T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANA BİLİM DALI TÜRK İSLAM EDEBİYATI BİLİM DALI TÜRK HALK MÜZİĞİ SÖZLÜ ESERLERİNDE İTİKAT, İBADET VE AHLAK İLE İLGİLİ MOTİFLER YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. Ahmet YILMAZ HAZIRLAYAN Dilek KİRLENMEZ KONYA 2007 1 İÇİNDEKİLER ÖZET……………………………………………………………………. I ABSTRACT……………………………………………………………... III ÖNSÖZ…………………………………………………………………... V KISALTMALAR………………………………………………………... VI GİRİŞ…………………………………………………………………….. 1 A.TÜRK KÜLTÜRÜNÜN DAYANAKLARI…………………... 3 B. FOLKLOR VE TÜRKÜLERİMİZ…………………………... 3 I.BÖLÜM: İTİKAT, İBADET, AHLAK A. İTİKADİ HÜKÜMLER NELERDİR?..................................... 5 1. İtikat İle İlgili Ayetler…………………………………... 5 2. İtikat İle İlgili Hadisler…………………………………. 10 3. İtikadın Tarifi………………………………………….... 22 3.1 Allah’a İman……………………………………. 25 3.2 Peygamberlere İman…………………………… 29 3.3 Meleklere İman……………………………….... 33 3.4 Kutsal Kitaplara İman……………………….... 34 3.5 Ahiret Gününe İman………………………....... 36 3.6 Kaza-Kader ve Hayır-Şerre İman……………. 38 B. İBADET NEDİR…………………………………………........ 39 1. İbadet İle İlgili Ayetler…………………………………. 39 2. İbadet İle İlgili Hadisler………………………………... 43 3. İbadetin Tarifi…………………………………………... 54 4. İbadetin Çeşitleri……………………………………….. 54 4.1 Namaz………………………………………...... 54 4.2 Oruç……………………………………………. 60 4.3 Hac ve Kurban…………………………............ 62 4.4 Zekat……………………………………............ 64 C. AHLAK NEDİR?...................................................................... 66 1. Ahlak İle İlgili Ayetler…………………………………. 66 2. Ahlak İle İlgili Hadisler………………………………... 67 3. Ahlakın Tarifi…………………………………………... 68 II. BÖLÜM: TÜRK HALK MÜZİĞİ SÖZLÜ ESERLERİ A. NİNNİLER………………………………………………......... 71 B. MANİLER…………………………………………………...... 75 C. TÜRKÜLER………………………………………………....... 80 1. Kırık Havalar………………………………………......... 80 1.1 Türküler…………………………………………. 80 1.2 Oyun Havaları………………………………….. 81 2. Uzun Havalar……………………………………………. 81 III. BÖLÜM: TÜRK HALK MÜZİĞİ SÖZLÜ ESERLERİNDE DİNİ MOTİFLER A. İTİKAT MOTİFLERİ………………………………………... 82 1. Allah’a İman İle İlgili Motifler…………………………. 82 2. Peygamberlere İman İle İlgili Motifler………………… 101 3. Meleklere İman İle İlgili Motifler………………………. 104 4. Kutsal Kitaplara İman İle İlgili Motifler………………. 109 2 5. Ahiret Gününe İman İle İlgili Motifler………………… 112 6. Kaza-Kader, Hayır-Şerre İman İle İlgili Motifler…….. 121 6.1 Kaza-Kader İle İlgili Motifler………………….. 121 6.2 Hayır-Şer İle İlgili Motifler……………………... 128 B. İBADET MOTİFLERİ………………………………………..... 132 1. Namazlar İle İlgili Motifler………………………………. 132 2. Oruçla İlgili Motifler……………………………………... 140 3. Hac ve Kurban İle İlgili Motifler………………………... 143 3.1 Hac İle İlgili Motifler……………………………. 143 3.2 Kurban İle İlgili Motifler……………………….. 147 4. Zekât İle İlgili Motifler……………………………………153 C. AHLAK MOTİFLERİ…………………………………………. 154 1. Edep İle İlgili Motifler………………………………....... 154 2. Güzel Ahlak İle İlgili Motifler…………………………... 159 D. DİĞER DİNİ MOTİFLER…………………………………….. 179 1. Yeminler………………………………………………….. 179 2. Ecel-Ölüm………………………………………………… 183 3. Kurban Olmak…………………………………………… 189 SONUÇ…………………………………………………………………..... 193 BİBLİYOGRAFYA……………………………………………………..... 195 3 SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANA BİLİM DALI TÜRK İSLAM EDEBİYATI BİLİM DALI TÜRK HALK MÜZİĞİ SÖZLÜ ESERLERİNDE İTİKAT, İBADET VE AHLAK İLE İLGİLİ MOTİFLER Dilek KİRLENMEZ (Yüksek lisans Tezi) Danışman: Doç. Dr. Ahmet YILMAZ Mayıs 2007, Sayfa: 198+ VI ÖZET Türküler, ağızdan ağza dolaşarak ve nesilden nesile aktarılarak yaşarlar. Toplumun din, adet, gelenek ve görenekler gibi manevi unsurlarını içerirler. Türk halk müziğimizin sözlü eserlerinde İslam dininin temel inanç esaslarına rastlamaktayız. Tezimizin konusu, Türk halk müziği sözlü eserlerinde itikat, ibadet ve ahlak ile ilgili motiflerdir. Türkülerimizdeki bu motifleri ararken itikat, ibadet ve ahlak konularını kendi içinde tasnif etmeye çalıştık. Allah’a iman, peygamberlere iman, meleklere iman, kutsal kitaplara iman, kaza- kader, hayır- şerre iman ile ilgili konuların geçtiği türküleri itikat motifleri başlığı altında topladık. Namaz, oruç, hac ve kurban ve zekat ile ilgili konuların geçtiği türküleri ibadet ile ilgili motiflerde, edep ve güzel ahlak ile ilgili konuların geçtiği türküleri de ahlak motifi adı altında tasnif ettik. Bunların dışında kalan yemin, ecel- ölüm ve kurban olmak konularının geçtiği eserleri ise diğer dini motifler başlığı altında topladık. I 4 Tezimiz üç bölümden ibarettir. Birinci bölümde itikat, ibadet ve ahlak ile ilgili genel bilgiler vermeye ve bu bilgileri ayet ve hadislerle desteklemeye çalıştık. İkinci bölümde Türk halk müziği sözlü eserleri hakkında bilgi vermeye; üçüncü bölümde ise itikat, ibadet ve ahlak motifleri hakkında türkülerimizi belirlemeye çalıştık. Tez, bir sonuç bölümü ve bibliyografya ile sona erer. Anahtar Kelimeler: halk müziği, türkü, itikat, ibadet, ahlak II 5 SELCUK UNIVERSITY INSTITUTE FOR SOCIAL SCIENCES DEPARTMENT OF ISLAMIC HISTORY AND ARTS DISCIPLINE OF TURKISH- ISLAMIC LITERATURE MOTIFS IN TURKISH FOLK MUSIC VERBAL COMPOSITION CONCERNING FAITH, WORSHIP AND MORAL Dilek KİRLENMEZ (Master Thesis) Advisor: Associate Doç. Dr. Ahmet YILMAZ May 2007, Page: 198+VI ABSTRACT Folksongs survive by spreading from mouth to mouht and by transferring from generation to generation. They include spiritual components of society such as religion, custom, tradition and practices. In the verbal composition of our Turkısh folk music, basic beliefs of Islamic religion is found. Topic of our thesis is motifs in Turkish Folk Music’s verbal compositions. We tried to classify faith, worship and moral topics when looking for these motifs in our folksong. We collected folksong under the title of faith motifs where topics regarding belief is mentioned such as adherence to Allah, to the Prophet, to the angels, to the Holy Book, to the fortune and fate, to the goodness and evil. We classified folksongs mentioning oath, ending- death and being a victim under the title of other religious motifs. III 6 Our thesis consists of three parts. We tried to give information on faith, worship and moral in the first part, determine verbal compositions of Turkish Folk Music in the second part and our folksongs about faith, worship and moral motifs in the third part. Thesis ends wiht a conclusion part and bibliograpy. Key Words: folk music, folksong, faith, worship, moral IV 7 ÖNSÖZ Türk halk müziği; Türk halkının asırlardır ağızdan ağza, kulaktan kulağa aktarılarak yaşatılan ve söyleneni, söylediği yer ve zamanı tam olarak bilinemeyen halkın öz malı olan eserlerdir. Yeryüzünde yaşayan milletlerin kültürleri oluşurken mensubu bulundukları dinin kurallarından etkilenmektedirler. İslamiyet’i kabul etmesinden sonra yaşamının her alanında İslami kültürü yaşayan Türk milleti, türkülerinde de bunu yaşamış ve işlemiştir. Türkülerimiz geçmişten bu güne toplumun yaşayışı, sevinçleri, üzüntüleri ve inançlarının anlatıldığı bir araç olmuş; halkın duygu ve düşüncelerini ifade etmiştir. Türkülerimiz, rasgele söylenmemiş, her türkü yaşanmış veya yaşanan bir olayın üzerine söylenmiş veya yaşanan bir olay sonucunda bir mesaj verilmeye çalışılarak duygu ve düşünceler halk ile paylaşılmıştır. Halkın günlük yaşantısında yaşadığı her türlü olayların işlendiği türkülerimizde Kur’an-ı Kerim ve sünnete dayanan motiflerde bulunmaktadır. “Türk Halk Müziği Sözlü Eserlerinde İtikat, İbadet ve Ahlak İle İlgili Motifler” başlığı altında yazdığımız bu tez çalışmamızda; türkülerimizde işlenen dini motifleri ele aldık ve buna göre sıralama yaptık. Çalışmamızın amacı, türkülerimizdeki dini ve ahlaki motifleri tespit edip bu eserlerin verdiği mesajları incelemektir. Ayrıca bu amaç doğrultusunda çeşitli kaynaklardan da istifade ederek kısa açıklama ve yorumlara yer verdik. Bu çalışmamızda asırlardır nesilden nesile aktarılan türkülerimizin derinliğine inmemiz tam olmamış olabilir. Ancak bu çalışmamızın türküler ile ilgili olarak yapılacak başka çalışmalar için ön çalışma olması düşüncesindeyiz. Konunun seçiminde, işlenmesinde, yönlendirmede yardımını esirgemeyen danışman hocam Doç. Dr. Ahmet YILMAZ’a teşekkür ederim. Dilek KİRLENMEZ KONYA, 2007 V 8 KISALTMALAR a. g. e : Adı geçen eser a. s : Aleyhi’s- selâm a. ş : Anonim şirketi b. : İbn c : Cilt çev : Çevirmen Hz : Hazreti Lti : Limited r. a : Radiallahu anha s : Sayfa s. a. v : Sallallahu aleyhi ve sellem şti : Şirketi tic : Ticaret T. C : Türkiye Cumhuriyeti TRT : Türkiye Radyo Televizyon Kurumu VI 9 GİRİŞ Türkü, hece ölçüsüyle yazılmış ve halk ezgileriyle bestelenmiş1 olup söyleyeni ve besteleyeni belli olmayan eserlerdir. Genellikle kulaktan kulağa aktarılarak günümüze kadar gelmiştir. Türküler, Orta Asya’nın bozkır steplerinde doğmuş daha sonra Anadolu’da şekillenmiş ve bugünkü halini almış bir sözlü edebiyat türü olup; söyleyeni, nerede, ne zaman ve kimin tarafından bestelendiği belli olmayan, halkın içinden doğmuş, halkın malı olan, halkın örf, adet, gelenek ve inançlarını içinde taşıyan müzik türüdür. Her milletin geçmişten günümüze gelmiş, dilden dile aktarılmış, kendilerini anlatan müzikleri vardır. İşte Türk halkı müziği de böyle bir müzik türü olup her yönüyle Türk milletini anlatmaktadır. Bir türküye birden fazla yörede bazı kelime değişiklikleriyle rastlayabilmekteyiz. Bu da bize türkülerimizin ağızdan ağza aktarılmasının en güzel kanıtıdır. Milletlerin kültürlerinin oluşmasında adet ve gelenekler gibi dinler de büyük önem taşımaktadır. Bir topluluğun kabul ettiği dinden etkilenmemesi mümkün değildir. Türk halk müziğimiz de İslam dininden oldukça çok etkilenmiş, Orta Asya’dan getirdiği kendi kültürüyle İslâm kültürünü harmanlamış ve bugünkü kültürünü oluşturmuştur. İslâm kültürü Türklerin hem yaşayışını hem de dilini etkilemiştir. Bu da bazı yeni terimlerin, kelimelerin ve tabirlerin Türk kültürüne girmesine sebep olmuş ve etkisini her şeyde olduğu gibi türkülerde de hissettirmiştir. Biz bu çalışmamızda Türk halk müziği sözlü eserlerine İslam kültüründen aktarılan dini motifleri incelemeye ve derlemeye çalıştık. Türkülerin konularının nasıl çıktığını veya hikâyelerinin ne olduğunu araştırmadık. Amacımız Türk halk müziği sözlü eserlerdeki itikat, ibadet ve ahlak ile ilgili motifleri bulmak. Halk müziğimizin sözlü eserlerinden olan maniler ve ninnilere kısaca değinerek bunlardaki dini motiflerden küçük örnekler vererek bu iki konuyu mümkün olduğu ölçüde araştırmamızın sınırları dışında tuttuk. 1 SÖZER Vural, Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, Evrim Matbaası, İstanbul 1975, s. 798 1