ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH K U R U MU Y A Y I N L A RI XXIV. Dizi —Sa. 15 TİMUR VE DEVLETÎ Prof. Dr. İSMAİL A KA Türk Tarih Kurumu Aslî Üyesi T Ü RK T A R İH K U R U MU B A S I M E Vİ — A N K A RA 19 9 1 TİMUR VE DEVLETİ Sevgili çocuklarım Mehmet Afşar, Lâle Barçın, llhami Çağrı'ya ISBN 975-16-0254-8 ATATÜRK KÜLTÜR, DÎL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH K U R U MU Y A Y I N L A RI XXIV. Dizi —Sa. 15 TİMUR VE DEVLETİ Prof. Dr. İSMAİL A KA Türk Tarih Kurumu Aslî Üyesi T Ü RK T A R İH K U R U MU B A SI EV İ—A N K A R A 19 9 1 İ Ç İ N D E K İ L ER Ö N S ÖZ XI I- TİMUR DEVRİ 1-33 a - Timur'dan Önceki Durum. .. 1-3; b - Ti­ mur'un Ortaya Çıkışı ve ilk Faaliyetleri.. . 3-7; c - Harezm Üzerine Seferler... 7-8; d - Mo­ ğollar ve Deşt-i Kıpçak Üzerine Seferler.. . 8-10; e - Timur'un Horasan Üzerine Sefer­ leri. .. 10-12; f - Üç Yıllık Sefer (1386-1388).. 12-15; g-Toktamış Üzerine Birinci Sefer... 15-17; h - Beş Yıllık Sefer (1392-1397). . . 17-20; 1 - Toktamış Üzerine İkinci Sefer... 20-22; i - Hindistan Seferi (1398-1399)... 22; j - Yedi Yıllık Sefer (1399-1404). . . 22-31; k-Timur'un Son Seferi ve Ölümü... 31-33. II- TİMUR'UN ÖLÜMÜNDEN SONRA MEYDA­ NA GELEN OLAYLAR ve ŞAHRUH DEVRİ.. 34-75 a - Timur'un Ölümünden Sonra Mâverâün- nehr ve Horasan... 34-40; b - Timur'un Ölümünden Sonra Azerbaycan ve Acem Irak'ı.. 40-47; c - Timur'un Ölümünden Sonra Gü­ ney İran (Fars ve Kirman)'da Hâkimiyet Mü­ cadeleleri. . . 47-50; ç - Halil Sultan'ın Semer- kand'ı Ele Geçirmesinden Sonra Mâverâün- nehr ve Horasan.. . 50-51; d - Pir Muham- med'in Mâverâünnehr'e Gelmesi... 51-52; e-Pir Muhammed ile Halil Sultan Arasında Savaş ve Şahruh'un İkinci Defa Mâverâünnehr Üze­ rine Hareketi... 53-57; f-Uluğ Beğ'in Fer- gana ve Kaşgar'da Hâkimiyeti Ele Geçirmesi.. 57-58; g - Moğollar ve Özbekler ile Münasebe- beder... 58-59; h - Şahruh'un I. Âzerbay- VIII İÇİNDEKİLER can Seferi.. . 59-63; 1 - Uluğ Beğ'in Moğol­ lar Üzerine Seferi... 64-65; i - Uluğ Beğ'in Özbekler ile Savaşı, Yenilmesi ve Şahruh'un Semerkand'a Gelmesi... 65-67; j - Şahruh'un II. Azerbaycan Seferi... 67-69 k - Özbek- ler'in Horasan'a Hücumu... 69-70; 1 - Şah­ ruh'un III. Azerbaycan Seferi... 70-72; m- Mirza Baysurgur Oğlu Sultan Muhammed'in Acem Irak'ına Tayini, Ayaklanması, Şahruh'un Onun Üzerine Yürümesi ve Ölümü. .. 73-75. III-ULUĞ BEĞ DEVRİ 76-80 a - Şahruh'un Cesedinin Önce Herat'a, Ora­ dan da Semerkand'a Nakli ve Bu Arada Ti- murla Mirzaları Arasındaki Mücadele­ ler. . . 76-80. IV - ABDÜLLÂTlF DEVRİ 81-82 V-ABDULLAH DEVRİ 83-84 VI-EBÜ SAİD DEVRİ 85-92 VII-HÜSEYİN BAYKARA DEVRİ 93-105 VIII-UMURLULAR DEVLETİNİN İDARÎ, İKTİ­ SADÎ VE KÜLTÜREL DURUMUNA UMUMÎ BİR BAKIŞ 106-142 1- DEVLET TEŞKİLÂTI 106-116 a-Hâkimiyet Anlayışı... 106-107; b - Hü­ kümdar Ailesi... 107-109; e - Ordu Teşki­ lâtı... 110-112; ç-Maliye... 112-115; d- Hâkim-Daruga ve diğer memuriyetler... 115- 116. 2- İMAR FAALİYETLERİ 116-123 3- ZİRAÎ ve TİCARÎ FAALİYETLER 123-133 4- DİNÎ HAREKETLER 133-136 5- ÇAĞATAY EDEBİYATI 136-139 İÇİNDEKİLER IX 6-RESİM ve SÜSLEME 139-140 7 - MUSİKÎ 140-142 SONUÇ 143-H6 KRONOLOJİ I47-H9 TİMURLU HÜKÜMDARLARI 151 BİBLİYOGRAFYA 153-155 DİZİN 157-172 Ö N S ÖZ Cengiz Han'ın, Nuh tufanını andıran istilâsının ardından, yak­ laşık birbuçuk yüzyıl sonra, yine Doğu ülkelerinde ortaya çıkan Timur, 35 yıllık faaliyetleri ve Deşt-i Kıpçak, Iran, Irak, Suriye ve Anadolu üzerine yaptığı seferleri ile Cengiz Han'ın MoğoUarmın istilâsının dehşet ve korkusunu buralarda yaşayan insanlara yeni­ den hissettirdi. Buna rağmen bu büyük cihangirin ve oğullarının tarihi gerek ülkemizde ve gerekse batıda Doğu ülkelerinin tarihi ile uğraşanlar arasında Cengiz Han ve oğullarının tarihine göste­ rilen ilgiyi nedense görmemiştir. Türk ve Türkiye tarihinde oyna­ dığı önemli rol ve büyük askerî şahsiyetine rağmen, elimizde bu­ gün bile Timur hakkında doğru dürüst bir monografi bulunma­ maktadır. Son yıllarda yayınlanan Hans Robert Roemer (Persien auf dem Weg in die Neuzeit-Iranische Geschichte von 1350-1750, Bei­ rut 1989) ve Beatrice Forbes Manz (The rise and rule of Tamer- lane, Cambridge 1989)'in eserlerinde bilhassa Timur devri üze­ rinde durulmuştur ki, bu memnuniyet verici bir husustur. Biz de yıllardan beri Timurlular devri tarihi ile meşgul olma­ mız dolayısı ile aydınlar ve tarih meraklıları için ileride daha ay­ rıntılı olarak yazmayı düşündüğümüz bu devletin tarihini bir boş­ luğu dolduracağı inancı ile kaleme almayı uygun gördük. Sözlerime son vermeden önce eserin yayınlanmasını sağlayan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kuru­ mu başkanı Prof. Dr. Yaşar Yücel, eseri yazmaya beni teşvik eden hocam Prof. Dr. Ali Sevim, daktilolarını yazan Araş. Gör. Mehmet Ersan ile E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü görevlileri Melek Kesten ve Naime Yıldızlı'ya teşekkürü bir borç bilirim. Bornova, 24 Temmuz ıggo İsmail AKA I. TİMUR DEVRİ "Dünyâ iki hükümdarın sahip olacağı kadar değerli değildir" Timur a) Timur'dan Önceki Durum: Cengiz Han'ın Cuci, Çağatay, Ögedey ve Tuluy adlarını taşıyan dört oğlu vardı. Onun, 1227 yılında ölümünden altı ay önce büyük oğlu Cuci de ölmüş bulunuyordu. Geriye kalan oğullarından Ögedey daha babasının sağlığında halef tâyin edilmiş ve Cengiz Han'ın ölümünden sonra 1229 yılında Han ilân edilmiştir. İkinci oğlu olan Çağatay, babasının sağlığında, Yasa yâni Cengiz Han'ın derlediği millî hukuku en iyi bilen, örf ve âdet meselelerinde en büyük yetki sahibi olarak tanınan bir kimse olup, kanunların uy­ gulanmasında, sertlik ve acımasızlıkta babasının yolundan gidiyordu. Kardeşleri gibi o da, Cengiz Han'ın Çin ve Türkistan üzerine giriştiği seferlere katılmıştı. Babası, Çağatay'a doğuda Uygur ülkesinden baş­ layarak, batıda Buhara ve Semerkand da dahil, Ceyhun'a kadar olan bölgeleri vermişti. Babasının ölümünden sonra Çağatay artık hiçbir sefere katıl­ madı. Ölen hükümdarın en büyük oğlu olması dolayısı ile her yerde büyük bir saygı görüyordu. Yasayı en iyi bilen ve uygulayan kimse olmak dolayısı ile, Ögedey'den dahi daha büyük nüfuza sahip bulu­ nuyordu. O, kâh Moğolistan'da kardeşinin yanında, kâh babası tara­ fından kendisine verilen bölgede oturuyordu. Onun kışlık ve yazlık olmak üzere İli vadisinde oturduğu değişik yerler vardı. Çağatay, Moğol devletinin müslümanların oturduğu bölgelerin hakimi olmasına rağmen islâmiyete pek iyi gözle bakmamakta idi. Zira titizlikle uyguladığı Cengiz yasası, islâmiyetin esasları ile uyuş­ muyordu. Müslümanların akarsuya girmeleri bile yasaklanmıştı. Çağatay'ın bu gibi harekette bulunanları öldürtmesi, onun müslü- manlar arasında nefretle anılmasına yol açmış, hattâ ölümü üzerine şâir Sedid A'ver'in yazdığı kasidede "Saldığı korkudan kimsenin suya giremediği adam, şimdi kendisi ölümün engin ummanında boğulmuş bulunuyor" beyti yer almıştı. F. 1