\\ \ J Album zoftał wydany przy okazji wyftawy X Kraków 2019 Katedra ormiańska we Lwowie i jej twórcy zorganizowanej przez Międzynarodowe Centrum Kultury i Narodowy lnftytut Polskiego Dziedzićtwa Kulturowego za Granicą POLONIKA l we wśpółpracy z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie The album has bee n published on the occasion of the exhibition The Armenian Cathedra/ in Lviv and its Creators organised by the International Cui tura! Centre and POLONIKA The National Inftitute of Polish Cultural Heritage Abroad in cooperation with Museum of King Jan m's Pałace at Wilanów 1 października - 25 liftopada 2019 Serdeczne podziękowania zechcą przyjąć: 1 Oćtober - 25 November 2019 Jego Ekscelencja Biskup Markos Ohanesjan, Zwierzchnik Diecezji Ukraińskiej Apoftolskiego Kościoła Opieka merytoryczna i koncepcja wyftawy Ormiańskiego, Pani Lilia Onyszczenko-Szweć, Naczelnik Zarządu Conceptual assiftance and exhibition content Ochrony Środowiska Hiftorycznego Lwowskiej Rady Miejskiej, dr Michał Wiśniewski Pani Rusłana Herman, Muzeum Narodowe w Krakowie, Ambasada RP w Waszyngtonie, Bank PKO SA Oddział w Krakowie, Projekt graficzny wyftawy i katalogu ul. Szpitalna, Wyższe Seminarium Duchowne w Przemyślu, Exhibition and catalogue graphic design Pani Oleksandra Krypiakiewycz. Wojtek Kwiecień-Janikowski The organisers are grateful to: The Right Reverent Bishop Markos Hovhannisyan, Aranżacja wyftawy Primat e Diocese of the Armenia n Church of the Ukraine, Exhibition design Ms Lilia Onyszczenko-Szweć, Head of the Hiftorical dr hab. Barbara Kowalewska Environment Protećtion, Department of the Lviv City Council, Ms Rusłana Herman, National Museum in Krakow, Embassy Zdjęcia of the Republic of Poland Washington o.c., PEKAO Bank Photos in Krakow, Szpitalna Street, Higher Seminary in Przemyśl, Paweł Mazur Ms Oleksandra Krypyakevych. Makieta katedry Scale model of the cathedra! l(atedra Katarzyna Suszek, Jakub Suszek (Atelier La Skala) ormiańska we Lwowie i jej twórcy Koordynacja i organizacja Partnerzy projektu Co-ordination and organisation Partners of the projećt dr Magdalena Gutowska The Armenian Cathedra! MlęOZYNAROOOWE Patronat honorowy Wśpółpraca CKEUNLTTURRUYM Minifter Kultury in Lviv and its Creators Cooperation INTER NATIONAL Joanna Barańska, Jakub Ber, Mateusz Franczak ((UENLTTURAEA L i Dziedzićtwa Narodowego The Honorary Patronage of the Minifter of Cultural Przygotowanie i opracowanie multimediów BipMeHChKHH co6op Multimedia preparation and arrangement ~ POLONIKA and National Heritage OSORNO Krzysztof Czeczot prof. dr hab. Piotr Gliński y AhBOBi Ta Moro TBopu;i Podkafty MUZEUM PAŁACU KMiunilsttuerrsyt wo Ltl_ntl_p hwJlJ.wlJ.wb liwpnqplJ.lib Podcafts Króla Jana III I Dziedzictwa m wJb lJ.lipmnqblipl! Dorota Janiszewska-Jakubiak, dr Joanna Wolańska W WILANOWIE Narodowego. X Spis treści Contents 7. Dlaczego katedra ormiańska we Lwowie? 7. Why the Armenian Cathedral in Lviv? 10. Na ratunek lwowskiej katedrze ormiańskiej 10. To the Rescue of the Armenian Cathedral in Lviv Rozdział 1 Chapter 1 Ormianie i katedra The Armenians and the Cathedra! 17. Ormianie we Lwowie 17- The Armenians in Lviv 25. Hiśtoria katedry 25. The Hiśtory of the Cathedral 31. Franciszek Mączyński i katedra 31. Franciszek Mączyński and the Cathedral 53. Józef Mehoffer i katedra 53. Józef Mehoffer and the Cathedral 71. Jan Henryk Rosen i katedra 71. Jan Henryk Rosen and the Cathedral n Program ikonograficzny malowideł n The Iconography Programme of the Wall Paintings we wnętrzu katedry in the Cathedral's Interior 91. Malowidła ścienne w katedrze 91. Wall Paintings in the Cathedral 145. Konserwacja malowideł ściennych 145. The Conservation of the Wall Paintings Rozdział II Chapter II Miaślo i artyści The City and the Artiśls 151. Lwów około 1900 151. Lviv around 1900 159. Lwów przed 1939 159. Lviv before 1939 167. Franciszek Mączyński 167. Franciszek Mączyński 191. Józef Mehoffer 191. Józef Mehoffer 197. Jan Henryk Rosen - okres polski 197. Jan Henryk Rosen - the Polish i okres amerykański and the American Periods Akademia Dziedzictwa The Academy of Heritage 219. Akademia Dziedzictwa 219. The Academy of Heritage 225. Wybrana literatura 225. Seleded literature 227. Spis iluśtracji 227. Liśt of illuśtrations 235. Wersja ukraińska 235. Ukrainian version 269. Wersja ormiańska 269. Armenian version Dlaczego katedra - Why the Armenian we Lwowie? Cathedral in Lviv? ormiańska AGATA WĄSOWSKA-PAWLIK AGATA WĄSOWSKA-PAWLIK Szeroka i interdyscyplinarna refleksja nad ochroną i zna Wide, interdisciplinary consideration of heritage protection czeniem dziedzictwa kulturowego to główny obszar dzia and the importance of cultural heritage is the main focus of łalności Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie. the International Cultural Centre in Krakow. The concept Pojęcie „naszego wśpólnego dziedzictwa" ma w kontekście of "shared heritage" is eśpecially important when it comes Lwowa wymiar szczególny. Hiśtoria tego miaśta była zawsze to Lviv. The heritage of this city has always been an impor ważnym tematem dla MCK. W roku 2002 zorganizowaliśmy tant issue for the rcc. In 2002, we organised the conference międzynarodową konferencję pod tytułem Kraków i Lwów "Krakow and Lviv in European Civilisation". w cywilizacji europejskiej. The former capital of Galicia, the city of many nations, Dawna śtolica Galicji, miaśto wielu narodów, wielu cultures and religions is the key to underśtanding Central kultur i religii śtanowi klucz do zrozumienia fenomenu European identity. On 29 May 1991, when the rcc was cre Europy Środkowej. Kiedy 29 maja 1991 roku podczas obrad ated by the Polish government during a cscE conference in KBWE w Krakowie polski rząd powołał do życia MCK, nikt Krakow, no body suśpected that juśt a couple of months later, nie przypuszczał, że już za kilka miesięcy narodzi się nie the independent Ukraine will come into exiśtence. Little <lid podległa Ukraina. Mało kto też przeczuwał, że podróżowa­ we expect that travelling in Ukraine will become possible nie na jej terytorium oraz odkrywanie na nowo wśpólnego again, offering a new chance to learn about the shared cul dziedzictwa kulturowego śpołeczności zamieszkującej mię­ tural heritage of, among others, the community of pre-World dzy innymi w przedwojennym Lwowie śtanie się ponownie War rr Lviv. Almośt three decades later, it should be śtressed możliwe. Z perśpektywy blisko trzech dekad, jakie minęły that cultural heritage has become one of the key areas which od tamtych dni, należy śtwierdzić, że to właśnie dziedzictwo allow Poles and Ukrainians to get to know one another and kulturowe śtało się jednym z kluczowych obszarów, które discuss their shared future. pozwalają dzisiaj mieszkańcom Polski i Ukrainy poznawać As Jacek Purchla, the founder and long-śtanding się i dyskutować o wśpólnej przeszłości. director of the rcc, points out, heritage creates bonds and Jak podkreśla założyciel i wieloletni dyrektor Mię­ teaches us dialogue. For this reason, the rcc fośters numer dzynarodowego Centrum Kultury prof. Jacek Purchla, dzie ous projects focused on "shared heritage". From its very dzictwo pomaga łączyć i uczyć dialogu. Dlatego tak wiele beginnings, the rcc has been involved in the publication of w MCK projektów o „naszym wśpólnym dziedzictwie". the series Materials for the Hiśtory ofR eligious Art, concen Od samego początku swojego iśtnienia Centrum zaan trated on the Eaśtern border of hiśtorical Poland, launched gażowane jeśt w realizację wielotomowego cyklu Mate and edited by Professor Jan K. Ośtrowski. Each subsequent riały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich volume within the series conśtitutes a record of rich archi dawnej RzeczypośjJolitej, którego pomysłodawcą i redakto tectural and artiśtic heritage, which for decades was inac rem naukowym jeśt prof. Jan K. Ośtrowski. Kolejne tomy cessible for researchers and was gradually falling into ruin. Materiałów pozwoliły utrwalić wiedzę o bogatej śpuściź­ In 2004, a volume was published dedicated to the 19th nie architektonicznej i artyśtycznej, która przez wiele dekad and 2oth-century churches in Lviv; in 2013, another vol pozośtawała niedośtępna dla badaczy i popadała w ruinę. ume focused on the hiśtory of the Latin Cathedra! in Lviv. W 2004 roku opublikowany zośtał tom obejmujący efekty The Ukrainian outlook on the myth of Galicia was explored 7 badań poświęconych świątyniom Lwowa, które powśtały in 2014 through the exhibition The Myth of Galicia, where Od 2008 roku we wnętrzu katedry pracuje ześ]:>ół ukraiń­ Abroad, conservators śtarted working on Józef Mehoffer's w XIX i xx wieku, a w 2013 roku tom, który zawiera pełne Lviv and its art conśtituted key artefacts. The birth of mod skich konserwatorów, którzy pod kierunkiem prof. Joanny mosaic in the cathedral dome. opracowanie wiedzy o hiśtorii katedry łacińskiej we Lwowie. ernism in Lviv culture was represented in yet another exhi Czernichowskiej i Pawła Baranowskiego realizują skompliko For many years now, the cathedral unites Polish and Ukraińska perś]:>ektywa mitu galicyjskiego zośtała pokazana bition: Lviv, 24th /une 1937: City, Architećture, Modernism, wany program prac konserwatorskich. W ciągu ponad dzie Ukrainian conservators and heritage enthusiaśts. In 2015, na wyśtawie Mit Galicji w roku 2014, a samo miaśto i zwią­ organised in 2017-2018 by the ICC in cooperation with sięciu lat udało się im odnowić prawie wszyśtkie malowidła when the works in the nave were on the verge of comple zane z nim dzieła sztuki były kluczowymi artefaktami. Naro the Museum of Architecture in Wrocław. Finally, Lviv Jana Henryka Rosena. W 2019 roku, dzięki wś]:>arciu Naro tion, the International Cultural Centre, upon the initiative dziny modernizmu w kulturze Lwowa zobrazowano wyśtawą remains an important component of the Icc's educational dowego Inśtytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za by the Heritage Academy Alumni Association, organised the Lwów, 24 czerwca 1937. Miaśto, architektura, modernizm, and research projects focused on analysing the hiśtory and Granicą POLONIKA, możliwe było także podjęcie prac przy exhibition The Armenian Cathedra[ in Lviv and Its Creators. zorganizowaną w latach 2017-2018 wś]:>ólnie z Muzeum heritage of Galicia. Apart from gathering and promoting mozaice w kopule katedry, dziele Józefa Mehoffera. The exhibition was created by the ICC employees Doctor Architektury we Wrocławiu. Wreszcie Lwów śtanowi także knowledge of cultural heritage, the ICC is actively involved Od wielu lat katedra łączy polskich i ukraińskich kon Michał Wiśniewski and Ewa Wojtoń in collaboration with ważny element projektów edukacyjnych i badawczych MCK, in education concerning current developments in heritage serwatorów oraz pasjonatów dziedzictwa. Kiedy w 2015 roku Doctor Joanna Wolańska, the author of the fundamental które analizowały hiśtorię i dziedzictwo Galicji. Między­ management. In 2001, the Heritage Academy was created - dobiegały końca prace w nawie głównej świątyni, Między­ work on the hiśtory of the cathedra!, the ś]:>ecialiśt in Lviv narodowe Centrum Kultury obok gromadzenia i popula a pośtgraduate śtudies programme co-organised with the narodowe Centrum Kultury z inś]:>iracji Stowarzyszenia hiśtory Doctor Żanna Komar and the author of conserva ryzowania wiedzy poświęconej dziedzictwu kulturowemu Małopolska School of Public Adminiśtration of the Cra Absolwentów zorganizowało wyśtawę Katedra ormiańska tion work in the cathedral Paweł Baranowski. Diś]:>layed in działa także na rzecz edukacji w zakresie wś]:>ółczesnych cow University of Economics. So far, thirteen editions of we Lwowie i jej twórcy. Jej projekt zośtał przygotowany przez many Polish cities as well as abroad, the exhibition helped to metod zarządzania dziedzictwem. W 2001 roku powołana the programme have been organised, with 300 graduates. pracowników MCK: dr. Michała Wiśniewskiego i Ewę Wojtoń, promote the knowledge of the cathedral's hiśtory, including zośtała do życia Akademia Dziedzictwa, program śtudiów Many of them have become diśtinguished civil servants or którzy do wś]:>ółpracy zaprosili autorkę fundamentalnego its reconśtruction and redecoration by Jan Henryk Rosen, podyplomowych realizowanych we wś]:>ółpracy z Małopolską employees of various cultural inśtitutions. One of the main opracowania dotyczącego katedry dr Joannę Wolańską, Józef Mehoffer and Franciszek Mączyński. Today, when the Szkołą Adminiśtracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicz goals of the Heritage Academy - aside from transmitting znawczynię hiśtorii architektury Lwowa dr Żannę Komar conservation of the interior of the cathedral has almośt fin nego w Krakowie. Dotychczas przeprowadzone zośtały zaję­ hiśtorical, economic and legal knowledge - is to promote oraz autora prac konserwatorskich w katedrze Pawła Bara ished, the International Cultural Centre and the POLONIKA cia w ramach trzynaśtu edycji programu, w których śtudia an open view of cultural heritage. This is the perś):>ective of nowskiego. Pokazana w wielu polskich miaśtach oraz za gra National Inśtitute of Polish Cultural Heritage Abroad are podjęło blisko trzyśta osób. Wiele ś]:>ośród nich to wyróż­ our graduates, who, in 2005, founded the Heritage Academy nicą ekś]:>ozycja pomogła w popularyzacji wiedzy na temat releasing a new, revised and extended edition of the pub niający się dzisiaj pracownicy inśtytucji kultury oraz samo Alumni Association, which plays an active role in the pro hiśtorii katedry oraz autorów jej przebudowy i nowej deko lication dedicated to the reconśtruction of the cathedral rządów. Akademia Dziedzictwa za jeden z głównych celów, tection of the Polish heritage abroad. Thanks to the support racji: Jana Henryka Rosena, Józefa Mehoffera i Franciszka and its recent conservation. The book is released simulta oprócz przekazywania wiedzy z zakresu hiśtorii, prawa from the Polish Miniśtry of Culture and National Heritage Mączyńskiego. Obecnie, kiedy prace we wnętrzu świątyni neously with the relaunch of the exhibition, now shown in i ekonomii, śtawia sobie potrzebę kształtowania otwartej as well as the initiative of the President of the Association dobiegają już końca, Międzynarodowe Centrum Kultury the new preśtigious venue - the Orangery of the Museum pośtawy wobec dziedzictwa kulturowego. Nasi absolwenci Paweł Baranowski, conservation work śtarted on the mon oraz Narodowy Inśtytut Polskiego Dziedzictwa Kulturo of King Jan m's Pałace in Wilanów, whose employees have taką właśnie pośtawę prezentują, a w 2005 roku powołali do uments which after the war are situated in the territories wego za Granicą POLONIKA oddają uzupełnioną i poszerzoną bee n involved in the creation of the Heritage Academy from życia Stowarzyszenie Absolwentów Akademii Dziedzictwa, of Lithuania, Belarus and Ukraine. wersję publikacji poświęconej jej przebudowie i prowadzonej the very beginning. I would like to express my gratitude to które zaangażowało się w działania na rzecz ochrony pol The mośt important project initiated by this organisa w ośtatnich latach konserwacji. Nowe wydanie towarzyszy all our partners and authors involved in the creation of the skiego dziedzictwa za granicą. Dzięki wś]:>arciu Miniśter­ tion is the conservation ofJan Henryk Rosen's murals in the kolejnemu pokazowi wyśtawy, który zorganizowany zośtał exhibition and to invite all of you to learn about the his śtwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz inicjatywie Armenian Cathedra! in Lviv. After World War rr, the cathe w preśtiżowych prześtrzeniach Oranżerii Muzeum Pałacu tory of the Polish Armenians and the Armenian Cathedral prezesa Stowarzyszenia Pawła Baranowskiego możliwe było dra! was used as a śtorage house for paintings and, similarly Króla Jana III w Wilanowie, inśtytucji, której pracownicy in Lviv, to contemplate this unique work of art and reflect podjęcie prac konserwatorskich przy zabytkach, które po to many other monuments in Lviv, gradually slipped into od samego początku zaangażowani są w rozwój Akademii on the importance of our "shared heritage". wojnie znalazły się na terytorium Litwy, Białorusi i Ukrainy. ruin and oblivion. Its reinśtating as the place of worship by Dziedzictwa. Przekazując podziękowania dla partnerów Najważniejszy projekt podjęty przez organizację doty the Armenian Apośtolic Church in 2000 offered a chance oraz autorów wyśtawy, pragnę zaprosić Pańśtwa do pozna czy konserwacji malowideł ściennych Jana Henryka Rosena to reśtore Rosen's maśterpieces to their former glory. Since wania hiśtorii katedry ormiańskiej we Lwowie, dziejów pol we wnętrzu katedry ormiańskiej we Lwowie. Świątynia, którą 2008, a team of Ukrainian conservators led by Professor skich Ormian, oddania się kontemplacji wyjątkowego dzieła po wojnie zamieniono na magazyn obrazów, tak jak więk­ Joanna Czernichowska and Paweł Baranowski have been sztuki oraz refleksji nad znaczeniem „naszego wś]:>ólnego szość zabytków miaśta przez wiele dekad niszczała i popa implementing a complex conservation plan. In over a dec dziedzictwa". dała w zapomnienie. Przywrócenie jej do potrzeb kultu ade, they have managed to renovate nearly all the paintings przez Apośtolski Kościół Ormiański w 2000 roku utorowało by Jan Henryk Rosen. In 2019, thanks to the support of the Agata Wąsowska-Pawlik Agata Wąsowska-Pawlik drogę do przywrócenia arcydziełu sztuki dawnej świetności. POLONIKA National Inśtitute of Polish Cultural Heritage Dyrektor Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie Director of the International Cultural Centre in Kraków 8 9 Na ratunek lwowskiej To-the Rescue of the , kopuły i jej podśtawę w najśtarszej części katedry ozdo according to the design by the famous painter Józef Mehoffer. katedrze ormiańskiej Armenian Cathedral in Lviv biono według projektów sławnego malarza Józefa Mehof The ornaments used in the murals and mosaics were inśjJired fera. Motywy zdobnicze malowideł i mozaik zaczerpnięte by ancient Armenian patterns, full of beautiful ornaments zośtaly ze wzorów śtaroormiańskich, o pięknych ornamen and vivid colours.2 tach i żywym doborze barw2• DOROTA JANISZEWSKA-JAKUBIAK DOROTA JANISZEWSKA-JAKUBIAK Today, Jan Henryk Rosen's paintings - conśtituting a unique Dziś malowidła Jana Henryka Rosena, tak wyjątkowo wpi element of architecture, very unusual in this part of Europe - sujące się w kształty architektury nieśpotykanej w tej części once again delight the visitors to the cathedra!. Before World Gdy z północnej śtrony rynku lwowskiego skierujemy kroki White walkingfrom the north end oft he main market square Europy, znów wprawiają w zachwyt odwiedzających kate War II, the cathedral served as an Armenian Catholic church, w ulicę Krakowską,, pierwsza ulica po prawej ręce wzrok in Lviv and along Krakowska Street, we will certainly direćt drę. Kościół, w którym przed drugą wojną światową pano but in the Soviet era it was closed down as a place of wor nasz ku sobie przyciągnie. Wq,ska, mroczna, ślepa uliczka, our gaze towards the firśt alley to the right. This narrow, wał ryt ormiańskokatolicki, w czasach sowieckiej władzy ship and converted to a warehouse. In 2000, the Ukrainian zakończona jakiemiś śtaremi murami, zda się, opowiada shaded blind alley leading to ancient walls muśt be full of zośtał zamknięty i zamieniony na magazyn. W 2000 roku authorities returned the building to the Armenian Apos dzieje dawne, pradawne ... Jeśt to ulica Ormiańska. Gdy śtories from long, long ago ... ft is called Armenian Street. władze ukraińskie przekazały świątynię Apośtolskiemu Koś­ tolic Church. On s January 2001, the firśt holy mass was w niq, wejdziemy, po kilkunaśtu zaledwie krokach osobliwy Should we take this turn, juśt a few śteps will bring us closer ciołowi Ormiańskiemu. s śtycznia 2001 roku po raz pierw celebrated here in the Armenian language and following oczom naszym przedśtawi się widok. Poniżej poziomu ulicy, to an exceptional view. Below the śtreet level, as ifc ollapsed szy śprawowana była w tym miejscu msza święta w języku the Eaśtern Catholic rites. jakby ze śtarości w ziemię na wpół zapadły, ukazuje się na from old age, a cloiśter is śtanding, supported on columns ormiańskim i obrządku wschodnim. Another breakthrough carne in 2006, when the Arme slupach i lukach wśjJarty krużganek, przytulony do odwiecz and arches, attached to the ancient walls of a church. This Przełomowym dla katedry śtał się rok 2006, gdy po nian community concentrated aro und the Cathedral of the nych murów kościoła. Kościół ten to katedra Ormiańska, church is the Armenian Cathedra! - one of the mośt beau raz pierwszy wśpólnota ormiańska gromadząca się wokół Assumption of the Virgin Mary and the Heritage Board of jeden z najpiękniejszych zabytków Lwowa. tiful monuments in Lviv. świątyni pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz the City Council in Lviv together decided to cooperate with Zarząd Ochrony Środowiska Hiśtorycznego Lwowskiej Rady the Polish Miniśtry of Culture and non-governmental organ Tak w 1933 roku opisywała widok katedry ormiańskiej Bro This is how Bronisława Wójcik-Keuprulian described the Miejskiej zdecydowały o rozpoczęciu wśpółpracy z polskim isations, which, thanks to the "Heritage Protection Abroad" nisława Wójcik-Keuprulian w wydanej we Lwowie książce cathedra! in the book Ormianie polscy [The Polish Armeni miniśterśtwem kultury oraz z organizacjami pozarządo­ grant from the Polish Miniśtry of Culture and National Her Ormianie polscy1• Gdy dziś przechadzamy się ulicami tego ans),1 published in Lviv in 1933. When we walk the śtreets of wymi, które dzięki grantom programu Miniśtra Kultury itage, took it upon themselves to organise and coordinate miaśta, kierując swoje kroki w śtronę dawnej dzielnicy Lviv today and direct our śteps towards the former Arme i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kultu the renovation of the cathedra!. ormiańskiej, ujrzymy ten sam obraz, który szczęśliwie pozo nian Quarter, we can śtill see the same view. And should rowego za granicą" podjęły się realizacji prac konserwator The firśt project, coordinated by the Foundation of śtał niemal niezmieniony. Kiedy zaś wraz z naszą przewod we follow in Wójcik-Keuprulian's footśteps and enter the skich w katedrze. Culture and Heritage of Polish Armenians, focused on the niczką zajrzymy do wnętrza katedry, oczom ukaże się widok cathedra!, we will see an almośt identical prośpect to what Pierwszym projektem, którego koordynacją zajęła się conservation of the śtained-glass windows and the skylight bliski temu, który podziwiała przed laty: she admired all those years ago: Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, była kon in the weśtern dome of the cathedra!. The śtained-glass win serwacja witraża i świetlika w kopule zachodniej katedry. dow was designed by Karol Zyndram Maszkowski and mośt W półmroku, zalegajq,cym wśród jej ścian odwiecznych, przy In the shade that cloaks these ancient walls, our eyes catch Witraż projektu Karola Zyndrama Maszkowskiego wyko likely produced in Krakow, in the śtained-glass workshop of ciq,ga wzrok nasz światło, padajq,ce z góry przed wielkim ołta­ the light enteringfrom above, falling on the great altar and nano przypuszczalnie w krakowskim zakładzie witraży Władysław Ekielski and Antoni Tuch. The window under rzem i ponad nim. Oświetla ono smukłe luki i surowe ściany the śjJace in front of it. The rays of light illuminate śteep Władysława Ekielskiego i Antoniego Tucha. Zośtał poddany went conservation and partial reconśtruction by Ewelina ciosowe najśtarszej części katedry. Żywemi blaskami odbija arches and auśtere walls in the oldeśt part of the church, pracom konserwatorskim oraz częściowo zrekonśtruowany and Robert Kędzielewski, while the skylight was renovated się od wśjJanialych, wielobarwnych malowideł, pokrywajq, glimmering cheerfully on the magnificent colourful murals przez Ewelinę i Roberta Kędzielewskich. Renowację świet­ by a team of Polish śpecialiśts led by Janusz Mróz. The n ext cych kopulę. A z głębi absydy, z poza głównego ołtarza, jaś­ inside the dome. Deep in the apse, next to the main altar, we lika wykonał ześpół polskich śpecjaliśtów pod kierunkiem śtage of the reconśtruction - under the supervision of Pro nieje ku nam pośtać Chryśtusa w otoczeniu Apośtolów. To can see Chriśt and his apośtles. Jt's The Laśt Supper, a beau Janusza Mroza. Kolejny etap prac - tym razem pod kierun fessor Joanna Czernichowska from the Academy of Fine „Ośtatnia Wieczerza': przepiękne malowidło ścienne fana tiful mural by Jan Henryk Rosen. The painting, similarly to kiem dr hab. Joanny Czernichowskiej z Akademii Sztuk Pięk­ Arts in Warsaw and Paweł Baranowski - was focused on Henryka Rosena. Malowidło to, podobnie jak szereg innych many other large-scale paintings decorating the walls, was nych w Warszawie i Pawła Baranowskiego - objął najśtarsze the oldeśt preserved Armenian murals. wielkich obrazów, pokrywajq,cych ściany katedry, wykonane created only recently, on the occasion of the renovation of zachowane ormiańskie malowidła ścienne. At the same time, a Polish-Ukrainian team of con zośtalo w ośtatnich latach w zwiq,zku z odnowieniem katedry, the cathed;al initiated by the present Armenian archbishop Jednocześnie polsko-ukraiński ześpół konserwa servators led by Professor Joanna Czernichowska and Paweł podjętem przez obecnego arcybiskupa metropolitę obrzq,dku of Lviv, Józef Teodorowicz. All of these works were made by torów pod kierunkiem dr hab. Joanny Czernichowskiej Baranowski began conservation and reśtauration works on ormiańskiego księdza Józefa Teodorowicza. Wszyśtkie te the same artiśt. In contraśt, the inside of the dome and its i Pawła Baranowskiego rozpoczął prace konserwatorsko the murals by Jan Henryk Rosen. The finał śtage of the pro obrazy sq, dziełem tego samego artyśty. Natomiaśt wnętrze foundations in the oldeśt part of the church were decorated -reśtauratorskie przy malowidłach ściennych Jana Henryka ject consiśts in the conservation of Rosen's unique easel 10 11 Rosena. Ośtatnim etapem tego projektu jeśt konserwacja painting titled The Adoration of the Betlehem Shepherds, Wśpomnieć należy, iż lwowska świątynia docze the remarkable work by Doctor Joanna Wolańska titled Kat jedynego obrazu sztalugowego Rosena Hołd paśterzy betle scheduled for 2019. This part of the project is coordinated kała się już kilku publikacji, a wśród nich znakomitej pracy edra ormiańska we Lwowie w latach 1902-1938: Przemiany jemskich zaplanowany na rok 2019. Tę część prac w katedrze by the Heritage Academy Alumni Association in Krakow. dr Joanny Wolańskiej pt. Katedra ormiańska we Lwowie architektoniczne i dekoracja wnętrza [The Armenian Cathe koordynuje krakowskie Stowarzyszenie Absolwentów Aka In 2018, the conservation work in the cathedral was w latach 1902-1938. Przemiany architektoniczne i dekoracja dral in Lviv in 1902-1938: Architectural transformation and demii Dziedzictwa. firśt co-financed by the newly created POLONIKA National wnętrza3, wydanej w 2010 roku śtaraniem Miniśterśtwa Kul interior design],3 published in 2010 with the support of the W 2018 roku po raz pierwszy prace w katedrze zośtały Inśtitute of Polish Cultural Heritage Abroad. The funds ena tury i Dziedzictwa Narodowego. Z okazji zaś wyśtawy zor Polish Miniśtry of Culture and National Heritage. In 2015, dofinansowane przez nowo powśtały Narodowy Inśtytut bled the Heritage Academy Alumni Association in Krakow ganizowanej w 2015 roku przez Międzynarodowe Centrum the exhibition dedicated to the Cathedral, organised by Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA. to complete the conservation of Rosen's mural The Inśti­ Kultury w Krakowie do rąk czytelników trafił album Kate the International Cultural Centre in Krakow, inśpired the Dzięki tym funduszom Stowarzyszenie Absolwentów Akade tution of the Euchariśt (The Laśt Supper) situated in the dra ormiańska we Lwowie i jej twórcy. Wśród autorów zna publication of the album The Armenian Cathedra! in Lviv mii Dziedzictwa zakończyło konserwację malowidła Rosena chancel and in 2019, the inśtitution initiated the renova leźli się: prof. Jacek Purchla, dr Joanna Wolańska, dr Żanna and Its Creators. Among its authors were: Professor Jacek Uśtanowienie Najświętszego Sakramentu (Ośtatnia Wie tion works of the mosaic The Holy Trinity, designed by Józef Komar, dr Michał Wiśniewski i Paweł Baranowski. Wyśtawa Purchla, Doctor Joanna Wolańska, Doctor Żanna Komar, czerza) w prezbiterium katedry, a w roku 2019 mogło się Mehoffer in 1907. przez kilka lat odwiedziła wiele miaśt w Polsce; była rów Doctor Michał Wiśniewski and Paweł Baranowski. In the podjąć renowacji mozaiki Trójca Święta zaprojektowanej Among the valuable sepulchral monuments reno nież prezentowana poza granicami kraju. following years, the exhibition was shown in many Polish w 1907 roku przez Józefa Mehoffera. vated in the Armenian Cathedral in Lviv from the funding Dzięki wśpółpracy Międzynarodowego Centrum cities as well as abroad. Spośród cennych zabytków sepulkralnych, odreśtau­ of the Polish Miniśtry of Culture and National Heritage, it is Kultury i Inśtytutu POLONIKA w 2019 roku uzupełniona Thanks to the cooperation between the International rowanych w katedrze ormiańskiej z funduszy polskiego Mini worth mentioning the epitaph to Karol Mikuli (1819-1897), i poszerzona ekśpozycja po raz pierwszy mogła być prezen Cultural Centre and the POLONIKA Inśtitute, in 2019, the śterśtwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wśpomnieć who was a musician, composer and the publisher of Frederic towana w Warszawie, w Oranżerii Muzeum Pałacu Króla revised and expanded exhibition was firśt shown in Warsaw, należy epitafium Karola Mikulego (1819-1897), muzyka, kom Chopin, with an oval sculpture by Cyprian Godebski (con Jana III w Wilanowie, w nowej aranżacji zaprojektowanej in the Orangery of the Museum of King Jan III's Pałace in pozytora i wydawcy Fryderyka Chopina, z medalionem servation work by professor Janusz Smaza, the Academy przez Barbarę Kowalewską. Towarzyszący wyśtawie pro Wilanów, in a new form designed by Barbara Kowalewska. wykonanym przez Cypriana Godebskiego (prace konser of Fine Arts in Warsaw), as well as the epitaphs to Mari gram edukacyjny wzbogacono o prezentację dwóch nowych The educational programme accompanying the exhibition watorskie: dr hab. Janusz Smaza, Akademia Sztuk Pięknych anna Balsamowicz nee Auguśtynowicz (circa 1708), Ryp filmów poświęconych katedrze, przygotowanych na zle was supplemented with two new films about the cathedral, w Warszawie), oraz epitafia Marianny z Auguśtynowiczów syma Auguśtynowicz nee Kasjan (circa 1730) and Łazarz cenie Inśtytutu POLONIKA przez firmę „OSORNO Krzysz commissioned by the POLONIKA Inśtitute and produced Balsamowiczowej (ok. 1708), Rypsymy z Kasjanów Auguśty­ Tobiasz Auguśtynowicz (circa 1659) situated in the church tof Czeczot" - dla śtarszych widzów to filmowa opowieść by the OSORNO Krzysztof Czeczot company: older viewers nowiczowej (ok. 1730) i Łazarza Tobiasza Auguśtynowicza yard; there is also an impressive śtatue of the Archbishop o ludziach związanych z katedrą ormiańską we Lwowie, a dla could watch a film about the people linked with the Arme (ok. 1659) na dziedzińcu katedry, a także pomnik arcybiskupa Izaak Mikołaj Isakowicz sculpted by Juliusz Bełtowski and najmłodszych - animowane przygody Pola i Niki, wędru­ nian Cathedral, while children enjoyed a cartoon about the Izaaka Mikołaja Isakowicza, autorśtwa Juliusza Bełtowskiego, located inside the cathedral (conservation work by Andrzej jących po świecie w poszukiwaniu poloników, tym razem adventures of Pol and Nika, travelling across the world in znajdujący się wewnątrz świątyni (prace konserwatorskie: Kazberuk, the Academy of Fine Arts in Warsaw). odwiedzających niezwykłą lwowską świątynię. Wznowiony search of Polish traces and paying a visit to the magnificent Andrzej Kazberuk, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie). In 2013, the Polish-Ukrainian team of conservators z okazji prezentacji wyśtawy w Warszawie album Katedra cathedral in Lviv. The reprinted album The Armenian Cathe Polsko-ukraiński ześpół konserwatorów pod kierun led by Andrzej Kazberuk completed three-year conserva ormiańska we Lwowie i jej twórcy uzupełniony zośtał o wie dra/ in Lviv and Its Creators was supplemented with new l<iem Andrzeja Kazberuka z funduszy Programu Miniśtra tion of the Calvary - a chapel with a group of sculptures dzę o najnowszych badaniach i pracach konserwatorskich, information based on the lateśt research and conservation Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa making up the Crucifixion scene, situated in the church a także o nowe fotografie autorśtwa Pawła Mazura. Słowa work as well as new photographs by Paweł Mazur. I would kulturowego za granicą", przyznanych Fundacji Kultury yard. The work was financed from the "Heritage Protec podziękowania za wśpólny projekt kieruję do dyrektor Mię­ like to use this opportunity to express my thanks to Agata i Dziedzictwa Ormian Polskich, w 2013 roku sfinalizował tion Abroad" grant from the Polish Miniśtry of Culture dzynarodowego Centrum Kultury Agaty Wąsowskiej-Pawlik Wąsowska-Pawlik, the director of the International Cul trzyletnie prace konserwatorskie Golgoty - kaplicy z grupą and National Heritage received by the Foundation of Cul i opiekuna merytorycznego zadania dr. Michała Wiśniew­ tural Centre in Krakow, the supervisor of the project Doctor rzeźbiarską sceny Ukrzyżowania, znajdującej się na dzie ture and Heritage of Polish Armenians. skiego oraz do dr Magdaleny Gutowskiej, która w Inśtytucie Michał Wiśniewski and Doctor Magdalena Gutowska, who In 2016, the above-mentioned funds from the Polish POLONIKA koordynowała prace związane z przygotowaniem coordinated the works on the exhibition and its accompany dzińca katedry. Z funduszy wśpomnianego Programu MKiDN, przy miniśtry allowed the team of conservators led by Andrzej ekśpozycji i towarzyszącej jej publikacji. W tych działaniach ing publication at the POLONIKA Inśtitute. I am also grate znanych tejże Fundacji, w 2016 roku ześpół konserwato Kazberuk to conclude the conservation of the column with ważne było wśparcie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wila ful to the director of the Museum of King Jan III's Pałace in rów pod kierunkiem Andrzeja Kazberuka zakończył prace the sculpture of Saint Chriśtopher (dated 1726), located in nowie, za które dziękuję dyrektorowi Pawłowi Jaskanisowi Wilanów and his deputy director Piotr Góraj ee. konserwatorskie kolumny z figurą Świętego Krzysztofa the yard adjacent to the churchyard and the former build i jego zaśtępcy Piotrowi Górajcowi. It is a privilege to participate in the saving of the z 1726 roku, znajdującej się w podwórzu przylegającym do ing of the Armenian bank, Mons Pius. To wielka satysfakcja móc ucześtniczyć w ratowaniu Armenian Cathedra!, an important symbol of the hiśtory dziedzińca katedry oraz dawnej siedziby banku ormiań­ It is worth mentioning that the Armenian cathedral katedry ormiańskiej, świątyni będącej tak ważnym świa­ of Lviv as a city of many nations, cultures and religions, and has already been the topie of several publications, including dectwem hiśtorii Lwowa jako miaśta wielu narodów, religii a monument to the hiśtory of the Armenians, who played skiego Mons Pius. 13 12 i kultur oraz pamiątką dziejów Ormian, którzy odegrali a major role in the hiśtory of Poland. lt is my great hope that niezwykle ważną rolę w Rzeczypośpolitej. Mam nadzieję, the new edition of the album The Armenian Cathedra! in że nowa edycja albumu Katedra ormiańska we Lwowie i jej Lviv and Its Creators will inśpire you to visit Lviv to have twórcy zachęci Pańśtwa do odwiedzenia Lwowa, do bliż­ a cl o ser look on the shared heritage of Poland and Ukraine, szego poznania wśpólnego dziedzictwa Polski i Ukrainy and to admire the results of the efforts of the Polish and oraz obejrzenia na miejscu efektów pracy polskich i ukra Ukrainian conservators. ińskich konserwatorów. Dorota Janiszewska-Jakubiak Dorota Janiszewska-Jakubiak Dyrektor Narodowego lnśtytutu Polskiego Director of the POLONIKA National lnśtitute Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA of Polish Cultural Heritage Abroad Bronisława Wójcik-Keuprulian, Ormianie polscy, Lwów 1933, s. 3. Bronisława Wójcik-Keuprulian, Ormianie polscy, Lwów 1933, p. 3. 2 Ibidem, s. 14, 16. 2 Ibidem, pp. 14, 16. 3 Joanna Wolańska, Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902-1938. 3 Joanna Wolańska, Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902-1938. Przemiany architektoniczne i dekoracja wnętrza, Warszawa 2010. Przemiany architektoniczne i dekoracja wnętrza, Warszawa 2010. Ormianie we Lwowie The Armenians in Lviv JOANNA WOLAŃSKA JOANNA WOLAŃSKA We Lwowie od średniowiecza mieszkali obok siebie przed Since the Middle Ages, Lviv has been inhabited by the rep śtawiciele różnych narodowości i grup etnicznych: Polacy, resentatives of var io us nationalities and ethnic gro ups: Poles, Rusini, Żydzi, Niemcy, Wołosi, Włosi, Grecy oraz Ormia Ruthenians, Jews, Germans, Wallachians, Italians, Greeks nie, obecni tu, jak się przypuszcza, już od końca wieku xm. and Armenians, the laśt having been present there already Wymownym przejawem etnicznego i religijnego pluralizmu from the end of the 13th century. A symbolic manifeśta­ miaśta było wśpółiśtnienie w nim, aż do wybuchu drugiej tion of this ethnic and religious pluralism of the city was wojny światowej, śtolic arcybiskupich trzech obrządków the co-exiśtence there, until the outbreak of the Second katolickich: łacińskiego, greckiego i ormiańskiego (a Lwów World War, of the sees of three Catholic rites: Latin, Greek zamieszkiwali także wyznawcy innych religii). and Armenian (not to mention the followers of other reli W 1902 roku arcybiskupem archidiecezji ormiańsko­ gions inhabiting Lviv). katolickiej zośtał ksiądz Józef Teofil Teodorowicz (1864- In 1902, Father Józef Teofil Teodorowicz (1864-1938), 1938), wybitny kapłan i wytrawny polityk, który piaśtował an eminent clergyman and diśtinguished politician, became tę funkcję przez naśtępne trzydzieści sześć lat. Tyle samo the Armenian archbishop of Lviv, holding the pośt for the trwały reśtauracja, konserwacja i rozbudowa katedry, które - next 36 years. The renovation, conservation and develop choć nie zośtały ukończone - są pomnikiem myśli i zapo ment works in the cathedra! were to laśt this long - and biegliwości księdza Teodorowicza, ośtatniego, a zarazem although they have not been completed - they embodied najwybitniejszego duszpaśterza lwowskiej archidiecezji the ideas and prudence of Father Teodorowicz, the laśt, and, ormiańskokatolickiej. at the same time, the mośt eminent śpiritual leader of Lviv's Już na samym początku swoich rządów arcybiskup Armenian Catholic Archdiocese. Teodorowicz zadecydował o przeprowadzeniu gruntownej lmmediately after taking office, Archbishop Teodor renowacji budynku katedry, będącego w bardzo złym śta­ owicz decided to have the cathedra! renovated, as it was in nie, oraz śprawieniu nowego wyśtroju wnętrza „w duchu a very poor condition, and also to reśtore the "Armenian ormiańskim". Ściany świątyni były popękane, przeciekał śtyle" of the interior. There were cracks in the walls; the roof dach, a wody gruntowe zalewające piwnice osłabiały fun was leaking and the ground water flooding the cellars weak damenty i powodowały zawilgocenie całego wnętrza. lśt­ ened the foundations and dampened the interior. All these niał też drugi powód rozpoczęcia prac konserwatorskich, were the technical issues, but there was also another rea powód ideowy i może ważniejszy od poprzedniego: przeko son to śtart the conservation works - an "ideological" one, nanie arcybiskupa o konieczności utrzymania i podkreślenia which was perhaps even more important than the physical ormiańskiej tożsamości w świątyni niewiele już różniącej się one: the archbishop's belief in the necessity to preserve and od kościołów łacińskich (czyli rzymskokatolickich), gdyż to emphasise the Armenian identity in the church which at that właśnie w sferze religii Ormianie przechowali najwięcej ele time <lid not differ much from the "Latin" (i.e. Roman Catho mentów wyróżniających ich śpośród innych grup etnicznych. lic) churches, because the mośt diśtinćt sign of Armenian Unia z Rzymem (1630) zaowocowała wieloma zmia identity discerning it from other ethnic group was their rite. nami, które także wpłynęły na wygląd budynku katedry The union with Rome (1630) brought many changes i w ciągu naśtępnych prawie trzech śtuleci doprowadziły do which were also reflećted in the cathedral's building and Ormianie we Lwowie The Armenians in Lviv 17