ANADOLU' DA ON BiN YIL Tiirk Dili 'nin Bin Y1l1 Be~ SELAHi DiKER Sumerce, Etriisk~e, Part~a, ];frigce, Hurrice, Urartuca, iskit~e, Akaman1~ Elamcas1 ve Aramcas1 gibi Kay1p Dillerin <;oziimii TORE® YoyinGrubu A N A D O L U' D A O N B İ N Y I L- Türk Dili'nin Beş Bin Yılı SELAHİ DİKER Eski Kayıp Dillerin Çözümü t t E r ü s k ç e, İ s k i ç e, F r i g c e, L i k y a d i I i, t r u t s E i e, H u r i e, r a r u a, u m e r e, C C C C t A k a m e n E I a m c a s ı v e A r a m c a s ı, P a r ç a, vb. İZ MİR Copyright 2000 Yayın Hakları SELAHİ DİKER Bu kitap, müsaade alııımadıkça ıamameıı, J..ısmeıı veya degiştirilerek iktibas edilemez ön Kapak: İki pars gösteren bir Etrüsk mezar resmi; M.ô. 6. yozyıl (Massimo Pallottino, La Peinture Etmsque, Editions d'art Albert Skira, Gene,ı-c, l 952) Arka Kapak: Bir Orta Anadolu mezarından çıkarılan boyalı iki pars röliycfi; M.Ô. 6000 (Foto: Mrs." Mellaart, Kitap: James Mellaart, Earliest Civilizatioııs oft lıe Near East, Thanıes & Hudson, London, l 965) İlk Baskı, Mart, 2000 ISBN 975-96037-2-1 İSTEME ADRESİ 52-72 Sokak, No. 37/6, Güzelyalı, İzmir 35350 Tel/Fax: (90) 0.232.2859758; Tel: 0.232.2246956; Tel: 0.532.3828695 Baskı: Oral Matbaası, İzmir İÇİNDEKİLER RESİM LİSTESİ Vll KISALTMALAR Vlll ÖNS ÖZ IX GİRİŞ TÜRKÇENİN ESASLARI 1 7 GÖKTÜRK YAZITLARININ YENİDEN TEFSİRİ 2 10 İPEK YOLU ÜZER1NDE YENİ B1R BlIDDİST-TüRK DEVLETiNiN I>OGUŞU 10 TUN-HUANG YAZ ffLARI 19 ÇUVAŞ DİLİ 3 25 MACAR VE FİN DİLLERİ 4 30 XIII. YÜZYIL MOGOL DİLİ 5 35 MOGOLLARIN GİZLİ TARlHl 38 MARCO POLONUN TARTAR'LARI 46 HORASANLILAR VE TÜRKLER 6 64 ÇİÇEK AŞISININ İCADI 91 İSK.İTLER VE DİLLERİ 7 102 GüNEY KARADENİZ HALKLARI 8 115 ETRÜSK DİLİNİN ÇÖZÜMÜ 9 124 ETRÜSK SAYILARI 128 135 PERUGIA CIPPUS YAZITI TRUVA LILAR, GİRİTLİLER., VE KARYA LILAR 10 151 İLİR YALILAR 161 FRİGY A VE LY DİA DİLLERİNİN ÇÖZÜMÜ 11 167 TARKONDEMOS MüHÜRü 168 LİDYA YAZITI 174 LEMNOS YAZITI 175 LİKY ADİLİNİN ÇÖZÜMÜ 12 182 PELASGLAR - OGUR TÜRKLERİ 13 187 ETİ (HİTİT-HATT İ) DİLİ 14 195 HURRİLER VE DİLLERİ 15 211 URARTU DİLİNİN ÇÖZüMü 16 218 SUMER DİLİNİN ÇÖZÜMÜ 17 224 SUMER-BABİL DİLLERİ 18 270 ARAMILER VE DİLLERİ 19 287 20 AKAMEN (AKAMANIŞ) ARAMCASININ ÇÖZÜMÜ 303 21 AKAMEN (AKAMANIŞ) ELAMCASININ ÇÖZÜMÜ 333 V VI TÜRK DİLİ'N!N BEŞ BİN YILI PERSLER VE MEDLER 22 371 PONTUS, KAP ADOKYA , 23 VE KOMMAGENE KRALLIKLARI 403 PART DİLİNİN ÇÖZÜMÜ 24 413 ISIK YAZITININ ÇÖZüMÜ 25 429 ÇİNLİ SEYYAHLAR VE SEMAVİ TÜRKLER 26 434 SAKALAR, YÜEÇİLER, VE EFTA LİTLER 27 441 SOGDLAR 28 449 ESKİ MISIR 29 452 HİNT-AVRUPA DİLLERİ 30 458 SANSKRİT DİLİNDE TÜRKÇE 459 ESKİ YUNAN DİLİNDE TÜRKÇE 465 LATiN DİLİNDE TÜRKÇE 474 ANGLO-CERMEN DİLLERİNDE TÜRKÇE 476 ERMENİ DİLİNDE TÜRKÇE 478 SAMİ DİLLERİ 31 486 ARAP DlLİNDE TÜRKÇE 486 tBRANl DİLİNDE TÜRKÇE 486 KÜRT DİLİ 32 490 COGRAFİ İSİMLERİN ÇÖZÜMÜ 33 499 SONUÇ 515 APENDİKS: ESKİ ALFABELER 527 ESKl ALFABELER TABLOSU 530-531 REFERANSLAR 533 RESİM LİSTESİ (Resimler kitabın sonunda toplannuştır) ('ROK' işaretli resimler 'renkli orijinallerindcn kopyalanmış' siyah-beyaz resimleri gösterir) 1 a Bilge Kağan-Yazıtı -Doğu Yüzü (M. Ergin, ErOA 179) b Tun-huang ['Ong Tutuk'] Yazıtı (TarôTT 79, Stein'dan) c Tun-huang ['Altı Yarık Tigin'] Yazıtı (TarôTT 81, Stein'dan) 2 a Amazonlara ait lahit (ROK, Editions d'art Albcrt Skira) b Ay şeklinde kalkanlı İskit savaşçıları -Hermitaj Müzesi (PhiRH) 3 Dişi Aslanlar [Parslar] Mezarı (Editions d'art Albert Skira) 4 a Ana Tanrıça ve aslanları, Çatalhö)ıük (ROK, Mrs. Mellaart) b Boyalı iki pars röliyefi, Çatalhöyük (ROK, Mrs. Mellaart) 5 Etrüsk Aynası -Grcgoriano Müzesi (AyET) 6 Etrüsk Aynası - Mctropolitan Müzesi (EncyAm) 7 Grckler'lc Amazonlar arasında savaş (Ed.itions d'art Albert Skira) 8 Prens Vclcha'nın Sofrası (ROK, Editions d'art Albert Skira) 9 Laıth Vclcha'nın Sofrası (ROK, Editions d'art Albert Skira) 10 Larth Vclcha'nın Sofrası (foto.: Andre Hcld, Stcnico, StREP) 11 a Etrüsk Perugia Cippus Yazıtı (CleLL, D. Diringer'den) b Etrüsk Perugia Cippus Yazıtı, Tam (46 Sıra) Metin (TaıöTT 238) c Etrüsk 'Haranguer' Yazıtı; Floransa Arkeo. Müz. (Bonfante'den) 12 a Tarkondemos mühürü (Ccram, CeTV 128) b (Frig) Midas [Atys] Anıtı (Akurgal, AkACT) 13 a Kybcle'nin kayaya-oyulmuş tahtı (Akurgal, AkACT) b Arezastis anıtı (ROK, Akurgal, AkACT) 14 a Bir Lydia yazıtı (Dr. Rafet Dinç, Atlas Dergisi) b Lcmnos - Kaminia Yazıtı (Atina Milli Müzasi). c Mcrchi yazıtı -Ncreid Anıtı (Akurgal, AkACT) 15 Hitit hiyeroglif hece işaretleri (Gelb'dcn) 16 a Hattusili mühürü (Gumcy, GurHIT: Şek. 16/6) b Muvatalli ınühürü (Gumey, Gi.JrHIT: Şek. 16/1) c Malatya -Dua Manzarası (Akurgal, AkACT, Şek. 123) d Karkamış -Hiyeroglif Yazısı (Ceram, CeTV 120) 17 Kral Barrektİb Yazıtı (Pritchard, PritANE) 18 a Ahiram yazıtının bir parçası (Clcator, CleLL, R. Dussaud'dan) b İbranice ostraka - S�aria (Albright, AIAP: Şek. 40) 19 a Akamcn Aramcası Dini Metin.Na. 4 (R A. Bowman) b Aramca Dini Metin No. 5 (R. A. Bowman) 20 a Aramca Dini Metin No. 15 (R. A. Bowman) b Aramca Dini Metin No. 67 (R. A. Bowman) 21 a Aramca Dini Metin No. 78 (R. A. Bowman) b Aramca Dini Metin No. 118 (R. A. Bowman) VII VIII TÜRK D1L1'N!N BEŞ BiN YILI 22 a Aramca Dini Metin No. 129 (R. A. Bowman) b Aramca Dini Metin No. 134 (R. A. Bowman) 23 a Vologeses I'e ait Partça Yazıt (GhirIR 257, Şek. 78) b Kral Vonones? II'ye ait .Partça Yazıt (NewTest, s. 133) 24 !sık Yazıtı (ÖzTAK I, 33, Olcay,Süleymanofdan). KISALTMALAR a.e. a)'11ı eser bük. hükümdarlığı akuz. akuz.atif İng. İngilizce Ar. Arapça Kaz. K�zan Türkçesi A. Türkçe Ana Türkçe Lat. Latince Aram. Aramca Mac. Macarca Bab. Babil dilinde Mod. Modem Bulg, Bulgarca Mon. Mongolca, Moğolca (13. Cer. Cermen dilinde, Almanca yüzyıl) Çuv. Çuvaşça O. Türkçe Orta Türkçe [DLT; E. Eski Uygur (UYG); Kumanca; Ortaçağ EF Eski Farsça Anadolu dili] E-0 Türkçe Eski ve Orta Türkçe Osm. Osmanlı Türkçesi (ErOA, DLT, vb.) RAE (Kralı) Akamen Elamcası Erm. Ermenice Rus. Rusça E. Türkçe Eski Türkçe (Kök- Skt. Sanskritçe Türk; ErOA) Sum. Sumerce Fars. Farsça Şek. Şekil Fin. Fince Türk. Türkçe Fr. Fransızca Uyg. Eski Uygurca Gk. Grekçe, eski Yunan dilinde y. yaklaşık ÖN SÖZ Eski ve kayıp dillere ait yazıtları inceleyen eserlerin büyük bir kısmı Batı araştırmacıları tarafından yazılmıştı ve çoğunun da İngilizceleri mev­ cuttu. Genellikle bu İngilizce eserlerden yararlandığım için kitabımı da İngilizce olarak bir an önce yayınlamak zorunda kalmış ve Mart, 1996 tari­ hinde And The Who/e Earth Was Of One Language1 (Ve Bütün Dünyanın Dili Birdi) adıyla, ve Ten Thoıısand Years Of J11e J'urks (Türklerin On Bin Yılı) ikinci adıyla yayınlamıştım.2 İngilizce kitabımın ana başlığından, bir­ çok kişi tarafından yanlış olarak "bütün dillerin Türkçe'den çıktığı" gibi bir anlam çıkarıldığı için bu Türkçe baskısında yeni bir başlık kullandım. Aynı zamanda, ana içeriğini koruyarak, bilhassa eski tarihle ilgili ansiklopedik bilgileri mümkürı olduğu kadar kısaltarak, ve birçok bölümlerde verilen lügatçelerdc tekrarlamalardan kaçınarak bu kitabın İngilizce baskısından daha az hacimli olmasını sağladım. Aynca, yeni olarak bu kitabın 2. Bölü­ mü 'ndc iki Turfan (Tun-huang) Yazıtı'nın tercümesini, 9. Bölümü'nde Etrüsk sayılarının yeni bir analizini, Pcrugia Cippus Yazıtı'nın tam metni­ nin daha doğru olarak çözümünü, yeni bir Hatip (Har.ınguer) yazıtının ter­ cümesini, ve genelde Etrüskçenin çok daha ileri bir analizini, 11. Bölü­ ınü 'nde bir Lydia yazıtının ve meşhur Lemnos-Kaminia Yazıtı'nın çözümü­ nü, ve 16. Bölümü'nde de ek olarak Melikishvili'dcn alınan 119 Urartuca 3 kelimenin etimolojisini yaptım. Bütün yazıtları, Batı standart ve disiplinini uygulayarak, ait oldukları devirlerin alfabeleri ve onların gerektirdiği fo­ nemleri kullanarak çözdüm. Bu arada birçok isim ve kelimeleri Türkçeleşti­ rirken tabiatıyla bazı zorlamalar yaptım ki bunlar da kitabın geniş perspek­ tifi içinde mütalaa edilmelidir. Esasen, şimdiye kadar bilinmeyen ve sınıf­ landırılamayan bu diller devamlı araştırılmaya muhtaçtırlar, ve yaptıi',,mız analizlerin de yeni gözlemler ve arkeolojik bulgular muvacehesinde deği­ şime uğramaları tabiidir. Kitapta, kayıp dillerin çözümü dışında, ilk altı bölümde, Türk dili, tarihi ve destanları hakkında birçok incelemeler ve buluşlar yer almaktadır. 6. Bölüm'de, Horasanlıların ve Selçukluların başlattıkları Türk Rönesansı hakkında, ve yine Osmanlılarda inhitat döneminde bile, tıp alanmdaki ilk 1 Tevrat, Tekvin l 1.1-2; 11.6 (Tlıe llo�v Scriplııres, The Jcwish Publication Socicty of America, Philaddphia, l 9�3): "Ve bütün diinyaııııı lisanı ve dili birdi. Ye zaman geldi ki, onlar [Hazreti Nuh ve oğulbn] doğuya doğnı gittiler ve Snıııer'de bir ova gördüler, ve ornd.a yerleştiler. .. Ve Tanrı buyurdu: 'İşle bakın!, onlar lck bir halk, ve lck bir dilleri var'." 2 Ilkz: Diker, Sdahi, Aııd tlıe rnıole Earılı TVas of Oııe Laııgııage, İzmir, 1996; 200 reviscd prinl November, 1999 (DiWEWOL). 3 Melik.ishvili, G. A., Die Uraı1disclıe Spraclıe. A. Kanunerıhuber, M. Salviııi. Studia Pohl 7. Rome: Biblical Iııslilııte Press, 1971 (MelUS). IX X TüRK DİLİNİN BEŞ BİN YILI büyük aşama olan çiçek aşısının bulunuşu ve tatbiki hakkında yeni ve ben­ ce tatmin edici yorumlar yapılmıştır. Sadece bunlar, yabancı ve yabancılar­ dan ilham alan bazı yerli yazarların 1400 yıllık bilinen tarihimizi bir göçebe uygarlığı veya daha doğrusu uygarsızlığı şeklinde göstermelerinin bir antitezi'dirler. Eserimiz, bütün Türk tarihi ile birlikte antik ve klasik çağların uygarlık tarihini tamamen değiştirmekte, şimdiye kadar kaybolmuş, ölü sayılan Sumerce, Elamca, Etrüskçe, İskitçe, Aramca, ve Frig, Lydia, Urartu, Hurri dahil birçok Anadolu dillerinin birer Türk diyalektleri olduğunu ispat ede­ rek Türklerin kökenlerini ortaya çıkarmaktadır. Bu ışık altında mevcut bin­ lerce yazıtın tekrar tercüme edilmesi, bu vesile ile bilhassa Türkiye' de bü­ tün bu dillere ait araştırma enstitülerinin kurulması gerekmektedir. Bizimki sadece bir başlangıçtır. Bu kitabın ana mevzuu olan kayıp dillerin çözümü için kullandığım gerekli orijinal yazıtlar dışında, bu dilleri konuşmuş olan milletlerin kısa tarihlerini de okuyucuya sunmak üzere referanslarda belirtilen pek çok ki­ taptan yararlanmış olduğumdan, bu eserleri yazan ve neşredenlere, bilhassa, çivi veya Arami-Fenike veya diğer eski yazı ve alfabelerin çözümleri üze­ rinde araştırma ve keşifler yapmış olan arkeolog ve filologlara minnettarım. Onların sayesindedir ki bu eserimiz hayat bulmuştur. Ayrıca, Editions d'art Albert Skira (La Peinture Etrıısque, Massimo Pallottino, 1952) müessesesi­ ne, ve Prof. James Mellaart ve Mrs. Mellaart'a, ön ve arka kapağımızı süs­ leyen resimler için verdikleri müsaadedcn dolayı müteşekkirim. Sclahi Diker İzmir, 14 Şubat 2000 Türk Dili'nin Beş Bin Yılı