Editör Ali Güneş I - II BİLGİSAYAR (TEMEL BİLGİSAYAR BECERİLERİ) Uygulamalı Örneklerle Bilişim Teknolojileri Temel Kavramları, Genel Olarak İşletim Sistemleri ve Bilgisayar Kullanımı, Kelime İşlemci, Elektronik Tablo, Veri Sunumu, Veri Tabanı, Eğitimde Internet Kullanımı, Bilişim Teknolojilerinin Sosyal Yapı Üzerindeki Etkileri ve Eğitimdeki Yeri, Bilişim Sistemleri Güvenliği ve İlgili Etik Kavramlar H.Coşkun Çelik Şerafettin Daban Orhan Çınar Erkan Yanarateş M. Kemal Karaman Uğur Başboğaoğlu Abdülkadir Karacı İlhan Tarımer Aydın Kiper Mübin Kıyıcı Şemseddin Gündüz Cem Çuhadar Abdullah Kuzu i Editör: Prof. Dr. Ali GÜNEŞ BİLGİSAYAR I - II Temel Bilgisayar Becerileri ISBN: 978-9944-919-56-2 © 2006, Pegem A Yayıncılık Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak ta- sarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2007 Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Baskı: Baran Ofset – Ankara Tel: (0312) 367 66 92 Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 – 430 67 51 Belgeç: (312) 431 37 38 Web: http://www.pegema.com.tr e-Posta: [email protected] ii ÖNSÖZ Bu kitap, ülkemizin eğitim fakültelerindeki müfredata yönelik yeni düzenle- meye uygun olarak hazırlanan Bilgisayar-I dersinin içeriğini kapsamaktadır. Kitap doğal olarak öncelikle ilgili fakülte öğrencilerine yönelik bir ders kitabı şeklinde hazırlanmıştır. Ancak bu kitap, günümüzün olmazsa olmazı haline gelen, bilgi toplumu fertlerinin öncelikle sahip olmaları gereken bilgisayar okuryazarlığı bece- risini kazanmak isteyen herkesin faydalanabileceği bir kaynaktır. Bu kitap, aynı zamanda, ECDL sınavlarına hazırlanan kişilerin de yararlanabilecekleri bir kay- nak niteliktedir. Bu kitabın birçok bölümünün sonunda, ilgili bölümde ele alınan konuların iş- lendiği bir eğitim uygulaması yer almaktadır. Bazı bölümlerin sonunda eğitim uygulaması başlığı olmamasının nedeni, ilgili konu anlatılırken zaten bir eğitim uygulaması senaryosu içinde ele alınmış olmasından kaynaklanmaktadır. Kitap dokuz adet konudan oluşmakta olup, her konu, kendi üniversitelerinin Eğitim Fakültesinde uzun zamandır ilgili konuyu öğrencilere sunan ve doğal ola- rak bu konuda birikim sahibi olan, bir veya iki öğretim elemanı tarafından hazır- lanmıştır. Yani kitap, ülkemizin dokuz ayrı üniversitesindeki öğretim elemanları- nın katkılarıyla ortaya çıkmıştır. Kitapta yer alan her bir konunun içeriği yazarlarla tartışılmış, konu bütünlüğü, yazım kuralları ve şekilsel uyum dışında yazarlara mümkün olduğu kadar müdahale edilmemiştir. Yazarlar konu içinde kendi kay- nak ve örneklerini kullanmışlardır. Ancak, kitabın ilk altı konusu genel kabul gör- müş veya bir yazılımın kullanımını tanıtımına yönelik olduğu için, söz konusu konularda, yararlanılan kaynaklar sayısı az verilmiştir. Zaten ilk altı konuyu içe- ren birçok eser mevcuttur. Her konunun sonunda yer alan yararlanılan kaynaklar aynı zamanda daha fazla bilgi alınabilecek kaynaklar anlamındadır. Ancak, son üç konu, birçok araştırma sonuçlarını da yansıttığı için, buralarda yoğun olarak kaynak gösterilmiş olup, okuyucunun ilgili konuda daha derinlemesine bilgi ala- bilmesi için zengin bir başvurulabilecek kaynak listesi haline de getirilmiştir. Kitaptaki yazılım konularda Microsoft Windows XP ve Microsoft Office 2003 ürünleri esas alınmış olmasına rağmen olabildiğince başka sürümlerde de geçer- li kavramlara yer verilmiştir. Bu nedenle, daha farklı sürümlere sahip bilgisayar kullanıcıları genel kavramları ve verilen birçok örneği uygulayabilirler. Olabildi- ğince söz konusu platformlara çok bağlı olunmamaya çalışılmıştır. Kitaptaki yazı- lım konuların çeşitli uyarlamaları vardır. Örneğin Linux ta da kullanılan bunlara benzer yazılımlar vardır. Bu yazılımların tamamı birbirine benzer yapıdadırlar. Bu durum çok doğaldır. Çünkü, örneğin bir kelime işlemciliyi kullanmasını bilen kişi, bir başka kelime işlemci söz konusu olduğunda çok fazla zorlanmadan bunu da kullanabilmelidir. Aksi bir durum zaten yazılım geliştirme ve yazılım pazarlama kavramlarına ters düşecektir. Kitapta verilen yazılım örneklerdeki arayüzlerin büyük kısmı Türkçedir. An- cak kullanıcının kendi bilgisayarlarında Türkçe veya İngilizce arayüzler de olabi- leceği dikkate alınarak, çok fazla olmasa da, bazı konularda örneklerin İngilizce terimler içermesine izin verilmiştir. Buna karşılık, kitabın sonuna ele alınan konu- larla ilgili mini bir Türkçe/İngilizce sözlük verilmiştir. iii Kitabın size beklenen faydayı sağlaması için, kitaptaki örnekleri bir bilgisayar başında sizin de gerçekleştirmenizde büyük fayda vardır. Özellikle bazı bölümler, uygulamalı olarak ele alınmıştır. Bu bölümleri önce okuyup, ardından bilgisayar- da konu içinde anlatıldığı gibi uygulayınız. Her bölümün sonuna kendimizi sına- yalım soruları yer almaktadır. Konu çalışmanızı tamamladıktan sonra bu sorular- da istenenleri yaptığınızda ilgili konuyu pekiştirmiş olacaksınız. Bu kitap dokuz bölümden meydana gelmiştir. Birinci bölümde, bilgisayar ve bilişim teknolojileriyle ilgili temel kavramlar ele alınmıştır. Bu bölümde okuyucular bir bilgisayar sisteminin fiziksel yapısını, prog- ram ve yazılım kavramlarını, bilgisayarda bilgi saklanması, bilgisayarlı bilgi ağla- rının kullanımı, günlük hayatta bilgisayar kullanımı kavramları hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bölümün sonunda, bir eğitim uygulaması olarak kişisel bilgisayar seçimi ele alınmıştır. İkinci bölümde, kişisel bilgisayarda en yaygın kullanılan Windows işletim sis- teminin temel özelliklerini kullanmayı öğretmek amaçlanmıştır. Bir masaüstü or- tamı içinde bilgisayarın açılması, kapatılması, dosya ve dizinlerin yaratılması, yönetilmesi örneklerle gösterilmiştir. Bu bölümün sonuna, bir eğitim uygulaması olarak, kişisel bilgisayara işletim sisteminin kurulması ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, kelime işlemci kavramı, yine en yaygın kullanılan bir keli- me işlemci yazılımı olan Word ile ele alınmıştır. Bu bölümde kelime işlemci oluş- turma, biçimlendirme, sonlandırma, dağıtma ve yazdırma işlemlerinin nasıl ya- pıldığı örneklerle gösterilmiştir. Bu bölümün sonunda bir eğitim uygulaması ola- rak, bir katılım belgesinin nasıl hazırlanabileceği ele alınmıştır. Dördüncü bölümde, elektronik tablo kavramı, yine en yaygın kullanılan bir elektronik tablo yazılımı olan Excel ile ele alınmıştır Bu bölümde, elektronik tablo oluşturma, biçimlendirme, standart formül ve fonksiyonları kullanabilme, sonlan- dırma, grafik oluşturma ve yazdırma işlemlerinin nasıl yapıldığı örneklerle göste- rilmiştir. Bu bölümün sonunda sınav notlarının analizine yönelik bir eğitim uygu- laması ele alınmıştır. Beşinci bölümde, belirli bir amaç için hazırlanacak olan bir sununun bilgisa- yarda nasıl hazırlanabileceği, nasıl biçimlenebileceği ve nasıl gösterilebileceği konuları üzerinde durulmuştur. Bu bölümde sunu yazılımı olarak Power Point kullanılmış ve örnekler bu konuda verilmiştir. Altıncı bölümde, okuyucuya temel veri tabanı kavramalarını vermek, veri ta- banı tasarlayabilme ve planlayabilme konuları gösterilmiştir. Bu bölümde Access tanıtılmış ve bununla veri tabanı yaratma, form kullanımı, veri tabanından sorgu- lama, seçme, sınıflama ve raporlama işlemleri hakkında bilgi ve örnekler veril- miştir. Yedinci bölümde eğitimde Internet kullanımı ele alınmıştır. Bu bölümde Internet kavramı ve kullanımı, web de arama, yer işaretleri, elektronik posta iş- lemleri, adres defteri işlemleri, mesaj yönetimi ve sohbet konuları üzerinde du- rulmuş ve örnekler verilmiştir. Bu bölümün sonunda kişisel sayfa hazırlamaya yönelik bir eğitim uygulaması ele alınmıştır. iv Sekizinci bölümde, bilişim teknolojilerinin sosyal yapı üzerindeki etkileri ve eğitimdeki yeri ele alınmıştır. Bu amaçla, günlük hayatta bilgisayar kullanımı, bilgi toplumu kavramı, bilgisayarların eğitimdeki kullanımına ilişkin konu ve ör- neklere yer verilmiştir. Bu bölümün sonunda, sosyal ve eğitim amaçlı blog sayfa- sı oluşturmaya yönelik bir eğitim uygulaması gösterilmiştir. Dokuzuncu bölümde, bilişim sistemlerinin güvenliği ve ilgili etik kavramlar üzerinde durulmuştur. Bu amaçla, bilgi sistemlerinde güvenlik, yaygın saldırı tür- leri, güvenlik yazılımlarının kullanımı, etik, bilgi çağının etik sorunları ve bilgisa- yar etiğine ilişkin kavramlar ele alınmış ve örnekler verilmiştir. Bu bölümün so- nunda bir kişisel bilgisayara antivirüs ve güvenlik duvarı yazılımı kurulumu ve ayarları hakkında bir eğitim uygulaması verilmiştir. Öncelikle bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen tüm konu yazarlarına gösterdikleri ilgi ve katkıları için ayrı ayrı teşekkür ediyorum. Kitabın hazırlanma- sında kendi bölümümdeki birçok arkadaşımın da çeşitli düzeylerde katkısı ol- muştur. İsimlerini tek tek sayamadığım bu kişilere de çok teşekkür ediyorum. Ayrıca, bu kitabın 2006-2007 öğretim yılına yetişmesi için çaba gösterirken, ben- siz tatile gitmek zorunda kalan eşim ve çocuklarıma, gösterdikleri özveri için de minnettarım. Kitabın hazırlanmasına vesile olduğu için de, Pegem A Yayıncılık- tan sayın Servet Sarıkaya’ya teşekkür ederim. Kitapta, varsa, hatalar için şimdiden özür diliyorum. Söz konusu hatalar ilk yeni baskıda düzeltilecektir. Bu amaçla, kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi lütfen [email protected] adresine Bilgisayar-I konu başlığıyla gönderiniz. Kitabın bilgi toplumu yolunda ilerlemek ve burada yer edinmek isteyen kişile- re katkı sağlamasını dilerim. Ali Güneş Eskişehir, 2006 v BÖLÜMLER ve YAZARLARI 1. Bölüm: Bilişim Teknolojileri Temel Kavramları H. Coşkun Çelik – Şerafettin Daban, Dicle Üniversitesi Siirt Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Genel Olarak İşletim Sistemi ve Bilgisayar Kullanımı Orhan Çınar, Atatürk Üniversitesi Ağrı Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Kelime İşlemci Erkan Yanarateş, Kastamonu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Elektronik Tablo M. Kemal Karaman, Uşak Üniversitesi Eğitim Fakültesi 5. Bölüm: Veri Sunumu Uğur Başboğaoğlu – Mustafa Akdağ, İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Veri Tabanı İlhan Tarımer, Muğla Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: Eğitimde İnternet Kullanımı Aydın Kiper, Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Mübin Kıyıcı, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: Bilişim Teknolojilerinin Sosyal Yapı Üzerindeki Etkileri ve Eğitimdeki Yeri Şemseddin Gündüz, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Cem Çuhadar, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Bilişim Sistemleri Güvenliği ve İlgili Etik Kavramlar Abdullah Kuzu, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 10. Bölüm: Bilgisayar Destekli Öğretim İle İlgili Temel Kavramlar, Öğeleri, Kuramsal Temelleri ve Uygulama Yöntemleri Tayfun Tanyeri, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 11. Bölüm: Bilgisayar Destekli Öğretimde Kullanılan Yaygın Formatlar Abdullah Kuzu, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 12. Bölüm: Ders Yazılımlarının Tasarımı, Değerlendirilme Yaklaşımları ve Seçimi Özcan Özgür Dursun, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 13. Bölüm: Uzaktan Eğitim Uygulamaları Cem Çuhadar, Mübin Kıyıcı, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi vii İÇİNDEKİLER Önsöz..............................................................................................................iii Bölümler ve Yazarları.....................................................................................vii İçindekiler.......................................................................................................ix 1. BÖLÜM BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ TEMEL KAVRAMLARI (ss: 1- 40) Giriş.................................................................................................................2 Bilgisayar ve Bilgisayar Teknolojisi.......................................................2 Bilgisayar Çeşitleri.................................................................................3 Bir Kişisel Bilgisayarın Temel Parçaları................................................5 Donanım..........................................................................................................7 Anakart..................................................................................................7 Merkezi İşlem Birimi..............................................................................7 Bellek ve Çeşitleri..................................................................................8 Ön Bellek.............................................................................................11 Giriş Birimleri.......................................................................................12 Çıkış Birimleri......................................................................................13 Depolama Birimleri........................................................................................15 Sabit Disk Sürücü................................................................................15 Disket Sürücü......................................................................................16 CD-ROM Sürücü.................................................................................16 DVDROM Sürcü..................................................................................17 Bilgisayar Performansını Etkileyen Faktörler......................................17 Yazılım..........................................................................................................18 Sistem Yazılımları...............................................................................18 İşletim Sistemi Yazılımları...................................................................18 Hizmet Yazılımları...............................................................................20 Uygulama Yazılımları..........................................................................21 Ofis Yazılımları....................................................................................21 Zararlı Yazılımlar.................................................................................24 Bilgisayara Virüs Bulaştığının Anlaşılması, Temizlenmesi ve Virüse Karşı Korunma.........................................................................24 Yazılımın Yasal Kullanımı...................................................................25 Programlama Dilleri.............................................................................26 Programlama Süreci...........................................................................27 Bilgi Ağı.........................................................................................................30 Telefon Ağlarının Bilgisayarda Kullanımı............................................33 İnternet................................................................................................34 Internet’in Kullanım Alanları................................................................35 Bir Eğitim Uygulaması: Kişisel Bilgisayar Seçimi..........................................36 Kendimizi Sınayalım.....................................................................................39 Yararlanılan Kaynaklar..................................................................................40 ix 2. BÖLÜM GENEL OLARAK İŞLETİM SİSTEMİ VE BİLGİSAYAR KULLANIMI (ss: 41- 101) Kişisel Bilgisayar İşletim Sistemleri...............................................................42 MS-DOS İşletim Sistemi......................................................................43 İç Komutlar..........................................................................................44 Dış Komutlar........................................................................................47 Windows İşletim Sistemi...............................................................................48 Windows XP’yi Başlatmak...................................................................51 Başlat Menüsü.....................................................................................53 Masaüstü Simgeleri.............................................................................55 Bilgisayarı Kapatmak..........................................................................56 Pencereler...........................................................................................57 Araç Çubukları.....................................................................................59 Bilgisayarım Penceresi/Windows Gezgini...........................................61 Bilgisayarım Penceresinden Öğe Seçme...........................................65 Dizin/Klasör Ayarları............................................................................67 Dizin Klasör Oluşturma.......................................................................69 Dosya/Dizin Kopyalama (Kopyala-Yapıştır) .......................................70 Dosya/Dizin Taşıma (Kes-Yapıştır).....................................................72 Windows Gezgininde Kopyalama/Taşıma İşlemi................................72 Dosya/Dizin Silme...............................................................................73 Dosya Açma........................................................................................75 Disk/Disket Biçimlendirme (Formatlama)............................................75 Dosya Sistemi.....................................................................................76 Bilgisayardan Yardım Alma.................................................................77 Masaüstünde Kısayol Oluşturma........................................................77 Dosya/Dizin Adı Değiştirme................................................................79 Dosya Kaydetme.................................................................................79 Dosya Yazdırma..................................................................................83 Görev Çubuğu ve Başlat Menüsü Ayarları..........................................84 Denetim Masası..................................................................................86 Program Kurma...................................................................................88 Dosya/Dizin Sıkıştırma........................................................................90 Bir Eğitim Uygulaması: Kişisel Bilgisayara İşletim Sistemi Kurma...............92 Kendimizi Sınayalım.....................................................................................99 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................101 x 3. BÖLÜM KELİME İŞLEMCİ (ss: 103- 178) Başlangıç İşlemleri......................................................................................104 Uygulamayı Başlatma.......................................................................104 Temel Ayarların Yapılması................................................................105 Word’de Kullanılan Simgeler ve Çubuklar........................................106 Yeni Bir Belge İle Çalışma................................................................107 Üzerinde Çalışılan Dosyayı Kaydetme..............................................108 Mevcut Bir Dosya ile Çalışma...........................................................109 En Son Kullanılan Dosyaları Açma...................................................110 Birden Fazla Dosyayı Aynı Anda Açma............................................111 Birden Fazla Belge ile Çalışma.........................................................111 Uygulamayı veya Belgeyi Kapatma..................................................112 Temel İşlemler.............................................................................................112 Metin İçinde Değişiklikler Yapma......................................................112 Metinden Bir Bölümü Seçme.............................................................113 Veri Kopyalama, Taşıma ve Silme....................................................112 Biçimleme....................................................................................................117 Dil Ayarları ve Heceleme...................................................................117 Yazı Tipi Ayarlarını Değiştirme..........................................................118 Paragraf Ayarlarını Değiştirme..........................................................122 Büyük/Küçük Harf Değiştirme...........................................................126 Yapılan En Son İşlemi Tekrarlama....................................................126 Başlangıç Harfini Büyük Yapma........................................................127 Özel Karakter Ekleme.......................................................................128 Metni Sütunlara Bölme......................................................................129 Madde İşaretleri ve Numaralandırma................................................130 Otomatik Madde İşaretleri ve Numaralar Ekleme.............................131 Metin Arama ve Değiştirme...............................................................132 Belge Sonlandırma.....................................................................................135 Sayfa Yapısını Değiştirme.................................................................135 Üst Bilgi ve Alt Bilgi Ekleme..............................................................137 Sayfa Numarası Ekleme...................................................................139 Belgeye İçindekiler Tablosu Ekleme.................................................139 Yazdırma.....................................................................................................142 Belgeyi Ön Görüntüleme...................................................................142 Belgeyi Yazdırma..............................................................................144 İleri Özellikler...............................................................................................146 Belgede Tablo Oluşturma.................................................................146 Belgede Şekil ve Resim Kullanma....................................................152 Belgeye Nesne Ekleme.....................................................................159 Belgeye Elektronik Tablo Ekleme.....................................................159 Belgeye Denklem Ekleme.................................................................160 xi Belgeyi Başka Dosyalara Bağlama...................................................161 Makro Oluşturma...............................................................................161 Araç Çubuklarını Özelleştirme..........................................................163 Adres Mektup Birleştirme..................................................................164 Bir Eğitim Uygulaması: Katılım Belgesi Hazırlama.....................................167 Kendimizi Sınayalım...................................................................................177 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................178 4. BÖLÜM ELEKTRONİK TABLO (ss: 179- 226) Giriş.............................................................................................................180 Başlangıç İşlemleri......................................................................................180 Mevcut Bir Excel Dosyası İle Çalışmak............................................184 Araç Çubuğu Görüntülerini Değiştirmek...........................................184 Sayfa Büyütme/Küçültme..................................................................185 Uygulamayı Kapatmak......................................................................186 Temel İşlemler.............................................................................................187 Hücrelere Veri Yerleştirmek..............................................................187 Veri Seçimi........................................................................................189 Kopyalama, Taşıma ve Silme...........................................................190 Arama ve Yerine Koyma...................................................................191 Sıra ve Sütun İşlemleri......................................................................193 Sıralama İşlemleri .............................................................................194 Formül Ve Fonksiyonlar..............................................................................196 Aritmetik ve Mantık Formülleri...........................................................197 Fonksiyonlarla Çalışmak...................................................................199 Biçimleme....................................................................................................208 Seçili Alanları (Hücre-Satır-Sütun) Biçimlendirmek..........................208 Koşullu Biçimlendirme.......................................................................211 Yazdırma.....................................................................................................212 Ön Görüntüleme................................................................................214 İleri Özellikler...............................................................................................214 Elektronik Tabloya Bir Nesne Taşımak.............................................214 Şema ve Grafik Oluşturmak..............................................................216 Bir Eğitim Uygulaması: Sınav Notlarının Analizi.........................................219 Kendimizi Sınayalım...................................................................................226 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................226 xii