Hönnunar- og arkitektúrdeild Grafísk hönnun Thoth Tarot Áhrif formfræðinnar á miðlun táknfræðinnar Ritgerð til BA-prófs í grafískri hönnun Rakel Erna Skarphéðinsdóttir Haustönn 2014 Hönnunar- og arkitektúrdeild Grafísk hönnun Thoth Tarot Áhrif formfræðinnar á miðlun táknfræðinnar Ritgerð til BA / MA-prófs í grafískri hönnun Rakel Erna Skarphéðinsdóttir Kt.: 010491-3209 Leiðbeinandi: Guðmundur Oddur Magnússon Haustönn 2014 Útdráttur Thoth Tarot eru tarotspil sem voru hönnuð og útfærð á árunum 1938-1943. Þau voru hugmyndasmíð umdeilda dulspekingsins Aleister Crowley en hann naut dyggilegrar aðstoðar myndlistakonunnar Lady Frieda Harris. Harris myndgerði flóknar hugmyndir Crowley og útfærði yfir í sjötíu og átta myndir spilanna. Harris sýndi afburðaleikni við útfærslu þessa listaverka sem hvert og eitt spil ber vitni um. Thoth Tarot leit þó ekki dagsins ljós fyrr en árið 1969. Hvorki Crowley né Harris lifðu til að sjá Thoth Tarot útgefið. Í dag hefur þessi tarotstokkur öðlast miklar vinsældir og góðan orðstýr fyrir umfangsmikla dýpt og tærleika spilanna. Í þessari ritgerð er leitast við að skoða hvernig formfræði í ásýnd spilanna getur haft bein áhrif á bæði tákn og miðlun táknfræðinnar. Einnig verður skoðað hvernig myndmál og táknfræði getur haft sterk árhrif á þann sem skoðar. Það verður meðal annars greint út frá sjónarhorni svissneska sálfræðingsins Carl G. Jung með kenningum hans um sálrænar erkitýpur mannsins sem eiga sér stað í undirmeð- vitundinni. Hér verður varpað ljósi á undirliggjandi kerfi tarot og tengingu Thoth Tarot við Kabala, hermetisma, alkemíu og varprúmfræði og hvernig sértæk nálgun og útfærsla Lady Frieda Harris á þessu hefur áhrif á mynd- og táknheim spilanna. Efnisyfirlit Inngangur ..................................................................................................................... 2   1. Crowley og Harris ................................................................................................... 4   1.1 Aleister Crowley ............................................................................................................. 4   1.2 Lady Frieda Harris ........................................................................................................ 5   2. Tarot ......................................................................................................................... 6   2.1 Samsetning stokka ......................................................................................................... 8   2.1.1 Major arcana ............................................................................................................. 8   2.1.2 Minor arcana ............................................................................................................. 9   2.1.3 Tegundir ................................................................................................................... 9   3. Thoth Tarot ............................................................................................................ 10   3.1 Thoth og Tré lífsins ...................................................................................................... 11   3.2 Litir og formfræði ........................................................................................................ 14   3.2.1 The Priestess ........................................................................................................... 17   3.2.2 The Hermit .............................................................................................................. 18   3.2.3 The Hanged Man .................................................................................................... 19   Niðurlag ...................................................................................................................... 21   Myndaskrá ................................................................................................................. 24   Ítarefni ........................................................................................................................ 25 Inngangur Þegar ég sá tarotstokk Aleister Crowley, Thoth Tarot, í fyrsta sinn heillaðist ég samstundis af myndum spilanna. Það var eitthvað svo grípandi við þær, eitthvað sem náði mér umsvifalaust. Þær voru svo ólíkar því sem að ég hafði séð áður, það var eitthvað við myndmálið sem er svo einstaklega djúpt sem talaði meira til mín en myndmál hinna hefðbundnu tarotspila. Ég hef lengi vel verið áhugasöm um tarot, en áhugi minn vaknaði enn frekar þegar ég áttaði mig á því að tarotspil eru ekki einungis notuð fyrir spádóma. Nú til dags sjá margir fyrir sér galdrakonu með kristalskúlu og tarotspil sem selur spádóma um framtíðina. Það er hinsvegar ekki það sem ég sé. Dulspekileg nálgun tarotsins er það sem heillar mig fremur, og hvernig hægt er að líta á kerfi tarotsins sem tól í leit manna að sjálfsþekkingu og andlegri uppljómun. Sumir færu sennilega að fussa og sveia við tilhugsunina um þá nálgun. Hvernig ætti spilastokkur að geta sagt ein- hverjum til um andlega leið eða sálarþroska? Það ætla ég að skoða nánar. Aleister Crowley, umdeildur dulspekingur og rithöfundur, titlaður sem „the wickedest man in the world“ af bresku pressunni en endaði samt sem áður á lista yfir 100 mestu hetjur Bretlands1 naut dyggilegrar aðstoðar við gerð spilanna frá Lady Frieda Harris myndlistakonu, sem myndgerði hugmyndir Crowley eftir nákvæmum leiðbeiningum. Harris sýnir afburðarleikni við útfærslu listaverkanna sem spilin eru og hvernig hún fléttar inn í þau djúpum og dulrænum táknum, ásamt nýjustu upp- götvunum í vísindum, stærðfræði, heimspeki og mannfræði þess tíma. Það er áhugavert að skoða hversu miklu er hægt að miðla áfram með myndmálinu einu og sér. Orðatiltækið „mynd segir meira en þúsund orð“ á vel við í þessari ritgerð en í flestum tarotspilum, þar á meðal Thoth Tarot, sjáum við spil sem miðla til okkar miklum upplýsingum og eru hlaðin torskildum táknum. Ég hef annað slagið velt því fyrir mér hvort skilningur núlifandi kynslóðar á myndmáli sé annarskonar en áður fyrr og hvort að þessi skilningur sé hugsanlega að fara minnkandi og jafnvel að deyja út. Carl Gustav Jung skrifaði um ýmis trúarleg og dulspekileg mál á seinni hluta ævi sinnar. Í bókinni Man and His Symbols skrifar hann um erkitýpur og bældu hlið nútímamannsins þar sem hann veltir þessu einnig fyrir sér: 1 James K. Walker, Aleister Crowley, engin dagsetning, sótt 9. nóvember 2014, http://www.watchman.org/profiles/pdf/aleistercrowleyprofile.pdf. 2 Carl G. Jung, Marie-Louise Franz, Josepj L. Henderson, Jolande Jacobi, Aniela Jaffé, Man 2 „Modern man does not understand how much his “rationalism” (which has destroyed his capability to respond to numinous symbols and ideas) has put him at the mercy of the psychic “underworld”. He has freed himself from “superstition” (or so he believes), but in the process he has lost his spiritual values to a positively dangerous degree. His moral and spiritual tradition has disintegrated, and he is now paying the price for this break-up in the worldwide disorientation and dissociation.“2 Í ritgerðinni mun ég leita svara við spurningunni: Hvernig er formfræðin í myndum Thoth Tarot nýtt til þess að túlka táknfræði spilanna? Um leið mun ég athuga hvort að formfræðin hafi áhrif á það sem táknfræðin segir okkur. Til þess að kafa svo djúpt inn í myndheim Thoth Tarot þarf ég stuttlega að skoða sögu tarot og útskýra undirliggjandi kerfi þess til að geta gert betur grein fyrir því sem myndmálið miðlar. Þar mun ég einnig skoða tengingu Thoth Tarot við Kabala, hermetisma, alkemíu og varprúmfræði og hvernig sértæk nálgun og útfærsla Lady Frieda Harris á þessu hefur áhrif á mynd- og táknheim spilanna. 2 Carl G. Jung, Marie-Louise Franz, Josepj L. Henderson, Jolande Jacobi, Aniela Jaffé, Man and his Symbols, Aldus Books, London, 1968, bls. 83-84. 3 1. Crowley og Harris Aleister Crowley og Lady Frieda Harris komu saman að gerð Thoth Tarot. Hann sem hugmyndasmiður og hún sem útfærði og myndgerði hugmyndir hans. Þau lifðu þó hvorugt til að sjá spilin útgefin. Nánar verður fjallað um það hér að neðan. 1.1 Aleister Crowley Aleister Crowley, enskur dulspekingur, fjallamaður (e. mountaineer), skáld, rit- höfundur ásamt fleiru og er oft lýst sem áhrifamesta dulspeking tuttugustu aldarinnar. Hann hefur oft verið talinn mörgum skrefum á undan sínum samtímamönnum og hann hefur haft djúpstæð áhrif á dulspekina eins og hún þekkist í dag. Edward Alexander Crowley var fæddur þann 12. október árið 1875 í Englandi. Foreldrar hans voru strangtrúaðir og af efri stétt, faðir hans var Edward Crowley, bruggari og móðir hans Emily Bertha Bishop. Edward Alexander tók upp nafnið Aleister Crowley en hann átti einnig fjölmörg dulnefni í gegnum ævina sem hann notaði meðal annars þegar hann orti vafasöm ljóð sem námsmaður og síðar á lífs- leiðinni við önnur skrif. Þar má meðal annars nefna nöfnin; The Great Beast, the Beast 666, Mega Therion, Frater Perdurabo og Mahatama Guru Sri Paramahansa Shivaji.3 Crowley lærði hjá einkakennurum og í einkaskólum, síðast í Trinity College í Cambridge. Þar fóru skáldhæfileikar hans að blómstra og kynntist hann þar meðal annars alkemíu, mysticisma og fleira sem snerti á dulspeki. Árið 1898 bauð hann sig til innvígslu til hermetísku dulspekireglunnar The Golden Dawn. Í fimmtu gráðu reglunnar, Adeptus Minor, er verkefni hins innvígða að gera sín eigin tarotspil eftir sértækum spilum sem voru fengin að láni frá reglunni. Meðlimir reglunnar voru bundnir þeim eið að mega aldrei sýna eða gefa út spilin til að viðhalda leyndardóm reglunnar. Þrátt fyrir að hafa hætt í reglunni eftir nokkur ár sem meðlimur, er ljóst að Crowley hefur haldið í strúktúr og lærdóm reglunnar og þau áhrif hafa að mörgu leyti fylgt honum í gegnum lífsverk hans. Talið er nokkuð ljóst að það sem varð seinna að tarotstokk Crowleys, Thoth Tarot, hafi nýtt tarot kerfi Golden Dawn sem grunn og innblástur. Gráðukerfi The Golden Dawn er byggt upp á Kabalísku skipulagi, sem kallast Tré lífsins og byggir upphaflega á táknfræði gyðingdómsins. Þetta kerfi er mjög mikilvægt að skilja þegar kemur að Thoth spilunum. 3 James K. Walker, Aleister Crowley. 4 Tré lífsins samanstendur af tíu hnöttum (e. sephiroth sem er vísað í sem sefírot í þessari ritgerð) sem má tengja við mismunandi stig meðvitundarinnar og sálar- þróunar. Sá lægsti (10) táknar það efnislega og sá hæðsti (1) táknar æðstu með- vitundina, eða kórónuna. Kabala-sinnaðir dulspekingar telja að með því að klífa þetta táknræna tré megi maður koma meðvitundinni á hærra eða æðra stig. Thoth tarotspilin eru góð táknræn framsetning á Tré lífsins og ég mun fjalla betur um það síðar í þessari ritgerð.4 1.2 Lady Frieda Harris Myndlistakonan Lady Frieda Harris fæddist árið 1877 og var gift breska þing- manninum, Sir Percy Harris. Hún var meðlimur í sam-frímúrarareglu (e. co-Mason) sem tók við bæði konum og körlum. Hún var því ekki alveg ókunnug dulspekilegum málefnum og siðum þegar hún kynntist Crowley fyrst í gegnum sameiginlega vinkonu, Gretu Valentine. Harris var þó nýliði þegar kom að tarot en hún fann sig knúna af „heilögum verndarengli sínum“5, eins og hún orðaði það, til þess að takast á við þetta verkefni og gera besta mögulega tarotstokkinn, þar sem að hvert spil gæfi til kynna djúp og dularfull andleg skilaboð.6 Crowley sá verkefnið fyrir sér þannig að hann myndi finna besta mögulega tarotstokkinn og þau myndu leiðrétta og endurbæta hann. Hann áætlaði að slíkt verkefni myndi taka þau um það bil 6 mánuði. Harris stakk hinsvegar upp á því að Crowley myndi algjörlega endurhanna hinn hefðbundna stokk og skrifa ítarlega bók um hann. Crowley þverneitaði að gera það á þann veginn en Harris haggaðist ekki með ákvörðun sína og sagði honum að hún myndi mála sjötíu og átta nýjar tarot-myndir sem ættu að myndskreyta yfirgripsmikla bók hans um Thoth Tarot. Harris gerði Crowley rausnarlegt tilboð sem hann gat ekki hafnað þar sem á þessum tíma hafði hann lítið sem ekkert á milli handana, en Harris bauð honum laun upp á 2 pund á viku ásamt því að hann tæki að sér að kenna henni ýmis dulfræði í staðinn. 4 Lon Milo DuQuette, Understanding Aleister Crowley’s Thoth Tarot, Weiser Books, San Francisco, 2003, bls. 13. 5 Heilagur verndarengill er tengdur andlegri þróun hvers og eins, burtséð frá trú eða grundvallar lífsspekiviðhorfum. Lon Milo DuQuette, Understanding Aleister Crowley’s Thoth Tarot, bls. 70. 6 James Wasserman, Instructions for Aleister Crowley's Thoth tarot deck, U.S. Games System, Stamford, Bandaríkin, 2008, bls, 4. 5 2. Tarot Skýr uppruni tarotsins er óljós, sumir telja að hægt sé að rekja hann aftur til Fornegypta7 og aðrir aftur til landa umhverfis Miðjarðarhafsins á fjórtándu öld. Á þeim tíma voru velgjörðarmenn fengnir til að fjármagna gerð spilastokka sem sumir hverjir hafa varðveist. Þar má nefna spil sem voru gerð fyrir Visconti-Sforza fjölskylduna sem réð ríkjum í Mílan á Ítalíu á þrettándu til fimmtándu öld. Þrír stokkar af þessum handmáluðu spilum hafa varðveist og sá elsti þeirra var að öllum líkindum gerður árið 1428 í tilefni brúðkaups Bianca-Maria Visconti og Francisco Sforza.8 Á miðöldum voru slík spil mikið notuð til spádóma, sérstaklega á meðal sígauna og voru þá oft kölluð tarot bóhemana.9 Megin ástæðan fyrir óljósum uppruna tarotsins gæti legið í því hvað það var gerður lítill greinarmunur á milli tarotspila með hærri ásýnd (e. higher aspect) sem táknfræðilegri skrásetningu mannsins og sambandi hans við hinn innri heim og vaxandi meðvitund, og hins vegar tarotspila með lægri ásýnd, sem spilastokkur notaður fyrir spilaleiki. Talið er að sá stokkur hafi þróast í nútíma spilastokkinn eins og við þekkjum hann í dag.10 Á átjándu og nítjándu öld fóru fræðimenn og dulspekingar að sýna tarotspilum aukinn áhuga. Þeir heilluðust af tarot og gerðu sér grein fyrir því að myndmál spilanna var áhrifameira en gerðist í einföldum spilaleikjum.11 Kjarni táknfræðinnar er að hvert spil geti gefið til kynna eins mikla þýðingu fyrir hvern þann sem úr þeim les, á myndrænan og tilfinningalegan hátt. Myndir spilanna gefa til kynna ákveðnar erkitýpur en svissneski sálfræðingurinn Carl G. Jung (1875-1961) lýsir þeim í einni af ritgerðum sínum: The way in which archetypes appear in practical experience: They are, at the same time, both images and emotions. One can speak of an archetype only when these two aspects are simultaneous. When there is merely the image, then there is simply a word-picture of little consequences. But by being charged with emotion, the image gains numinosity (or psychic energy); it becomes dynamic, and consequences of some kind must flow from it. […] it is essential to insist that they are not mere names, or even philosophical concepts. They are pieces of life itself—images that are integrally connected 7 Aleister Crowley, The Book of Thoth: Egyptian Tarot, Weiser Books, San Francisco, 2008, bls. 3. 8 Sylvie Simon, The Tarot: Art, mysticism and Divination, Alpine Fine Arts Collection, 1988, London 9 Aleister Crowley, The Book of Thoth: Egyptian Tarot, bls. 3. 10 James Wasserman, Instructions for Aleister Crowley's Thoth tarot deck, U.S. Games System, Stamford, Bandaríkin, 2008, bls. 34. 11 James Wasserman, Instructions for Aleister Crowley's Thoth tarot deck, bls. 4. 6 to the living individual by the bridge of the emotions. That is why it is impossible to give an arbitrary (or universal) interpretation of an archetype. It must be explained in the manner indicated by the whole life-situation of the particular individual to whom it relates. […] Those who do not realize the special feeling tone of the archetype end with nothing more than jumble of mythological concepts, which can be strung together to show that everything means anything—or nothing at all. […] Archetypes come to life only when one patiently tries to discover why and in what fashion they are meaningful to a living individual. 12 Dulspekingar tengdu spilin við egypskan leyndardóm, hermetisma, alkemíu og fleiri dulræn kerfi og á tuttugustu öldinni voru tarotspilin tekin inn í leynilegar reglur t.d. hina fyrrnefndu The Order of the Golden Dawn.13 Það er almennt gengist við því að spilin tákni ákveðna flokkun eða kortlagning innri heim mannsins [undirmeð- vitundin] eins og hann leggur sig í sálrænum erkitýpum mannsins. Það er leitandi sem leitast eftir svörum við persónulegum spurningum, hann stokkar spilin sem lesandi raðar svo upp eftir ákveðnu sniði. Sérhver staðsetning í röð spilanna hefur ákveðna merkingu sem og hvert og eitt spil. Lesandinn sameinar svo þessar tvær merkingar til að varpa ljósi á spurningu leitandans og veita honum táknrænt innsæi á vandanum.14 Svörin liggja ekki í hversdagsleikanum, heldur á djúpu stigi minninga og meðvitundar í undirmeðvitundinni. Við munum hugsanlega aldrei vita til fulls hvaða máttur býr í undirmeðvitundinni eða hversu valdamikil hún getur verið. Það eru aftur á móti til tól til þess að kanna landslag hennar, sem dæmi: sállækningar (e. psycho- therapy), draumaráðningar, sjónmyndun (e. visualization) dáleiðsla og hugleiðsla, ásamt öðrum flóknari dulspeikaðferðum. Tarot er eitt þessara tóla. Í gegnum aldirnar hefur tarot þróast í samansafn af undirstöðu-mynstri huga og tilfinninga mann- verunnar.15 Við höfum öll ákveðnar þarfir, hagsmuni og reynslu en myndir tarot- spilanna fanga þessar alheimslegu svipstundir og sýna okkur þær óhjákvæmilega með erkitýpum úr sálarlífi okkar. Jung lýsir þessu: The recollection of infantile memories and the reproduction of archetypal ways of psychic behaviour can create a wider horizon and a greater extension 12 Carl G. Jung, Marie-Louise Franz, Josepj L. Henderson, Jolande Jacobi, Aniela Jaffé, Man and his Symbols, bls. 87-88. 13 Lon Milo DuQuette, Understanding Aleister Crowley’s Thoth Tarot, bls. 12. 14 Joan Bunning, Learning the Tarot: A Tarot Book for Beginners, bls. 7. 15 Joan Bunning, Learning the tarot: a tarot book for beginners, S. Weiser, York Beach, 1998, bls. 7. 7