Türk Aile Sosyolojisi Tar�h - Gelenek - Modern Zamanlar Prof. Dr. İsma�l DOĞAN Prof. Dr. İsmail DOĞAN TÜRK AİLE SOSYOLOJİSİ Tarih- Gelenek- Modern Zamanlar ISBN 978-605-318-593-2 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. ©2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Kasım 2016, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Kapak Görseli: Tarihi İnkaya Çınarı üzerinden bir yorum denemesi. Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected] Annem Fatma Doğan’ın değerli hâtırasına; huzurlu bir toplum ve gelecekte yaşamaları için sevgili torunlarım Elâ ve Nergis’e… Prof. Dr. İsmail DOĞAN Bursa doğumludur. İlk, Orta ve Lise öğrenimini Bursa’da; Lisans ve Lisansüs- tü öğrenimini Ankara Üniversitesi’nde yaptı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde hazırladığı, “Türk Kültür ve Eğitimine Katkıları Açısından Mehmet Tahir Münif Paşa ve Ali Suavi Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma” adlı araştırması, belirtilen Tanzimat aydınları üzerinde Cumhuriyet dönemindeki ilk doktora tezidir. İsmail Doğan, Ekim 1996’da Eğitim Sosyolojisi Bilim Dalı’nda Doçentliğe, Ni- san 2002’de ise aynı alanda Ankara Üniversitesi’nde Profesörlüğe yükseltilmiştir. Ankara Etlik Lisesi’nde üç yıl öğretmenlik sonrasında On Dokuz Mayıs Üni- versitesi Eğitim Fakültesi’nde Araştırma Görevlisi ve Dr. Öğretim Görevlisi olarak ça- lıştı. 1990 yılından beri Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğitimin Kültürel Temelleri Bölümü, Eğitimin Sosyal ve Tarihi Temelleri (ESTT) Anabilim Dalı’nda öğretim üyesidir. İsmail Doğan, aynı zamanda ESTT Anabilim Dalı Baş- kanlığını da yürütmektedir. 1992–2001 yılları arasında Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Fakültesi’nde sosyoloji dersleri; Gazi Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi ve Ufuk Üniversitesi’nde değişik dönem ve programlarda; 2002–2003 öğretim yılından 2006 yılına kadar da Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi’nde lisans ve lisansüstü düzeylerde dersler vermiştir. Son dönemde ise Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü’nde “ Tür- kiye’nin Sosyal Sorunları”, “Suç ve Kültür” konulu yüksek lisans dersleri vermiştir. Prof. Dr. İsmail doğan, 2007-2013 yılları arasında Başbakanlık Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı’nın başta “Türk Kültür Tarihi Çalışma Grubu” olmak üzere çeşitli proje ve süreli yayın etkinliklerinde üyelik, danışmanlık ve editörlükler yap- mıştır. Mayıs 2013 tarihinde alanında bir ilk olan “I. Uluslararası Eğitim Sosyolojisi Kongresi’ni” düzenlemiştir. Kasım 2016 tarihi itibariyle 200’ün üzerinde telif makale ve incelemesi ile 12’si Fransızca, 9’u da Osmanlı Türkçesi’nden olmak üzere toplam 21 adet makale çevirisi ve 30 adet kitabı bulunmaktadır. Bursa hakkındaki çalışma ve eserleri nedeniyle SİVİLAY ( Bursa Sivil toplu- mu Derneği) tarafından 2010 yılı “ Bursa’ya Katkı Ödülü” verilmiştir. Bu çerçevede Eğitim Sosyolojisi kitabıyla da İLESAM (T ürkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği)’nin 2011 yılı “araştırma ve inceleme ödülü”nün de sahibidir. vi Türk Aile Sosyolojisi Prof. Dr. İsmail Doğan’ın son yıllardaki kitapları ise şunlardır: 1. Dünden Bugüne Türk Ailesi, T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2009, 244 + x s. 2. Şarkıların Çağırdığı Şampiyon: Bursaspor, Ankara, İmaj Yayınevi, Tem- muz 2010, + x s. 3. Öncüller, “Şiir”, Ebabil Yayıncılık, Nisan 2011, 64 s. 4. Türk Eğitim Tarihi’nin Ana Evreleri; Kurumlar, Kişiler, Söylemler, Anka- ra, Nobel Yayınevi, 2. Bask., Şubat 2012, 445+XV s. 5. Eğitim Sosyolojisi, Ankara, Nobel Yayıncılık, Ekim 2012, 641+XXX s. 6. Sosyoloji; Kavramlar ve Sorunlar, Ankara, Pegem A Yayıncılık, Ocak 2016, 12. Baskı, 703+XXVII s. 7. Bir İstanbul Hanımefendisinin Bursa Seyahati/ Hüdâvendigâr Vilayeti’n- de Kısmen Bir Cevelân, Ankara, Pegem Akademi Yayıncılık, 2016. Yazarla iletişim: Elektronik posta: [email protected] Kişisel Web: doganismail.net Twitter: sosyologdogan BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Aile toplumsal yapının temel bir kurumu, toplumun ve toplumların da mer- kezi bir kuruluşudur. İnsan toplulukları geçmişte olduğu gibi günümüzde de aile birimlerinde yaşamakta; üreme, çoğalma ve gelişme gibi insan soyunun biyolojik ve sosyolojik formları aile içinde evrilmektedir. Aile esaslı grup yaşamının dünya ölçeğindeki karşılığı %95’tir; bu demektir ki, bugün dünyalılar olarak biz insanla- rın büyük çoğunluğu aile birimlerinde yaşamaktadır. Ailenin insan ve toplum için bu önemi ve onun sosyolojiden kaynaklanan gücü değişik zaman ve evrelerde olumsuz faktörlerden, olası tehdit ve risklerden etkilenebilmektedir. Çünkü aile kurumu çok önemli toplumsal işlevlerine rağmen nahiv ve kırılgan bir yapıya sahiptir. Eğer bu yapıyı oluşturan kökenler yeterli kül- türel ve toplumsal destek bulamazsa bu nahiv yapı kendi dışındaki sert ve haşin rüzgârların etkisinde savrulmalara son derece uygun hale gelebilmektedir. Dolayı- sıyla kültürel ve toplumsal destek aile kurumunun kendi içinde gelişip güçlenmesi için son derece önemlidir. Elbette bu durum ailenin kendi doğasındaki işleyişle ilgili olduğu kadar ailenin ait olduğu ve bir ölçüde anlamını verdiği toplumun te- mel kurumlarından aldığı ve almakta olduğu destekle de büyük ölçüde ilgilidir. Yaşadığı toplumun temel kurumlarından; hukuktan, ahlaktan, siyasal otoriteden, eğitimden, ekonomik yapıdan güç, destek ve teşvik almayan ailenin böylelikle ya- şayacağı yalnızlık ve sahipsizlik ailenin belirtilen olumsuzluklara savrulmasının başlıca sebepleri arasındadır. Aile tarihi işin bu yönüyle ilgili trajik öykü ve olay- larla doludur. O nedenle özelikle aile tarihinin trajik öyküsünden kendileri için olumlu sonuçlar çıkarmayı düşünen toplumların birçoğunun kendi gelecekleri için aile kurumunu ve onun sorunlarını merkezi bir gündem haline getirdikleri görülür. İlginçtir, böylesi bir aile duyarlılığının başında modern Batı toplumları yer alır. Dahası bu onların yalnızca modern bir gündemi olarak değil de, sanayileşme evre- sinin hemen başlarında işe aileden başlayarak ailenin kendi kültür ve medeniyet- leri için ne denli önemli olduğu düşüncesinde yoğunlaşmaktadır. Sanayileşmenin erken dönemindeki bu duyarlılığın temel sorununda öne çıkan deneyimlerin sağ- ladığı çözüm projesi şu olmuştur: Sanayileşme ile teknolojik üretim ve ilişkilerin yol açtığı toplumsal bunalım ve buhranların üstesinden ancak sağlam, dirlikli, düzenlikli bir aile yapısı ile gelinebilir. Batı böyle bir projeyi yeterince hayata ge- çirmiş midir? Elbette ilk planda verilebilecek olumsuz yanıta rağmen bu soru tar- tışılabilir boyutlarını muhafaza etmektedir. Ancak bugünden bakıldığında Batının hala böyle bir projeye eskisinden daha çok sahip çıkma eğiliminde olduğu görülür. Batıdaki aile bakanlıkları, kadının statüsüne ilişkin bürokratik ve sivil toplum ku- ruluşları, çocuğun ve gençliğin sağlıklı eğitimsel ve toplumsal yaşamı için ortaya konan proje ve organizasyonlar olayın Batı için hala ciddiyetini koruduğunu ve klasik projeye ve onun aile için ürettiği felsefeye sahip çıkıldığını gösterir. viii Türk Aile Sosyolojisi Bize gelince Türk toplumunun aile açısından yaşadığı sorunlar yaygın olarak Batı ailesiyle mukayese edilecek boyutlarda olmamakla birlikte, ailenin toplum için ifade ettiği geleneksel önem dikkate alındında, bugün Türk aile yapısının so- nuçları küçümsenemeyecek toplumsal tehdit ve tehlikeler altında olduğu söylene- bilir. Değişimin kaçınılmaz sonuçları olarak görülmesi gereken yeni şartlar Türk ailesini maddi ve manevi olarak bunaltmakta ve zorlamaktadır. Siyasal, bürokratik ve toplumsal projelerin görmezden geleceği bu olgu yakın bir gelecekte buna bağlı olarak daha ciddi sorunların ortaya çıkmasına vesile olabilir. Türk toplumunun temeli olarak anayasal ifadeye dönüşen Türk aile algısının her açıdan gözden ge- çirilmesine ve bu algının ülkenin daha sağlıklı bir toplum üretmede işlevsel hale getirilmesi için siyasal ve bürokratik çalışmalara; bu konuda farklı ve zengin ente- lektüel ve toplumsal projelere ihtiyaç vardır. Bütün bu çalışmalar içinde akademik çalışmaların da yeri ve öneminin en az diğerleri kadar anlamlı ve işlevsel olduğu gerçeği göz ardı edilemez. Türk aile sosyolojisi adlı çalışmamız Türk ailesini işte bu geniş bağlamda dü- şünenler için hazırlanmıştır. Yöntem ve içeriği ile üniversitelerde gerek lisans ve gerekse lisansüstü öğrencileri için bir kaynak eser durumundadır. Bununla birlikte aile eksenli bir toplumun sosyolojik ve kültürel evrimini merak eden okurlar için de yararlı bir çalışma olduğunu düşünmekteyim. Bu amaçla çalışmanın basım ve yayınını gerçekleştiren başta Pegem Akademi Yayın Grubu Başkanı Servet Sarıkaya Bey’e, dizgi ve düzenlemesini titizlikle yapan Gülnur Hanım’a ve bu süreçte emeği geçenlere teşekkür ederim. Ankara, Kasım 2016 Prof. Dr. İsmail Doğan İÇİNDEKİLER Birinci Baskıya Ön Söz .......................................................................................................vii 1. BÖLÜM TÜRK AİLE SOSYOLOJİSİ ARAŞTIRMA VE YÖNTEM TÜRK AİLE SOSYOLOJİSİ: TEMEL KAVRAMLAR, YÖNTEM VE ARAŞTIRMA SORUNLARI .......................................................................................1 Aile Sosyolojisi ....................................................................................................................2 Türk Aile Sosyolojisi .....................................................................................................2 Sosyolojinin Konusu Olarak Aile ......................................................................................3 Aile Araştırmaları .........................................................................................................5 Geleneksel Geniş Aile ...................................................................................................6 Geniş Ailenin İşlevleri ..................................................................................................6 Çekirdek Aile .................................................................................................................7 Türk Aile Araştırmaları ......................................................................................................8 2. BÖLÜM TÜRK KÜLTÜRÜNDE AİLE Türk Ailesinin Kültürel Temelleri ..................................................................................19 Kadının Tecridi Sorunu ....................................................................................................22 x Türk Aile Sosyolojisi 3. BÖLÜM TÜRK AİLESİNİN ANA EVRELERİ İSLÂMİYET ÖNCESİ TÜRK AİLESİ / ESKİ TÜRK AİLESİ .....................................26 Eski Türk Aile Yapısının Geçirdiği Evreler ..............................................................26 İslâm Öncesi Türk Ailesinin Sözlü Kültür Ürünleri Tanıklığında Ortaya Çıkan Özellikleri ............................................................................................33 Türk Destanlarındaki Kadın İmgesi .........................................................................35 Güzel, Çünkü İtaatkâr .................................................................................................37 Kadir Bilecek Kadın Yok ...........................................................................................37 Destanlar ve Mitolojinin Ürettiği Kadın Değeri: “İtaat”, “Sadakat”, “Himaye” ....39 Türk Destanlarındaki Çocuk .....................................................................................39 Türk Destanlarında Aile (Genel)...............................................................................41 İSLÂMİYET ETKİSİNDEKİ TÜRK AİLESİ .................................................................42 ERKEN İSLAMÎ DÖNEMDE TÜRK AİLESİ ...............................................................44 Hoca Ahmet Yesevî’de Kadın ve Çocuk ...................................................................44 Yusuf Has Hâcip ve Kutadgu Bilig’de Aile Motifl eri ...............................................49 Kaşgarlı Mahmut, Dîvân-ı Lügat’it-Türk ve Çocuk ................................................52 Divan-ı Lügat’it- Türk’te Çocuk Oyunları ...............................................................54 Dede Korkut Kitabı’nda Aile Motifl eri .....................................................................57 İbn Fadlan Seyahatnamesinde Aile, Kadın ve Çocuk ...........................................58 SELÇUKLU TÜRK AİLESİ ..............................................................................................62 Ahilik ve Bâcıyân-ı Rûm ............................................................................................65 OSMANLI TÜRK AİLESİ ................................................................................................68 KURULUŞ DÖNEMINDE AILE ....................................................................................70 KLASİK DÖNEMDE AİLE .............................................................................................81 Toplumsal Kategoriler: Askerîler ve Reâyâ ..............................................................81 Saray Dışı Askerîler ....................................................................................................85 Kamu Görevlilerinde Aile Kültürü ...........................................................................87 Reâyânın (Yönetilen Kesimin/Halkın) Aile Yapısı ..................................................88 Reâyâ Ailesinde Demografi .......................................................................................88 Osmanlı Toprak Sistemi .............................................................................................90 Kent ve Kırsal Alan (Köy, Kasaba vs) Faktörü .........................................................92 Köy ve Köylü Aileler ..................................................................................................93 Şehir ve Aile .................................................................................................................95 İçindekiler xi Mahalle .......................................................................................................................100 Klâsik Dönemde Osmanlı Kent Kadını .................................................................102 Klasik Dönemde Osmanlı Kent Erkeği ..................................................................104 Ulemânın (Bilginlerin) Klâsik Dönem Osmanlı Türk Aile Kültürüne Katkıları ..................................................................................................105 YENİLEŞME DÖNEMİNDE OSMANLI TÜRK AİLESİ ..........................................107 Yasal ve Hukuki Düzenlemeler: Fetvalar, Fermanlar, İlânnâme ve Kararnameler ............................................................................................................108 Tanzimat’ın Yol Açtığı Sosyo-Kültürel Değişme Eğilimleri ................................113 Kadın Eğitimindeki Gelişmeler ...............................................................................124 Fatma Âliye Hanım ...................................................................................................126 Ekonomik Yapıdaki Değişmeler ve Yeni Tüketim Alışkanlıkları ........................131 Tanzimat’ın Aile Kültüründe Ortaya Çıkan Yeni Boyutlar: Kadın, Erkek ve Çocuk .........................................................................................................136 Konak Kültürü ...........................................................................................................137 Moda ...........................................................................................................................139 YENİLEŞME DÖNEMİNDE BİR KONAK AİLESİ ...................................................143 OSMANLI AİLE YAPISI: TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME ...............147 4. BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİNDE AİLE MODERN TÜRK AİLESİ ..............................................................................................153 Türk Ailesinin Demografik ve Kültürel Yapısı .............................................................154 EVLİLİK VE EVLENME BİÇİMLERİ VE TÜRKİYE GERÇEKLERİ .....................161 Tercihli Evlilik Çeşitleri ............................................................................................164 Akrabalık ve Türkiye’de Akraba Evlilikleri ...........................................................168 Kan Akrabalığı ...........................................................................................................168 Hısımlık ......................................................................................................................170 Manevi Akrabalık/ Tasavvuri Akrabalık ................................................................171 Akraba Evlilikleri ......................................................................................................171 TÜRKİYE’NiN EVLENME VE BOŞANMADAKi GENEL GÖRÜNÜMÜ VE İSTATiSTiKLER ...............................................................................................................174 Evlenme durumları ...................................................................................................174 Türkiye’de Yıllara Göre Boşanmalar ........................................................................175 Boşanma Durumları .................................................................................................177