenin korkusu: Tecavüz 257 Tehlikeli aşk ve modem aile.........................................................265 Modem erkeğin hoşgörülen 'kusur’u: Fuhuş 268 Modem kamunun kadın imgeleri 274 Bazısı görünebilen ama hepsi 'sessiz' kadınlar.........................274 Liderler, güçlü erkekler ve yanındaki kadınlar. 276 Siyasal partilerin kadınlan: Apolitik duruş ve sessiz temsil 280 Sivil kadın örgütleri ve kadınların 'sivil' görevleri 285 Kadınların siyasal temsili: Kadın milletvekili ve kadın partisi tartışmalan..........................................................291 Yeninin ayak sesleri: Kadınlann artan sesleri, protestoları ve yaklaşan feminizm................................................297 Geçmişte kalanlar ve bugüne gelenler............................................301 SONUÇ TÜRK MODERNLEŞMESİNİN CİNSİYETİ: Erkekler Devlet, Kadinlar AIle Kurar 305 EK: MUHAFAZAKAR MODERNLİK DÖNEMİ KADIN VE AİLE PROFİLLERİ: 1945-65 GÜNLÜK GAZETELER TARAMASI HAKKINDA AÇIKLAMA..............................................................319 ARAŞTIRMADA KULLANILAN ANAHTAR SÖZCÜKLER..............................321 Kaynakça..........................................................................................................325 dizin..................................................................................................................337