- ------ TONGUÇ VE ENSTİTÜLERİ Pakize Türkoğlu T o NGUÇ VE ENSTİTÜLERİ Pakize Türkoğlu 1927’de Antatya’nm Cöksenir yaylasında doğdu. Okula Gazipaşa bucağında başlayarak (1933), Alanya Hayete İlkokulu’nu (1938), Aksu Köy Enstitü- sü'nü (1944) ve Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü’nü (1947) bitirdi. İlk görevi Antalya Merkez-Kemer gezici başöğretmenliğiydi. Bir süre Gazipaşa İlko- kulu'nda çalıştı; hastalığı nedeniyle dört yıl mesleğinden ayn kaldı. 1954'te göreve dönerek uzun süre İstanbul'da Yakacık ve Küçükyalı yetiştirme yurt- larında çalıştı. Orhangazi İlkokulu (1969), Ümraniye Lisesi ve Özel Moran Lisesi'nde beden eğitimi (1970-1974), Kadıköy Kız Meslek Lisesi'nde sosyoloji-psikoloji ve ruh sağlığı <1974- 1977) öğretmenliği yaptı. Atatürk Eğitim Enstitüsü' rıde ek görev aldı. 1978'de aynı enstitünün Eğitim Bölümü öğretmenliği ve müdür yardımcılığına atandı. Ek görev olarak, Süreyyapaşa Hemşire Koleji'nde psikoloji ve beden eğitimi öğretmenliği yaptı. Önceleri yüksek öğretmen okulu olan A.E. Enstitüsü, Marmara Üniversitesine dev- redilince, Atatürk Eğitim Fakültesi Arıabilimdalı öğretim görevlisi olarak çalıştı (1980-1984). Ek görev olarak Teknik Eğitim Fakültesinde ders verdi. Emekli olunca, Özel Ortadoğu Lisesı'nde (1985-1990) ve Koç Özel Lisesi'nde (1990-1992) rehber öğ- retmen olarak çalıştı. Pakize Türkoğlu, kuruluşundan kapatılmasına kadar Türkiye Öğretmenler Sendika- sının (TÖS) üyesiydi; bir dönem genel yönetim kurulunda bulundu. Zaman zaman gazete ve dergilerde eğitim sorunlarını irdeleyen yazılar yazmaktadır. Çalıştığı kumurdardaki gözlemlerinden yayına hazır başka dosyalar ortaya çıkmış- tır: (yetiştirme yurtlarından) "Kimseli-Kimsesiz"; (ortaöğretimden) "Liseliler"; (özel okullardan) "Ben Rehber Öğretmenken" ve "Almancılar", (yüksek öğretimden) "Atatürk Eğitim?" PAKİZE TÜRKOĞLU TONGUÇ VE ENSTİTÜLERİ Cumhuriyet vo Türkiye ISBN 975-363-71H-7 Tonguç ve Enstitüleri / Pakize Türkoğlu I. baskı: Î5ÖÜ adet, İstanbul, Mayıs İ997 Yayına Hazırlayan: Sela hattın Özpa1<ıbıyıklar Kapak Tasarım: Pınar Kazma Çınar O/set Hazırlık: Akgiil Yıldız Düzelti: Selahattİn Özpalabıyıklar Yayın Koordinatörü: Aslıhan Dinç Baskı: Altan Matbaacılık Ltd. Şti. © Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. 1997 Tüm yayın hakları saklıdır. Tanıtım ıçn yapılacak kısa alıntılar dışmda yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılarna2. Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. İstiklal Caddesi, No: 285 Beyoğlu 8O050 İstanbul Tele/on: (0-212) 293 08 24 Faks: (0-212) 293 07 23 İçindekiler Önsöz Olarak • 9 Giriş • 13 I. BÖLÜM TONGUÇ'UN İKLİMİ ÖĞRENCİLİK YILLARI Tuna Boylarında Bir Çocuk • 25 İstanbul Serüveni • 28 Uç Başlı Osmanlı Eğitimi • 33 Anadolu Yolculuğu • 36 Fesli Öğretmenlerin Eğitimi • 41 Yurtdışında Öğrenci * 46 Kurtuluş Savaşı Yılları * 50 CUMHURİYET DÖNEMİ Bı~ Cumhuriyet Öğretmeni • 55 Cumhuriyetin Eğitim Sancısı • 57 jM us ta fa Necati Dönemi • 62 Okul Müzesi Müdürü İsmail Hakkı • 65 Gazi Eğitim'çiler • 70 îlk, Orta ve Öğretmen Okullarında Resim, Elişleri ve Sanat Eğitimi • 75 îş ve Meslek Eğitimi • 79 Başka Eğitimcilere Bakışı • 84 Onuncu Yılın Dökümü • 91 Gazi Eğitim'de Yönetici • 95 YENİ BİR EĞİTİM SEFERBERLİĞİ İÇİN V" Atatürk'ün Üzüntüsü • 100 Aranıp Bulunan Eğitimci • 103 Yeni Genel Müdürün Görüşü *107 Tarihsel "Muhtıra” * 110 Eğitmen ve Öğretmen Deneyi • 116 Köyde Eğitim »124 Batı Raporu • 129 Yeni Bakan Yücel *133 Canlandırılacak Köy *136 1. Milli Eğitim Şûrası • 140 II. BÖLÜM ONUN ENSTİTÜLERİ SİSTEMİN DAYANDIĞI SAĞLAM TEMELLER -f" Eğitim Politikası • 149 Yasal Dayanaklar {3803 Sayılı Köy Enstitüleri Yasası) * 153 Tonguç'un İş Eğitimi İlkesi * 158 Eğitimin Ekonomik Temelleri • 164 Çalışma Arkadaşları • 168 Yurt Çapında Bir Örgütlenme (Fırsat Eşitliğinin Haritası) • 173 O BÜYÜK İŞLETMELER KURULURKEN Öğrenci Seçimi *178 Zor Koşulların Eğitimi »184 Yerleşme ve Yapılaşma *187 Özgün Bir İç Yönetim • 191 EĞİTİM PROGRAMLARI VE YÖNTEMLERİ, Çok Yönlü Bir Eğitim» 195 Enstitülerde Zaman • 198 Yöntem Olarak İş Eğitimi • 202 İŞ VE ÜRETİM ALANLARI DERS VE ÇALIŞMALARI İş ve Üretim Alanları * 206 1. Tarım Dersleri ve Çalışmaları • 205 Ağaçlandırma ve Çevre Düzenleme *216 Tarım İşletme Ekonomisi ve Kooperatifçilik Bilgisi Dersi *218 2. Teknik Sanatlar Ders ve Çalışmalan • 221 Enstitülerin Yapıcı Ekipleri • 227 Köy Ev ve El Sanatları Ders ve Çalışmaları • 230 Onarım İşleri • 234 Bakım ve Hizmet İşleri • 237 PROGRAMIN BİLGİ VE KÜLTÜR BOYUTU'Z' Bilgi ve Kültür Tartışması • 242 Okuma-Okutma-Yazdırma (Dil ve Edebiyat Eğitim) • 248 İş İçinde Matematik • 256 Fen ve Doğa Bilimleri Ders ve Çalışmaları • 260 Sosyal Bilgiler Alanı Ders ve Çalışmaları • 264 Askerlik Dersleri • 270 GÜZEL SANATLAR VE EĞİTİMİ Güzellik Tohumları • 273 Resim-Elişleri • 276 Müzik Dersleri ve Çalışmaları • 281 Enstitülerde Tiyatro • 285 Ulusal Oyunlar, Beden Eğitimi ve Spor • 289 ÖĞRETMENLİK BİLGİSİ DERS VE UYGULAMALARI Öğretmenlik Bilgisi • 295 Uygulama Okulları • 300 Uygulama Köyleri • 304 DEMOKRATİK EĞİTİM PATLAMASI Demokratik Yaşam Biçimi • 309 ^ Enstitü Topluluğu »313 Karma Eğitim *317 Küme Düzenlemesi ve Kümebaşı Öğretmenliği • 325 Öğrenciye Yetki ve Sorumluluk İlkesi * 329 İmece Yöntemi • 336 Enstitü Toplantıları ve Eleştiri Günleri • 339 Eğlence Günleri ve Törenler • 344 Giyim Kuşam • 351 Enstitülerin Çevre İlişkileri * 354 Tatlı Sert Bir Disiplin • 359 Ölçme ve Değerlendirme: "Çocuğu Kül Halinde Kucaklayarak” • 367 Laik Eğitimin Aydınlığı • 373 ÇOK PROGRAMLI BİR SİSTEM OLARAK KÖY ENSTİTÜLERİ Çok Programlılık • 378 Sağlık Kollan • 380 Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü « 384 III. BÖLÜM KÖYLERİN CANLANMASI 4274 Sayılı Yasa (16 Haziran 1942) • 421 y'" Her Yerde İmece • 425 Eğitmenlerin Verimi «431 Yeni Koy Öğretmenleri ve Okulları • 434 Köy Bölge Okulları • 438 Köylerde Sağlıkçı ve Ebe • 441 Canlanmaya Başlayan Köy • 443 Kesim Merkezi Olarak Enstitüler • 447 Denetlemek Değil Yardım Götürmek • 450 Tonguç'un Denetleme Gezileri (Bir Başka Eğitim) • 455 Eğitimin Fotoğrafları • 465 Tonguç'un Mektupları • 468 İnönü'nün Enstitü Tutkusu • 479 / IV. BÖLÜM 1946 YIKIMI Yıkıcı Birikimler • 491/ Ankara Artık Güzel Değildi • 500 . Enstitülerde Bozulma * 505 Yapay Bir Demokrasi (Denge Politikası) • 514 ^ Eskiye Dönüş • 517r Yücel-Öner Davası • 524 V. BÖLÜM GERİDE KALAN İZLER Eğitimin Gücü • 533 Yeni Bir Öğretmen Kuşağı • 536 Enstitülü Yazar ve Sanatçılar • 541 17 Nisan Toplantılarından TÖS'e * 551 Yurt Dışında Köy Enstitüleri • 555 Tohum Eken Eğitimcinin Ölümsüzlüğü • 561 Kaynakça • 571 EKLER' Albüm • 579 Belgeler • 599 önsöz olarak "... Çocuk için oyun oynama ihtiyacının ekmek ve su kadar Önemli olduğunu gös- teren bu tablo karşısında pedagojiye dair kanılarımda büyük değişiklikler yapmak gerektiğini anladım... Bu çağdaki çocuklara mahsus okullarda oyun alanı derslik kadar, oyun araçları da ders araçları kadar önemlidir, ilerde elime fırsat ve imkân geçer de okul binaları yaptıracak yetkilere sahip olursam, bu inancımı gerçekleş- tirmek için bütün gayretimi harcamaktan asla çekinmem..." 19)4* Yeni kuşakların, Tonguç'a ve "Köy Enstitüleri" ne olan ilgisi meslek yaşa- mım boyunca beni derinden etkiledi. Ülkemizde eğitimin gittikçe bozulması karşısında bu ilginin özleme dönüştüğüne tanık oldum. Tonguç7un ilkeleri üs- tüne yaptığım çalışmamın önsözü olarak, onların bu "özlem" inden söz etmeyi gerekli görüyorum: Eski Atatürk Eğitim Enstitüsü ve şimdiki Eğitim Fakültesindeki dersle- rimde (1976-1984) Pestalozzi ve John Devvey gibi ünlü eğitimcileri incelerken öğrencilerin bir bölümü "Niçin kitabımızda Tonguç yer almıyor, niçin Köy Enstitülerini incelemiyoruz?" diye tepki gösterirdi. İlgili yayınları, panel, kon- ferans gibi etkinlikleri kaçırmazlar; araştırma ödevleri alarak edindikleri bilgi- ler ışığında günümüzdeki yozlaşmayı sorgulayıp, Enstitüleri kapatanlara si- tem yağdırırlardı. Özellikle Yüksek Köy Enstitüsü'nün demokratik yaşamına, orada yaratılan kültür-sanat ve bilim ortamına hayranlık duyarak, kendi yük- sek öğrenimlerindeki yoksunluklar için üzülüp yerinirlerdi. Enstitülerden kaç yıl sonrasının öğretmen adayı olan o genç adamlar, genç kızlar, eğitimdeki çö- küntüden ülke hesabına kaygı duyuyorlar; kendilerini bekleyen yalnızlığı dü- şündükçe öğretmen olmaktan cayıyorlardı. * ‘a Kitap, s. 32. 10 Tonguç ve Enstitüleri Daha sonra birkaç yıl özel liselerde "rehber öğretmen" olarak çalıştım. Türkiye'de eğitimin bir kör döğüşü noktasına geldiğini gösteren, öğretmen ve Öğrencilerde bıkkınlık yaratan çok sayıda sorun ayrıcalıklı okullarda da vardı. Bir gün genç öğretmenler benden eğitim gördüğüm Köy Enstitülerini anlatma- mı istediler. Aramızda öğrenciler de bulunuyordu. Ayaküstü kimi bilgiler ver- dim onlara: Enstitülerin, çeşitli birimlerden oluşan eğitim işletmeleri olduğunu, büyük bir alan üstünde kurulup, telörgü ya da duvardan sınırları olmadığını, köylere yarayışlı eleman yetiştirmeyi amaçladığını, fırsat eşitliğine yönelik örgütlen- meyi, iş eğitimi yöntemi ve üretime dönük yanım, öğretmen-öğrenci ilişkileri- ni etkileyen sağlıklı tutumları anlattım. Öğrencilerin yetki ve sorumlulukları paylaştığını, imece ve ekip yöntemini, eleştiri ve eğlence günlerimizi, oradaki karma eğitimin güzelliğini ve tatlı sert disiplini, o coşkulu eğitim ortamını açıkladım. Bir müzik aleti çalma ve ulusal oyunları oynamanın, motor-makine kullanıp teknik beceri kazanmanın ve serbest okuma saatlerinin zorunlu oldu- ğunu, herkese yetecek kadar ders aracı ve oyun alanı bulunduğunu; başarıyı değerlendirmenin sınıfta bırakmak için değil, sınıf geçirmek için yapıldığını, ama herkesin çalışkan olduğunu vb. söyledim. Odama dönerken Öğrencilerden biri hızla peşimden koşup geldi. "Öğret- menim, anlattığınız okul çok pahalı mı? N'olur beni oraya aldırtabilir misiniz? Babam zengin, ödeyebilir" dedi heyecanla. Ömrümde hiç bu kadar güç durumda kalmamışım gibi yüreğim burkul- du. Onu anlamıştım. Enstitülerin etkin ortamında canı kalmıştı. Kendi ünlü "kolej"inde öylesine donanımlı ve demokrat bir hava yoktu çünkü. Eğitimin işine yaramayan yapay olanaklar onu mutlandırmıyordu. "Konuşmamın başında yoktun, elli yıl önce öğrenim gördüğüm kurumlar- dı orada anlattığım, çoktan kapatıldılar" dediğimde onun çocuk yüzündeki se- vincin uçup gitmesi beni yaraladı. Seçkinler okulunda bile öğrenciye acı çekti- ren bugünkü eğitim düzeni yoksul çoğunluğa ne verebilirdi?.. Yüzündeki acıyla durmadan soruyordu: "Peki ama niçin kapattılar öyle güzel bir okulu, benzeri başka bir yer biliyor musunuz? O kadar para veriyo- ruz, bizim okul niçin Öyle olmuyor, neden bunları Mr. Chalfant'a anlatmıyor- sunuz? Niçin bizi notla korkutuyorlar, niçin eleştiri toplantıları yapılmıyor, ne- den bizim de kayağımız, bisikletimiz, motorumuz olmuyor?" diyerek özendiği şeyleri sayıp döküyordu. Nedenlerini anlatmaya çalıştım: "Birçok işi biz Öğrenciler yapardık. Öğretmenlerimizle birlikte yiyecek gi- yecek, araç gereç üretirdik. Örneğin yeteri kadar ping-pong masası marangoz işliğinde öğrencilerce yapılabilirdi. Böyle olunca akordeon, motor makine gibi araçlar almak, yurt gezilerine çıkmak için para ayırmak sorun olmuyordu." "Öyle bir okulum olsa ben de iş yapabilirim" dedi ağlamaklı. Okulda ken- dini hapishanede gibi duyumsadığım, öğretmenlerin gardiyanlık yaptığını, ping-pong masasında sıra kapmak için öğle yemeğine gitmediğini, bu yüzden müdür yardımcısından "ceza puanı" aldığını söylüyordu.