TTrraaiinniinngg ggeesspprreekkss v vaaaarrddiigghheeddeenn vvoooorr ssoocciiaall wwoorrkk MMaarriittzzaa GGeerrrriittsseenn IInneekkee VVllaassmmaann Maritza Gerritsen Ineke Vlasman Training gespreksvaardigheden voor social work Aan ieder exemplaar van Training gespreksvaardigheden voor social work is een unieke activeringscode toegekend die gratis en onbeperkt toegang geeft tot video’s, bijlagen, documenten en toetsen waarnaar wordt verwezen. Hoe krijg ik online toegang tot het boek op Mijn BSL? Ga naar  www.bsl.nl/activatie en volg de stappen om toegang te krijgen tot uw online product en vul onderstaande activeringscode in. Uw unieke activeringscode: Code al geactiveerd? Log direct in op www.mijn.bsl.nl Technische ondersteuning nodig? Heeft u problemen met inloggen of andere technische problemen? Neem dan contact op met: [email protected] Maritza Gerritsen Ineke Vlasman Training gespreksvaardigheden voor social work Eerste druk 2013 Houten2013 ISBN 978-90-368-0247-5 © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geau- tomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die even- tueel in deze uitgave voorkomen. NUR 752 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Fotografie: Rob Vermaas, Zeist Eerste druk 2013 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl V Inleiding A ls social worker in opleiding – of dit nu MWD, SPH, Pedagogiek of een andere richting is – kom je in aanraking met zeer verschillende cliënten en hulpvragen. De vaardigheid die je hebt om met de cliënt in gesprek te gaan, bepaalt in hoge mate hoe succesvol je hulpver- lening is. Iedere cliënt vraagt tenslotte zijn eigen aanpak en ieder probleem is anders. Als professional moet je hier met adequate en doelgerichte gespreksvaardigheden op kunnen inspelen. Maar vaardigheden leer je niet door erover te lezen. Die moet je uitproberen, trai- nen en herhalen om ze daadwerkelijk in de praktijk in te kunnen zetten. W aarom dan dit boek over vaardigheden? Als docenten aan respectievelijk de Hogeschool van Amsterdam en de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen hebben we gemerkt dat stu- denten graag voorbeelden zien van de toepassing van gespreksvaardigheden in de praktijk. Tijdens de les kan de docent daar een rol in spelen, maar de meeste opleidingen richten het onderwijs zo in dat je ook buiten de lessen individueel en met een groepje moet oefenen. Ook van docenten horen we dat er te weinig geschikt voorbeeldmateriaal beschikbaar is. Op internet is wel van alles te vinden, maar vaak dekt dat de lading niet, of komt een vaardigheid niet voldoende aan bod. Dit boek komt tegemoet aan zowel de behoeft en van studenten als aan die van docenten tegemoet. Het is een praktisch trainingsboek, waarin veel oefeningen zijn opgenomen waarmee studenten zelf, of in de les, aan de slag kunnen. Het boek bevat geen lange the- oretische uiteenzetting, die kun je voldoende in methodiekboeken vinden, maar concrete beschrijvingen van de vaardigheden en aanwijzingen hoe je ze kunt trainen. Via de code die je voor in het boek vindt, kun je inloggen op mijn.bsl.nl. Je vindt dan tien fi lmfragmenten, gemaakt door professionals en trainingsacteurs, die de essentieelste vaardigheden uit het curriculum van verschillende social work-opleidingen laten zien . De fragmenten worden zowel zonder als met uitleg getoond. Ook vind je op de site zelfb eoordelingsformulieren, toetsen, aanvullende informatie en nog meer oefeningen. Docenten kunnen de site gebruiken om hun vaardigheidslessen voor te bereiden en vaardigheden tetoetsen. Het boek behandelt vaardigheden die het gehele curriculum van de hoger sociaalagogische opleidingen doorlopen. Het reist daardoor als het ware tijdens je hele studie met je mee. Achtereenvolgens worden basisgespreksvaardigheden, hulpverleningsvaardigheden, com- plexe gesprekstechnieken en gesprekken in het kader van pleitbezorging, multidisciplinair werken en profi lering behandeld. Het boek sluit aan bij het kaderdocument hoger sociaal- agogische opleidingen Vele takken, één stam uit 2008 en zal daarom bij de meeste opleidin- gen een plek kunnen krijgen in meerdere vakken binnen het vaardigheidsonderwijs. We hebben met veel plezier gewerkt aan dit boek en het fi lmmateriaal en we hopen dat we door middel van dit boek en de website studenten een stap verder helpen met de beheersing van hun vaardigheden als social worker in opleiding. Maritza Gerritsen Ineke Vlasman VII Dankwoord Dit boek is tot stand gekomen dankzij medewerking van een groot aantal professionals. We bedanken de volgende mensen in het bijzonder: De klankbordgroep die ons van opbouwende feedback heeft voorzien: Tineke Wattel, Geert- jan van Straten, Marianne Luitjes, Sandra Vlasman, Freya Gerritsen, Anita Vogelaar, Samme Grunfeld, Nel Litjens, Jeanne van der Heijden, Rosa Feuilletau de Bruyn, Maaike Stokkink, Karin Landsbergen, Geoffrey Verheul en Jasper Schaart. De professionals die hun vaardigheden hebben laten zien in de filmfragmenten: Nel Litjens, Pierre Weerts, Geoffrey Verheul, Wilma Boer, Rosa Feuilletau de Bruyn, Niek Maassen, Id- degien Kok, Maaike Stokkink, Murat Sinan, Marlies Vriens, Karolien Hamer en Sietse Sin- nema. De acteurs die op overtuigende wijze cliënten hebben gespeeld: Michel Domingos, Vera Mennen, Nadir Izmar, Seher Borucu, Merel Plantema, Megan Bosveld, Katja Pothof, Chris- tian Barfuss, Nelleke van Duin, Johan Koeleman, Marieke Terbonssen, Willem Kaptijn, Anja van den Horne, Michel Hormes, Elize van der Steen, Sebastiaan Geijtenbeek, Janny de Vries en Sanne Kiene. Maritza Gerritsen Ineke Vlasman Houten, mei 2013 IX Inhoud I Deel I Basisgespreksvaardigheden voor social workers 1 Basisgespreksvaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.1 De casus Margriet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2 Hulpverleningsvaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2.1 De casus Ahmed. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 2.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 II Deel II Complexe vaardigheden voor social workers 3 Gesprekken met meerdere cliënten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 3.1 De casus Salih . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 3.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 4 Werken met groepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 4.1 De casus De Weerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 4.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 5 Gespreksvoering met ouderen, outreachend werken en netwerkoverleg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 5.1 De casus meneer Dekker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 6 Gespreksvoering met agressieve cliënten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 6.1 De casus Johan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 6.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 7 Gesprekken voeren bij hulpverlening onder dwang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 7.1 De casus Sara en Tom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 7.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 8 Praten over taboes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 8.1 De casus Sonja en Erik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 8.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 III Deel III werken in een organisatie 9 Werken voor cliënten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 9.1 De casus familie Den Bos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 9.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 X Inhoud 10 Werken in en vanuit een organisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 10.1 De casus geluidsoverlast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 10.2 De vaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Register . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Naamregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 I 1 Deel I Basisgespreksvaar- digheden voor social workers Hoofdstuk 1 Basisgespreksvaardigheden – 3 Hoofdstuk 2 Hulpverleningsvaardigheden – 27