Dini Araştırmalar, Eylül-Aralık 2008, Cilt: ll, s. 32, ss. 175-189. •175 Toledo ilkeleri ve Din Kılavuz KÜltürü ve Ahlak Bilgisi Programı Yıldız KIZILABDULLAH* Abstract Retigion is the inseparable part of the humanlife. So, in national and international platforms the problem as to how religious education should be carried out is one of the In matters of debated. this conte.xt, many reports have been published about the models of religious education. Toledo Guiding Principles on Tea ch ing ab out Religions and Beliefs in Public Schools is a report in which teaching about religion has been offered. Within this framework, in this article, the fallawing subjects have been discussed: What are Toledo Guiding Principles, aims oft hese principles, reasons for the teaching about religion, and acquisition of teaching ab out religion, ect. The n, curriculum of religious culture and ethics course and Toledo Guiding Principles have been compared. Besides, the meaning of Toledo Guiding Principles for curriculum of religious culture and ethics course have been discussed . .Key Words: Teaching ab out religion, Toledo Guiding Principles, curriculum of religious culture and ethics course. Giriş Din, insan hayatının ve kültürün vazgeçilmez bir parçasıdır. İnsanın, sürekli kendini geliştiren ve yenileyen bir varlık olduğu göz önünde bu lundurulursa, dinin, insanın kendini geliştirnıesinde, hayatın anlamını · keşfetmesinde, insana rehberlik etmesindeki rolü daha net görülecektir. Din, aynı zamanda insanların iletişime geçmelerinde, birbirlerini tanıma­ larında, değerleri içselleştirnıede de büyük bir role sahiptir. Dinin, insan ve toplum hayatındaki önemi, bu dinin eğitiminin ve öğretiminin de öne mini düşünmeyi zorunlu kılmaktadır. Ancak, sahip olunandinin eğitimi­ nin nasıl olması gerektiği, toplumdan topluma, kültürden kültüre farklı­ lık göstermektedir. Bu bağlamda pek çok tartışma yapılmıştır ve hala ya- "" Dr, Ankara Üniversitesi İlalıiyat Fakültesi. 176 • DİNİ ARAŞTIRMALAR pılınaya devam etınektedir.1 Bazı toplumlar, sahip olduklan dinirı eğitimi­ ni devlet okullannda verirken, bazı toplumlar, hiç vermemekte, bazı top lumlar ise sahip olduklan kültürel çoğulculuk neticesinde tarafsız dirı eğitimini benimsemektedir. 2 Burada önemli olan nokta, din eğitiminin gerekli olduğu tüm toplumlarca kabul edilmiş olmasına rağmen, bunun veriliş şekli konusunda tartışma yapılıyor olmasıdır. 3 Bu bağlamda pek çok tartışma yapılmış ve kriterler belirlenmiştir. Ulusal ve uluslar arasi pek çok rapor ve karar yayınlanmıştır. Toledo Kılavuz İlkeleri de bu çerçe vede yapılan çalışmalar arasındadır. Bu makalede, öncelikle Toledo Kılavuz İlkelerinin neler olduğu, bu ilkelerin hazırlanmasına zemin hazırlayan nedeııler; ilkelerin amaçlan, bu ilkelerin kimlere yönelik olduğu, dinler ve inançlar hakkında öğreti­ min nedeııleri, böyle bir öğretimden beklenen ürüııler vb. konular ele alınmıştır. Yukanda sıralanan konular ele alınırken, ODIHR4 (Organizati on for Democratic Instution and Human Right) tarafından 2007'de ya yınlanan5 rapor esas alınmış ve gereken yerlerde rapordan doğrudan alıntı yapılmıştır. Daha sonraki bölümde, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Programı ile Toledo Kılavuz İlkelerinde vurgulanan program ilkeleri arasında bir karşılaştırma yapılmıştır. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı­ nın yapısı ve dayandığı ilkeler çerçevesinde, Uluslar arası bir platformda koyulan bu genel ilkelere ne derece uygun olduğu, uygun olan veya ol- ı Din öğretiminin yapısnn şekillendiren temel nedenleri John Hull şu şekilde ifade etmiştir: Toplumun dinle ilişkisi, tek dinli mi çok dinli mi olduğu, Her ülkenin din ve laiklik ilişkisi, Her ülkenin tarihi geleneği, Devlet okullarında din eğitiminin amacı ve doğası. Bkz. John Hull, "The Contribution of Religious Education to Religious Freedom: A Global Perspective" Religious Education in Schools: Ideas and Experiences from around the World, IRARF, Ox ford 200ı, s. ı -8, http://www.iarf.neVREBooklet!Hull.htm 2 Uygulanan farklı din eğitimi modelleri hakkında Bkz. M. Zeki Aydın, "Avrupa, Birliği Ülkele rinde Din Öğretimi ve Türkiye ile Karşılaştırılması" www.flwi.ugent.be/cie/mzaydin5.htm; Maluııut Zengin, "Dünyada Bir Mesele olarak İslam Din, Eğitimi", DEM Dergi, Yıl ı, Sayı 3, s. 8-25. 3 Niçin okulda din dersi konusunda Bkz. Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegem A Yayıncılık, Ankara 2005, s. 92-ı06; Recai Doğan &Cemal Tosun, İlköğretim 4. ve 5. Sınıflar için Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi, Pegem A Yayıncılık, Ankara 2003, s. 6-ı2. 4 ODIHR (Demokratik Kuruluşlar ve İnsan Hakları Ofisi), OSCE (Avrupa Güvenlik ve Birlikte lik Organizasyonu)'nin bir alt kuruluşu dur: ODIHR, din veya inancın özgiirlüğünün önemi nin altını çizmek için, ı 997' de din ve inanç özgiirlüğü üzerine uzmanların danışma panelini kurmuştur: 2006 yılında OSCE, bu panelin din ve inanç özgiirlüğü ile ilgili çalışmalarını genişletmesi için ODIHR'i görevlendirmiş tir: Bkz. Toledo Guiding Principles On Teaching Abo ut Religions And Beliefs In Public Schools, s. 22. 5 Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public Schools, Prepared By The ODIHR Advisory Council Of Experts On Freedam Of Religion Or Belief, Published by the OSCE Office for Demecratic Institutions and Human Rights (ODIHR), Poland 2007. YILDIZ KIZILABDULLAH • 177 mayan yönleri, Toledo Kılavuz ilkelerinin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim programı için ne anlam ifade ettiği gibi konulara değinilecektir. Bu makalenin amacı, Toledo Kılavuz İlkelerinin ne olduğunu ortaya koymak ve Türkiye' de uygulanan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Programını bu ilkeler bağlamında değerlendirmektir. Ayrıca dinler ve inançlar hak kında.öğretimin, bu ilkeler çerçevesinde ne demek olduğunu ortaya koy duktan sonra, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Programını bu bağlamda de ğerlendirmek hedeflenmiştir. Toledo Kılavuz İlkeleri Toledo Kılavuz ilkeleri, "din hakkında· öğrenme modelinin"6 temel prensiplerini geliştirme fikri bağlamında hazırlanan ilkelerdir. Mart 2007'de Orgarnzation for Democratic Instution and Human Right (ODIHR) Avru pa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı için bu projeyi başlatmak üzere pek çok uzmanla görüşmüştür. Bu projenin ortaya çıkış nedeni Toledo Kılavuz il kelerinde şöyle açıklanmıştır: "Dünyada karşılaşılan son olaylar, dinler ve kültürler hakkındaki yanlış anlamaların sürekliliği Avrupa'da güvenlik ve birliktelik organizasyonunun (OSCE)?, tolerans ve ayrımcılık yapınama gibi konuların altını çizmesine yol açtı. Bu bağlamda, Mart 2007'de İs­ panya'nın Toledo şehrinde, bilim adamları, politikacılar, eğitimciler, hu kukçular ve hükümete ait olan ve olmayan kuruluşların temsilcileri ile OSCE bölgesindeki 56 eyalette kamu okullarında dinler ve inançlar hak kında öğretıne yaklaşımlarını tartışmak için bir araya geldiler."8 Projenin yapılış gerekçesinde vurgulanan husus, tolerans ve ayrımcı­ lık yapınama fikrinin geliştirilmesi amacıyla, dinler ve inançlar hakkında sağlıklı bilgi verilmesidir. Böylece dinler ve inançlar hakkında sağlıklı bil- 6 Bu öğretim sisteminde inanç türü belirtilmez. Demokratik ve çoğulcu bir toplumdaki din öğretiminde amaçlanan "iyi bir Hristiyan" ya da "iyi bir Müslüman" yetiştirmek değil, farklı dinlere değer verip genelde din hakkında, özelde bütün dünya dinleri hakkında anlayış geliştiren eğitim süreciyle yetişmiş bireyler yaratmakUL Buna göre amaç, sınıftaki farklı dini kökenlerden gelen veya hiçbir dini kökeni olmayan öğrencileri 'dine döndürmek'ten ziyade 'bilgilendirmek'tir. Din hakkında öğrenme modeli için Bkz. Seyfullah Bazarkulov, Değer Öğ­ retimi ve Dinden Öğrenme, Ankara Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2008, s. 104. 7 OSCE 1975' de Avrupa'da İşbirliği ve Güvenlik Konferansı olarak, soğuk savaş rakiplerini bir araya getiren bir yapı olarak dünyarun en geniş bölgesel güvenlik organizasyonu olarak ortaya çıkmıştır. Daha sonra, tünı katılımcıların ilgilerini yansıtan insan boyutuyla ilgili kavramiann geliştirilmesine katkı sağlamıştır. Böylece, farklılıkların çözülümü ve çanşmala­ n önlemek için geleneksel olarak mutabakat arayan bir organizasyon olarak kabul edilmiştir. Bkz. Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public Schools, s. 22. 8 Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public Schools, s.10. 178 • DİNİ ARAŞTIRMAlAR gi almanın, karşılıklı anlayış ve saygıyı geliştiren unsurlar arasında olaca ğı kabul edilmiştir. OSCE önceliklerini "Toleranssızlık ile savaş, eşitlik ve karşılıklı saygıyı yükseltmek, farklı kültürlere, etnik kimliklere, diniere ve inançlara saygıyı ve onları daha iyi anlamayı geliştirmek, Hıristiyanlar, Yahudiler, Müslüman lar ve diğer dinlerin mensuplarına karşı toleranssızlığı ve ayrımı önleme amacıyla bilinci arttırma önlemlerini açıklama"9 olarak belirlemiştir. · OS CE' nin Demokratik Kuruluşlar ve İnsan Haklan Ofisi CO DIHR), bu ilkelerin ne ifade ettiğini, bu ilkelerden ne anlaşılınası gerektiğini, bu il kelerin aslında bir çerçeve niteliği taşıdığını yayınladıkları raporda şöyle belirtmiştir: "Kılavuz ilkeler, dinler ve inançlar hakkında öğretim için program hazırlamada pratik işaretler ve program geliştirmede prosedürler ve bun ların nasıl yürürlüğe konacağına dair tercih edilen standartlar sunar. On lar ne dinlerin ve inançların nasıl öğretileceği hakkında bir program öne rir, ne de dinler ve inançlar hakkında öğretim için özel yaklaşırnlar belir ler. Bu tür programlan yürürlüğe koyanlara eğitimle ilgili prosedür ve pratiklere, böyle öğretim alabilecek farklı inançlara sahip öğrenciler ye tiştirenlere ışık tutar. Kılavuz ilkeler sadece, uzun zamandır devam eden OSCE bilgi ilkelerine, dinlerin ve inançların özgürlüğü, tolerans ve eğitim hakkında görevlerine bir_ takım direktifler eklerneye çalışmaz. Bu pren sipleri somut uygulamalara dönüştürerek ve iyi uygulamaların öm~kleri­ ni sunarak bunları uygulamaya koymak için araçlar sunar."10 Bu kılavuz ilkeler aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir:11 1. Dinler ve inançlar hakkında öğretim adil ve doğru bir biçimde sağlan­ malı ve ilmin ışığında olmalıdır. Öğrenciler dinler ve inançlan temel özgür lükler ve sivil değerler ve insan haklanna saygılı bir çevrede öğrenmelidir. 2. Dinler ve inançlar hakkında öğretimyapanlar, okul birliğinin üyeleri arasında anlayış ve karşılıklı saygı ruhunda ilerlemeyi sağlayan uygulama lar ve okul çevresine katkıda bulunacak dini özgürlüğe bağlı olmalıdır. 3. Değerleri gelecek nesillere aktarmada din ve inanç organizasyonlan nın ve ailelerin rolünü göz ardı etmemedeveya bu öğretiminyapıldığı yerle re zarar vermemede dinler ve inançlar hakkında öğretim yapan okullann büyük bir sorumluluğu vardır. 9 Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public Schools, s.10. 10 Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public Schools, s.10. ll Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public Schools, s. 15-16. YILDIZ KIZILABDULLAH • 179 4. Öğretmen eğitiminde ve program hazırlama ve uygulamada kap samlı bir yaklaşıma sahip farklı düzeylerde danışma grubu oluşturmaya çaba gösterilmelidir. 5. Dinler ve inançlar hakkında öğretmeyi içeren zorunlu bir program yeterince objektif olmadığı zaman onu daha dengeli ve tarafsız yapmak için çaba gösterilmelidir. Ancak bunun mümkün olmadığı yerlerde veya hemen tamamlanamadığında, öğrenci ve aileleri için memnun edici bir çözüm ola.: bilecek vazgeçme haklannı kabul ederek, vazgeçme düzenlemelerinin taraf sız ve duyarlı bir şekilde yapılması sağlanmalıdır. 6. Dinler ve inançlar hakkında öğretim yapan öğretmenler, bu konuda yeterince eğitilmelidir. Bu öğretmenler, adil ve dengeli bir şekilde dinler ve inançlar hakkında öğretim yapmak için bilgiye, tutumlara ve yeteneklere salzip olmalıdır. Öğretmenler sadece konu merkezliyeterliğe sahip olmama lı, öğrencilerle etkileşim kurmak için ve öğrencilerin duyarlı ve saygılı bir şekilde diğer öğrencilerle etkileşim kurmalanna yardımcı olabilmek için aynı zamanda pedagojik yeterliklere de sahip olmalıdır. 7. Dinler ve inançlar hakkında program, eğitim materyalleri ve eğitim kitabı (textbook) hazırlarken kapsamlı, adil ve saygılı bir şekilde dini ve dini olmayan görüşler hesaba katılmalıdır. Özellikle negatifs terotipler oluş­ turmayayol açacak doğru olmayan ve önyargılı materyallerden kaçınılma­ lıdır. 8. Program dinler ve inançlar hakkında dengeli bir yaklaşım sağlamak için tanımlanmış mesleki standartZara uygun olarak geliştirilmelidir. 9. Eğer öğretmenler programı kullanmak için mesleki olarak eğitilir ve devam eden eğitimi bu konuyla ilgili yeterliklerini ve bilgilerini geliştirmek için kabul ederlerse, dinler ve inançlar hakkında öğretim alanındaki nite likli program, Toledo kılavuz ilkelerinin eğitimsel amaçlanna etkili bir şe­ kilde katkıda bulunabilir. Her bir temel öğretmen hazırlığı, demokratik ve insan hakianna göre yapılmalı ve hazırlanmalı ve toplumda dini ve kültü rel farklılığa bakışı içermelidir. 1 O. Dinler ve inançlar hakkında öğretime odaklanan program, merke- , ze bir inancı almaktan vazgeçerek önemli çağdaş ve tarihi meselelere dikkat etmeli ve ulusal ve yerel konulan yansıtmalıdır. Farklı yerel dini görünüşle­ re ve okullarda bulunan seküler çoğulculuğa ve onlann oluşturduklan bir likZere duyarlı olmalıdır. Bu tür duyarlılıklar öğrencilerin, velilerin ve eği­ timdeki diğer ilgililerin ilgilerini açıklamaya yardım edecektir. Toledo kılavuz ilkelerin neler olduğu, kimlere yönelik olduğu bu şe­ kilde açıklandıktan sonra, ilkelerin amacı yine yayınlanan raporda şu şe- • ıso DİNİ ARAŞTIRMALAR kilde ifade edilmiştir:12 "Toledo kılavuz ilkelerinin amacı; dünyanın artan dini çeşitliliği için sağlıklı bir anlama oluşturmaya katkı sağlamak ve kaıİıu alanında dinin sunumunu genişletmektir. Burada iki temel prensip vardır. Birincisi; din ve inanç özgürlüğü için diğerinin dağrusuna saygıyı vurgu layan değerdir; ikincisi; sterotipleri ve zararlı anlayışlan azaltabilecek dinler ve inançlar hakkında öğretmedir. Toledo kılavuz ilkelerinin temel amacı, OSCE katılımcı ülkelere, özel likle dini özgürlüğü genişletecek bir araç olarak, okullarda dinler ve inanç lar hakkındaki bilgi ve çalzşmalannı ilerletmeyi seçtikleri takdirde onlara yardım etmektir. İlkeler sadece özel bir din veya inançtan bilgi vermekten uzak durarak, dinler ve inançlar hakkında öğretmeyi geliştirmeyi araştıran eğitimsel yaklaşırnlara odaklanmzştır. Yukandaki ifadelerden anlaşılacağı üzere, Toledo Kılavuz İlkelerinin temelde iki amacı vardır: Birincisi, "öteki"nin dağrusuna saygı duymak, ikincisi ise zararlı anlayışlan ve sterotipleri azaltmaktır. Bu amaçların ger çekleştirilebilmesi ise dinler ve inançlar hakkında bilgilenme ile müm kündür. Bu temel amaçlar bağlamında, raporda dinler ve inançlar hakkın­ da öğrenmenin nedenleri şu şekilde ortaya konmuştur:13 - Dinler ve inançlar, bireyin ve toplumun yaşamında öneınli bir güç tür. Bu yüzden bir bütün olarak toplum üzerinde büyük önemi vardır. Bunu anlamak, hem kişinin farklı topluluklarda bir diğerini anlaması için, hem de onların sahip olduğu hakların önemini bilmesi için gereklidir. - Dinler ve inançlar hakkında öğrenme, kişinin sahip olduğu inancı anlama ile birlikte kendi kendine anlamayı oluşturmaya ve geliştirmeye katkı sağlar. Dinler ve inançlar hakkında çalışma, amaç ve anlama hak kındaki sorulan ve tarih boyunca insanoğlunun ifade ettiği ahlaki sorula n anlaması için öğrencinin zihnini açar. - Tarihin, edebiyatın ve kültürün büyük bir kısmı, dinler ve inançlar hakkında bilgi olmadan anlaşılamaz. Bu yüzden, dinler ve inançlar hak kında çalışma genel eğitimin öneınli bir parçasıdır. Bu eğitim, kişinin zih nini açar ve hem şimdi hem de geçmişe bakışım derinleştirir. - Dinler ve inançlar hakkında bilgi, sosyal uyurnun geliştirilmesine ve saygılı davramş geliştirmeye yardımcı olabilir. Bu bağlamda, toplumun tüm üyeleri, başkalarımn kırramalarma aldırmadan, diğerlerinin dinler ve inançlar hakkında bilgisinden faydalamr. 12 Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public SchooLs, 5.12. 13 Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public SchooLs, 5.19. YILDIZ KIZILABDULLAH • 181 Sayılan tüm bu nedenler, küreselleşen dünyanın ve değişen toplum ların bir sonucudur. Küreselleşen dünya, diğer dinler ve inançlada karşı­ laşmayı zorunlu hale getirmiştir. Dolayısıyla, bir arada yaşama bilincinin yükseltilmesi için, birbirini tanıma ve birbirine saygı duyma bilincinin geliştirilmesi gerekmektir. Yayınlanan rapor, dinler ve inançlar hakkında öğretimin nedenlerini böyle ortaya koyduktan sonra, bu ilkelerin kimler için hazırlandığını da belirtmektedir:14 "Dinler ve inançlar hakkında öğretim, kamu kuruluşlan veya eyalet okullannın sorumluluğundaki okullarda, özel okullarda (ister bir dine veya ideolojiye bağlı olsun ister olmasın) veya belli bir dine veya ideolojiye bağlı devlet okullannda olabilir. Kılavuz ilkeler aynı zamanda özel bir din veya ideolojiye bağlı özel okullar ve kamu okullannda kullanı­ labilir ancak, bu ilkeler kullanılırken özel okullann dünya görüşü göz önünde bulundurulmalıdır. Neticede, bu ilkelerin, sadece dinler hakkında öğretimi deği~ hayatın ve dünyanın dini olmayan düşüncelerini öğretmeyi de ifade ettiğine dikkat edilmelidir. Kılavuz ilkelerin ana teması-insan haklan ilke leri için bağlılığı derinleştirerek-her ikisini de eşit bir biçimde uygulamaktır. . . . Dinler ve inançlar hakkında öğretimi anlamanın başlangıç noktası mezhep merkezli olmamasıdır. O, öğrenciler için dinlerin ve inançlann far kındalığı için çabalar; ancak öğrencilere bunlardan birini ve onun uygu lamalannı kabul etmesi için baskı yapmaz, dinler ve inançlar hakkında çalışma için spansor olur; öğrenciler için dini ve dini olmayan görüşlerin bir farkını ortaya koyabilir; ancak herhangi özel bir görüşü empoze etmez, din ler ve inançlar hakkında herhangi birini yüceltip yerrneksizin eğitim yapar; öğrencileri dinler ve inançlar hakkında bilgilendirir; öğrencileri herhangi bir dine veya inanca uydurmaya veya dönüştürmeye çalışmaz." Toledo Kılavuz İlkeleri hazırlanırken, bir öğretinı programının taşı­ ması gereken niteliklere de yer verilmiştir. ilkeler, zaten dinler ve inançlar hakkında öğretinı yapma bağlamında konduğurrdan dolayı, böyle bir prog ramın taşıması gereken özellikleri de belirleıniştir. Bu özellikler şu şekilde belirlenıniştir15: "Program, dinin değişik yerel açıklamalarına yer verdiği gibi okulların hizmet ettiği toplumun Sekiller çoğulcu ihtiyaçlarını da karşılamalıdır. Eğitinı programlan ailenin, velilerin öğrencilerin din ve vicdan özgürlüğünü sağlayacak şekilde hassas bir şekilde hazırlanmalıdır. Eğer program bu şekilde hazırlanınazsa istenilen verinı sağlanamaz. Özel- 14 Toledo Guiding Prindples On Teaching About Religions And Beliefs In Public School:;, s.20. 15 Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public School:;, s.41. 182 • DİNİ ARAŞTIRMAlAR likle yerel programlar, birçok dini olan veya olmayan inanç farklılıklarını dikkate almalıdır. Fakat bu dikkate alma her dini inancı eşit bir şekilde . dikkate almaktan çok her inanca az veya çok (toplumdaki yerine göre) programda yer verme şeklinde olmalıdır." Toledo kılavu~ ilkelerinde değinilen bir diğer husus ise, böyle bir prog-· ramırı sahip olması gereken pedagojik yaklaşımların neler olduğudur. Bp. konunun ülkeden ülkeye ve toplumdan topluma farklılık arz edebileceği belirtildİkten sonra, öğretmen ve öğrenci merkezli yaklaşımların olduğu ve her ikisinin de kendisine göre bazı avantajlarının olduğu beliİtilmiştir. Öğretmen ve öğrenci merkezli yaklaşımlar tercih edildiğinde, ya dinden öğrenme yaklaşımı ya da bunun zıddı olan din hakkında öğrenme yakla şımı kullanılabileceği ifade edildikten sonra, önemli olanın aslında em pari eğitimi olduğu vurgulanmıştır.ı6 Empati eğitimine ilave olarak da, üç tür pedagojik yaklaşım öneril miştir. Bu pedagojik yaklaşımlar, "fenomenolojik yaklaşım", ''yorumlayıcı yaklaşım" ve "diyalojik yaklaşımdır."17 Bunların her birinin temel prensip leri belirtilmiş ve ister öğrenci merkezli ister öğretmen merkezli olsun din ve inançlar hakkındaki öğrenmenin aşağıdaki ürünlere sahip olması ge rektiğinin altı çizilmiştir18: - Özel bir din ve incinç sistemine bağlanmada, bireysel hak için tole rans ve saygı tutumlanna sahip olma, - İnsan haklan konulannı ve barışın ilerlemesi için dinler ve inançlar la alakaZı konularla ilişki kurma yeteneğine sahip olma, - Değişik din ve inanç sistemleri hakkında ve bu sistemlerin ortaya çık­ tığı yereVulusal bölgeler içindeki tüm din ve inançlann çeşitleri hakkında öz bilgiye sahip olma, - Çoğulcu bir yaklaşımla, tarihi olaylan ve gelişmeleri göstermenin bir çok meşru yolu olduğunu bilme, 16 Toledo Guiding Princjples On Teaching About Religions And Beliefs In Public Schools, s.45-46. 17 Toledo Guiding Principles On Teaching.About Religions And Beliefs In Public Schools, s.47-48. Yaklaşımlar için Bkz. John Shepherd, "Fenomonolojik Bakış Açısı: Eleştirel Anlarnda Sorgu layıcı Din Eğitimi", Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışlan Wuslararası Sempozyum Bildiri ve Tartışmalar, 2001-İstanbul, MEB, Ankara 2003. ; Robert Jackson, Din Eğitimi: Yorumlayıcı Bir Yaklaşım, Çevirenler: Üzeyir Ok-M. Ali Özkan, DEM, İstanbul 2005, s.23-24. ;Brain Ga tes, "Avrupa' da Din Eğitiminde Kuşatıcı Bir Yaklaşıma Doğru: Birleşik Krallık İçerisinde İngil­ tere Örneği", Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, Ensar Neşriyat, İstanbul 2007.; Robert Jackson, "Avrupa' da Kurumlar ve Din Öğretimi-Öğreninlinin Kanıusal Alanda ki genel Eğitinıe Katkısı, Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, Ensar Neşri­ yat, İstanbul 2007. 18 Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public Schools, s.48-49. YILDIZ KIZILABDULLAH • 183 - Büyük tarihi olaylann din ve inanç sistemleriyle ilişkisi olduğu bilgisi ve yere V ulusal programlann coğrafik ve kültürel unsurlanna dikkat etme, - Dini ve felsefi inançlann insan hayatındaki önemini anlama, - Farklı inanç ve dinler arasındaki benzerlik ve farklılıkların farkında olma, - Dini toplumlar ve onlann üyeleri hakkındaki olumsuz sterotipleri tanımlama yeteneğine sahip olma, - Geçmişte dini farklılıklardan kaynaklanan şiddet olaylannın neden leri ile ilgili tarihi ve psikolojik bir anlama ve bununla ilişkili olarak, diğer­ lerinin haklannı geliştirmede insanlann oynadığı aktif rol ile ilgili bir anla maya sahip olma, - Saygılı ve duyarlı bir şekilde, toleranssız ve aynmcı bir iklimi önleme. Toledo Kılavuz İlkelerinde öğretmen eğitimine, dinler ve inançlar ile ilgili gündemdeki problemler başlığında, Norveç Folgero davasına19, Tür kiye'deki Zengin davasına da yer verilmiştir. Ek III' de, Birleşmiş Milletler İnsan Haklan Komisyonu ve AİHM öncesi olaylar başlığında, ikisi Nor veç'ten ve biri Türkiye'den olmak üzere üç önemli olayın, dinler ve inanç lar hakkında öğretimle ilgili yargılama sürecinde uluslar arası düzeyde geçerli temel prensipiere karar verme zorunluluğu doğurduğu ifade edil miştir.20 Raporda ayrıca, Kaliforniya'daki dinler ve inançlar hakkındaki öğretim programı hakkında ve Bosna Hersek'te yapılan program hakkın­ 21 da da bilgiler verilmiştir. Toledo Kılavuz İlkeleri ve Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı İlişkisi Bilindiği üzere, 2005 yılında Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgi si Programlan, 2006 .yılında ise İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 19 Norveç, 1997'de "Hıristiyan Bilgisi ve Dini ve Etik Eğitim" hakkında zorunlu bir ders başlat­ rruştır. Buna, hümanist ebeveynler ve çocuklar tarafından itiraz edilmiştir. Onlar, Norveç okul sisteminde Hıristiyan Bilgisi ve Dini Etik Eğitimi'ne (CKREE) dair zorunlu eğitime yer veril mesinin, din ve inanç özgiirlüğünü ve aynca ebeveynln bu eğitirnleri, kendi dini ve felsefi kanaatlerine göre sağlama özgiirlüğünü ilılal ettiğini iddia ederek, önce Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonuna, daha sonra AİHM'e başvurrnuşlardır. Ancak öncesinde, başta Norveç Hümanist Derneği ve dernek üyesi olan ve çocukları ilköğretirne devarn eden 8 çift Norveç yargı sistemi içerisinde kendi yasal hakiarım aramaya başlarruştır. Bu arayış, Norveç Yüksek Mahkemesinin din ve inanç özgiirlüğünü koruyan uluslar arası insan hakları hüküm leri altındaki ebeveyn ve çocuk hakiarım ihla! eden CKREE'den muaf tutulrna isteklerini reddeden kararıyla son bulmuştur. Bkz. Toledo Guiding Principles On Teaching About Religi ons And Beliefs In Public Schools, s. 90. 20 Toledo Guiding Principles On Teachfng About Religions And Beliefs In Public Schools, s. 91. 21 Toledo Guiding Principles On Teaching About Religions And Beliefs In Public Schools, s. 68. 184 • DİNİ ARAŞTIRMALAR Öğretim Programlan yeniden düzenlenmiştir. Bu programlar, gelişen ve değişen küresel koşullar, teknolojik imkfuılar, bilginin doğası ve yapısı ile ilgili gelişmeler doğrultusunda, içerik ve yaklaşım bakımından geliştiril­ miştir. Programların en temel vurgusu saygı prensibine olmuştur. Saygı pren sibi, Ortaöğretim progranıında, nasıl bir din öğretimi sorusu bağlanıında açıklanmış ve saygı temelli bir din öğretiminin altı çizilerek, bu saygının neye ve nasıl olması gerektiği ifade edilmiştir. 22 Program, saygı temelli bir din öğretimini vurgularken, bu saygının çeşitleri de açıklanmış ve bunlar şu şekilde ifade edilmiştir: İnsana saygı, düşüneeye saygı, hürriyete saygı, ahlaki olana saygı ve kültürel mirasa saygı.23 Bu saygı temelli yaklaşımla ifade edilmek istenen şey, programda şu şekilde dile getirilmiştir: "öğrencinin bilincinin gelişmesini sağlayacak şartlan oluşturmak ve öğrenciye, hayatın problemlerini çözebilmesinde yardımcı olacak yollan göstermek". 24 Programların dinbilimsel yaklaşımı bu nitelikleri tamamlar şekilde oluşturulmuştur. Her iki program da kendisini "mezhepler üstü ve dinler açılımlı" olarak ifade etıniş ve progranıın, doktrin merkezli ve herhangi bir mezhebi esas alan bir biçime dönüşmemesine dikkat edildiği belirtil miştir. İslam'la ilgili bilgilerde; Kur'an merkezli, birleştirici ve mezhepler üstü bir yaldaşım benimsendiği, İslam kaynaldı bütün dinsel oluşumlan kuşatacak kök değerlerin öne çıkarıldığı, dinin anlaşılına biçimleri olarak tanımlanan mezhepler ve dini oluşumların, yok sayılmadığı; kültürel zen ginlik ve farklı düşünce ekaileri olarak görüldüğü ifade edilmiştir. İlk ola rak dinin ortak paydalan hakkında, ikinci olarak ise dini-kültürel farklı­ lıklar hakkında bilgiler verildiği ve daha sonra da diğer dinler hakkında da bilgiler verilerek dinler açılımlı hale getirildiği ifade edilmiştir.25 Daha önce de ifade edildiği gibi, "herhangi bir mezhebi esas alma yan" ve "dinler açılımlı" olma yaklaşımı, progranun en temel özelliğidir. Bu özellik, Toledo Kılavuz İlkeleri bağlanıında değerlendirilecek olursa, 22 Bkz. Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (9.1 0.11. ve 12. Sınıflar) Öğretim Progra mı ve Kılavuzu, MEB, Ankara 2005, s. 6. 23 Bkz. Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (9.1 0.11. ve 12. Sınıflar) Öğretim Progra mı ve Kılavuzu, s. 6-8. 24 Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak BilgisiDersi (9.10.11. ve 12. Sınıflar) Öğretim Programı ve Kılavuzu, s. 8. 25 Bkz. Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (9.1 0.11. ve 12. Sınıflar) Öğretim Progra mı ve Kılavuzu, s. 12-13; İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi ( 4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim Programı ve Kılavuzu, MEB, Ankara 2006, s.2.