T.C SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON ANABİLİM DALI RADYO TELEVİZYON BİLİM DALI TELEVİZYON YAYINLARINDA ÇOCUK VE ÇOCUK SORUNLARININ İŞLENİŞİ: TRT’DE ÇOCUK TEMALI YAYINLARIN ANALİZİ Birgül GÜLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Yrd. Doç. Dr. Meral SERARSLAN Konya - 2009 ii Bilimsel Etik Sayfası T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Öğrencinin Adı Soyadı (İmza) iii iv ÖNSÖZ Dünya nüfusunun yarısından fazlasını oluşturan çocukların, modern toplumların kamusal alanı niteliği taşıyan medyada temsil açısından hayli dezavantajlı durumda olduğunu açıklayan bu çalışmada ülkemizde kamu hizmeti yayıncılığını gerçekleştiren TRT’nin çocuğun yetiştirilmesi ve haklarının hayata geçirilmesi konularında nasıl bir hak ihlalini gerçekleştirdiği incelenmiştir. Çalışmanın birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci bölümlerinde araştırma problemini oluşturan çocuk, çocuk hakları/sorunları, kamu hizmeti yayıncılığın sosyal sorumluluk işlevleri ve çocuk işleriyle ilgili kamu kurum ve kuruluşlar ve sorumluluk alanlarıyla ilgili ayrıntılı bilgilere yer verilirken altıncı bölüm ise uygulama kısmını oluşturmuştur. Bu araştırmayı yaparken TRT 1 örneklem olarak seçilmiş ve yayın akışı içerik analizi yöntemi kullanılarak yapılan araştırma sonuçlarıyla ortaya konulmuş bulunmaktadır. Kamu hizmeti yayıncılığını gerçekleştiren TRT’nin 1. kanalının etki derecesi düşünülerek yapılan çalışmada, çocuk hakları ve sorunlarını ortaya koyacak yayın akışı tablolaştırılarak sayısal değerlendirmelerde bulunmuştur. Bunun ışığında genellemelere varılarak araştırma problemine çözümler sunabilecek tutarlılıkta sonuçlar elde edilmiştir. Tez konusunun seçimi, araştırılması ve yazılma aşması boyunca emeğini, tecrübelerini, görüş ve bilgilerini esirgemeyen gerek teorik gerekse metodolojik her alanda yardımcı olan danışman hocam Yard. Doç. Dr. Meral Serarslan’a, yaptığım çalışmalar sırasında yol gösteren, yönlendiren Yard. Doç. Dr. Mustafa Özodaşık’a, Anadolu Üniversitesi kütüphane çalışanlarına ve aileme saygılarımı ve teşekkürlerimi sunuyorum. v ÖZET Günümüzde kamu yayıncılığı liberal düşünce kuramcılarının iddia ettiği gibi yasama, yürütme ve yargı erklerini kamu yararına denetleyen, kamudan yana bir dördüncü güç merkezi olmaktan çoktan çıkmıştır. Bugün dünyada olduğu gibi ülkemizde de, kamusal nitelik taşıyan programlar yapmak ve yayınlamakla sorumlu kamusal yayıncılık (TRT) azalan ruhsat ücretleri, reklam gelirleri ve politik müdahaleler sonucunda kamu ile yayıncılık arasında kalmış, bir güç-iktidar merkezi haline gelmiştir. Haklara saygı duymak ya da halkın yanında konumlanmak yerine, ekonomik, siyasal gücü elinde bulunduran kesimlerin yanında konumlanmayı tercih etmektedir. Bunun yansımalarından birisi de çocukların tıpkı kadınlar, yaşlılar ya da yoksullar gibi bütünüyle yok sayılmıyorlarsa da, toplumun onlara sunduğu olanaklar veya zorluklar bağlamında medya gündemine giremedikleri gözlenmektedir. Çocuk odaklı/merkezli programlar da dahil, çocuk hakları ve sorunları görmezden gelinmekte, çocuğa bir birey olarak yaklaşılmamaktadır. Dolayısıyla yayıncılık alanında hak ihlalleri yapılmaktadır. Çocuklar kamusal alanda temsil şansına kavuştuklarında da, Habermas’ın kamusal meseleleri tartışma ve bunlara çözüm üretme alanı nedeniyle önemsediği kamusal forumlar, sorun çözme anlamında işlevsiz olmaktadır. Yani kamusal yayıncılığın ideolojik işlevleri mevcut düzenin aksayan yönlerinin görünür kılınmasını engellerken, kamusal forumlarda tartışma ortamları yaratmayarak da muhalif görüşlerin gelişmesini baskılamış olmaktadır. Böylelikle çocuklar da kamusal yayıncılıkta dışlanan, sorunları görmezden gelinen gruplar içinde yerini almaktadır. Bu bilgiler doğrultusunda bu çalışma ile asıl ortaya konulmak istenilen, TRT’nin 1. kanalının çocukların toplumsal yaşama katılmalarındaki en önemli araçlardan biri olarak onların seslerine yer vermek açısından, onların yaşadığı sorunları ve sahip olduğu hakları konu alan yetişkinlere yönelik eğitici ve bilgilendirici yayınları gerçekleştirmekte yetersiz olduğu ve bu yaklaşımın çocuğun ifade özgürlüğünü kullanması ve toplumsal yaşama katılımı önündeki en önemli engeli oluşturduğu düşüncesini vurgulamaktır. Bunu yaparken TRT 1’in tesadüfi olarak seçilmiş 1 haftalık yayın akışı ile kasıtlı olarak seçilmiş 23 Nisan Uluslararası Çocuk Şenlikleri Haftası’na denk gelen 1 haftalık yayın akışı, içerik analizi yöntemi vi kullanılarak incelenmiştir. Araştırma, örneklem olarak seçilen her iki haftanın yayın akışının kategorilere ayrılması ve tablolaştırılması, risk altındaki dünya çocuklarının durumuyla ilgili tespit edilen sayısal veriler, çocuk sorunlarına ve haklarına ayrılan sürenin genel süreye oranı ve bu oranların karşılaştırılması sonucunda varılan genellemeleri kapsamaktadır. vii SUMMARY Today, as the theoreticians of liberal thought have asserted, public broadcasting has already stepped far beyond being the fourth power center that takes a stand for the public and supervises the powers of legislation, execution, and adjudication for the good of the public. At present, public broadcasting (TRT), which is responsible for making and broadcasting programs of public character, has been stuck in the middle between the public and broadcasting and become a center of power- government as the result of decreasing license fees, advertisement profits and political interventions in our country and around the world. Public broadcasting prefers to take the side of the sections that have economic and political power rather than respecting rights and standing by the public. One of the incidences of this choice is that children, just like women, the old and the poor, although not completely neglected, cannot become a current issue in the media in the context of the possibilities or difficulties presented by the society. Children’s rights and problems are ignored in programs, including child-oriented/centered ones and the child is not treated as an individual. Consequently, rights are violated in the area of broadcasting. When children reach the opportunity to be represented in the public domain, the public forums which Habermas attached importance to because of being the domain for discussing public matters and producing solutions for such problems become dysfunctional in solving the problems. While the ideological functions of the new public broadcasting prevents the visibility of the failing sides of the present system, they repress the development of opposing ideas by not creating discussion environments in public forums. In this way, children also take their place among the groups who are left out of public broadcasting and whose problems are ignored. In line with the information presented above, what is mainly aimed in this study is to emphasize the idea that the 1st channel of TRT, as one of the most important means for children to take part in social life, is insufficient in broadcasting educative and informative programs intended for adults regarding the problems they experience and the rights they have and that this attitude constitutes the most important obstacle in front of the child’s using his or her freedom of expression and taking part in social life. While performing this study, a randomly selected 1-week broadcast schedule of viii TRT-1 and the intentionally selected broadcast schedule of the 23 April International Children’s Festival week were studied by using the content analysis method. The research study comprises the categorization and tabling of the broadcast schedules of the two weeks selected as samples, the numerical data determined regarding the state of the children that are under risk around the world, the ratio of the time allocated for children’s problems and rights to the general time and the generalizations reached as the result of the comparison of these time periods. ix İÇİNDEKİLER Sayfa No Bilimsel Etik Sayfası……………………………………………………………….... ii Tez Kabul Formu………………………………………………………………….… iii Önsöz…………………………………………………………………………………iv Özet…………………………………………………………………………………...v Summary……………………………………………………………………….……vii İçindekiler……………………………………………………………………….…...ix Kısaltmalar Sayfası………………………………………………………………….xi Tablolar Listesi……………………………………………………………………...xii Giriş…………………………………………………………………….……….….....1 Problem……………………………………………………………………………….3 Amaç………………………………………………………………………………….5 Önem………………………………………………………………………………….5 Varsayımlar…………………………………………………………………………...6 BİRİNCİ BÖLÜM - Çocuk ve Çocukluk………..………………………...………8 1.1.Çocuk ve Çocukluk Tanımı....................................................................................8 1.1.1. Çocuk Kavramının Tarihsel Gelişimi……..…...………...…….....…....9 1.1.2. Modern Çocukluk Anlayışı…….....…………..….…………....……..12 1.1.3. Çocuğun Kamusal Alandan Dışlanması.……..………..………….….14 1.2. Uluslararası Sözleşmelerde Çocuk ve Çocukluk………….………………...….16 1.2.1. Çocuk Hakları Cenevre Bildirgesi……………..…………....………..17 1.2.2. Çocuk Esirgeme Kurumları Birliği Çocuk Hakları Bildirgesi………..17 1.2.3. Çocuk Hakları Beyannamesi………………………...…….……....….18 1.2.4. Dünya Çocuk Zirvesi …………………………………….………......19 1.2.5. Çocuk Haklarını Düzenleyen Diğer Sözleşmeler………………..…...20 1.2.6. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi…………………........21 1.2.6.1. Sözleşmenin Yapısı ve Amacı……………………………….23 1.2.6.2. Sözleşme’nin Çocuklara Sağladığı Haklar…………………..25 1.2.6.3. Sözleşme’nin Taraf Devletlere Getirdiği Sorumluluklar…......25 1.2.6.4.Sözleşme’nin Kitle İletişim Araçlarına Yüklediği Sorumluluklar……………………………………….……….………..30 x 1.3. Dünyada ve Türkiye’de Çocuğun Durumu ve Sorunları....................................33 1.3.1. Çalışan Çocuklar ve Çalıştırılmalarının Nedenleri ……………….....35 1.3.1.1. Yoksulluk………………………………………………….…44 1.3.1.2. Eğitim Düzeyi……………………………….………….……46 1.3.1.3. Geleneksel Kültür……………………………….…………....48 1.3.2. Sokakta Yaşayan Çocuklar…………………………………………...49 1.3.3. Fahişe Çocuklar……………………………………………………....54 1.3.4. Köle Çocuklar…………………………..…………………………….58 1.3.5. Suçlu Çocuklar………………………….…………………………....60 İKİNCİ BÖLÜM - Çocuk İşleriyle İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları ve Sorumluluk Alanları………………………………………………..……………...64 2.1. Adalet Bakanlığı………………………..………………………………………66 2.2. Milli Eğitim Bakanlığı………………………………………………………….68 2.3. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu………………………………...71 2.4. Türkiye İstatistik Kurumu………………………………………………...…….74 2.5. İş Teftiş Kurulu………………………………………………………………....75 2.6. Emniyet Genel Müdürlüğü……………………...……………………………...76 2.7.Kamu Hizmeti Yayıncılığı ……………………..……...………...…….……….80 2.7.1. Kamusal Yayıncılığın Sosyal Sorumluluk İşlevi………..….….…….89 2.7.2. Kamusal Yayıncılığın Çocuklarla İlgili İşlevleri……….….………...96 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM - TRT’nin 1. Kanalının Yetişkinlere Yönelik Programlarının Çocuk İçerikleri Açısından Analizi…………………………..108 3.1. Araştırma Modeli……………………………………………………………..108 3.2. Evren ve Örneklem…………………………………………………………...109 3.3. Sınırlılıklar……………………………………………………………………110 3.4. Veriler ve Toplanması………………………………………………………...111 3.5. Verilerin Çözümü ve Yorumlanması…………………………………………112 3.6. Bulgular ve Yorum………………..…………………………………………..113 Sonuç ve Öneriler….......………………………………………………………......126 Kaynakça……………………………….………………………….…….…………131 Özgeçmiş…………………………………………………………………………144