T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI MODERN TÜRK TİYATROSUNDA MİTOLOJİ DOKTORA TEZİ DANIŞMAN DOÇ. DR. SİNAN GÖNEN HAZIRLAYAN SENA KÜÇÜK 054101021001 KONYA 2016 ii iii ÖN SÖZ Edebiyat, insanlık tarihine koşut bir etkinliktir. Yazının bulunuşuna kadar uzun ve gizemli bir yoldan geçen edebiyat ürünleri, varlıklarını değişik formlar içinde sürdürmelerine karşın bünyelerinde ilk örneklerden aldıkları birçok unsur taşırlar. Mitoloji, anlatıya dayalı türlerin esasını oluşturduğu gibi tiyatro ile beraber dramatik türlere ve bu arada şiire de kaynaklık etmiştir. Modern sanatlar içinde özellikle edebiyat, konu ve imajlar yönünden mitolojiyle güçlü bir ilişki içindedir. Mitolojinin bölgesel ve kültürel farklılık göstermesi temel değerlere bağlı olarak gerçekleştiği gibi, mitolojik esin taşıyan eserlerde yansıyan dünya da bu yönde şekillenir. Mitolojik yönelim, yazarların dünya görüşüyle de ilgili görülmektedir. Türk edebiyatının ilk verimlerinde Türk mitolojisine kesin bir bağlılık söz konusuyken, Divan şiiri, Şehname’de toplanan Fars mitolojisine bağlı kalmıştır. Modern Türk edebiyatı ise yeni bir kaynak olarak Yunan-Roma mitolojilerine açılmışsa da tek bir yönelim göstermez. Tezimizde, Türk tiyatrosunun Tanzimat’tan sonraki süreçte gösterdiği mitolojik yönelimleri ve bunların yansımalarını ortaya koymayı amaçladık. Tezimiz, Tanzimat’tan bugüne Türk tiyatrosunda mitoloji yönelimlerini genel bir açıdan değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu konuda isimlerle sınırlı bazı çalışmalar yapılmışsa da, bunlar Türk tiyatrosunda mitoloji olgusuna bütünlüklü bir bakış açısı getirmekten uzaktır. Mitolojinin giderek daha büyük yer tutması da konunun güncelliğini koruduğunu göstermektedir. Oyunlardan biçim ve içerik açısından belli bir düzeyin üzerindekilere ağırlık verilmiştir. Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemi basılı tiyatro eserlerinde mitolojik unsurlar içerenler belirlenmiş, mitik bir öyküye dayananlar üzerinde durulmuştur. Sahnelendiği halde kitap olarak basılmayan eserler incelemeye esas alınmamıştır. Giriş bölümünde mitolojinin terimsel ve kavramsal açıklaması yapıldı. Tezimizi oluşturan tiyatro verimlerinde mitoloji olgusu Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemleri içinde ayrı bölümler olarak verildi. Birinci bölümde Türk tiyatrosunun ilk evresi olan Tanzimat Tiyatrosu’nda mitolojik verimler değerlendirildi. İkinci bölümde Meşrutiyet Tiyatrosu içinde mitolojinin nasıl bir değişikliğe uğradığı belirlenerek mitolojik oyunlar değerlendirmeye tâbi tutuldu. Abdülhak Hâmit’in bu dönemde yazdığı oyunlarda mitolojik olgular tespit edildi. iv Cumhuriyet dönemi kuşkusuz çok daha uzun ve kapsamlı bir süreç olduğu için, bu dönem tek bir bölümle sınırlandırılamazdı. Üçüncü bölümde Türk tiyatrosunun 1923’ten sonra aldığı görünüm ana hatlarıyla belirlenmeye çalışıldı. Dördüncü bölümde Türk mitolojisi, beşinci bölümde Yunan, altıncı bölümde Sümer, yedinci bölümde Mısır, sekizinci bölümde Ugarit, dokuzuncu bölümde Asur ve onuncu bölümde İran mitolojilerine dayanan oyunlar ele alınıp dramatik unsurlar açısından incelendi. On ikinci bölümde, mitolojik oyunların dil ve üslup özellikleri üzerinde duruldu. Sonuç bölümünde, mitolojinin Türk tiyatrosundaki yeri, işlevi, önemi ortaya konuldu. Tezimizin hazırlanmasında büyük katkı sağlayan hocam Prof. Dr. Mustafa Özcan Beye ve sonuçlanmasında Doç. Dr. Sinan Gönen Beye teşekkürlerimi sunuyorum. Sena KÜÇÜK Konya – 2016 v vi vii İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ .................................................................................................................................... iv GİRİŞ ......................................................................................................................................... 1 KAVRAM OLARAK MİTOLOJİ ......................................................................................... 1 MİTLERİN OLUŞUMU ........................................................................................................ 7 NİTELİKLERİ ....................................................................................................................... 8 MİT TÜRLERİ ..................................................................................................................... 15 MİTOLOJİNİN KAYNAKLARI ......................................................................................... 17 MİTİK ZAMAN/DÖNGÜSELLİK ..................................................................................... 21 MİT VE GERÇEKLİK ......................................................................................................... 22 MİT–TARİH İLİŞKİSİ ........................................................................................................ 22 MİT–FELSEFE İLİŞKİSİ .................................................................................................... 24 MİTİN İŞLEVİ ..................................................................................................................... 25 MİTOLOJİ YAKLAŞIMLARI ............................................................................................ 33 MİT VE EDEBÎ TÜRLER ................................................................................................... 39 BİRİNCİ BÖLÜM: TANZİMAT TİYATROSUNDA MİTOLOJİNİN ANA HATLARI .................................................................................................................................................. 49 ŞEHNAME’NİN ETKİSİ .................................................................................................... 50 TELEMAK’IN ETKİSİ ........................................................................................................ 52 ABDÜLHAK HÂMİT’İN İMGELEMİNDE MİTOLOJİ ................................................... 53 İSİMLERİNİ MİTOLOJİK KAHRAMANLARDAN ALAN OYUNLAR ........................ 59 TARİH VE MİTOLOJİ ........................................................................................................ 64 TANZİMAT TİYATROSUNDA MİTOLOJİK OYUNLARIN İNCELENMESİ ........... 65 İRAN MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUNLAR .............................................................. 65 GÂVE EFSANESİ ............................................................................................................... 65 GÂVE ............................................................................................................................... 65 SİYAVUŞ EFSANESİ ......................................................................................................... 72 FÜRS-İ KADÎMDE BİR FACİA YAHUT SİYAVUŞ ................................................... 73 HÛŞENK EFSANESİ .......................................................................................................... 79 HÛŞENK .......................................................................................................................... 80 YUNAN MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUN ................................................................. 83 KALYPSO EFSANESİ ........................................................................................................ 84 RÜYA OYUNU ............................................................................................................... 84 İKİNCİ BÖLÜM: MEŞRUTİYET TİYATROSUNDA MİTOLOJİNİN ANA HATLARI .................................................................................................................................................. 86 MİLLÎ TİYATROYA DOĞRU – TÜRKÇÜLÜK AKIMININ ETKİSİ ............................. 87 viii ABDÜLHAK HÂMİT’İN MEŞRUTİYET DÖNEMİ OYUNLARINDA MİTOLOJİ....... 89 PERİ UNSURU İÇEREN OYUNLAR .............................................................................. 102 HİNT ETKİSİ ..................................................................................................................... 104 MEŞRUTİYET TİYATROSUNDA MİTOLOJİK OYUNLARIN İNCELENMESİ .... 105 TÜRK MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUN ................................................................... 105 CENGİZ HAN EFSANESİ ................................................................................................ 105 BAY TURGAN .............................................................................................................. 106 ASUR MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUN ................................................................... 114 SARDANAPAL EFSANESİ ............................................................................................. 115 SARDANAPAL ............................................................................................................. 115 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK TİYATROSUNDA MİTOLOJİNİN ANA HATLARI ....................................................................................... 123 MEMLEKETÇİ ÇİZGİDE BELİRGİNLEŞEN TÜRK MİTOLOJİSİ .............................. 123 DESTANLARDAN ÇIKARILAN MİTİK KAHRAMAN İMGESİ ............................. 123 ABDÜLHAK HÂMİT’İN SON OYUNU: HAKAN ..................................................... 145 BİR AŞAMA: TUFAN .................................................................................................. 146 DEDE KORKUT KİTABI’NA DAYANAN OYUNLAR ............................................ 147 KÖROĞLU İLE İLGİLİ OYUNLAR ............................................................................ 157 ŞAMANİZM’İN TİYATRODAKİ AKSİ ...................................................................... 163 1940 SONRASINDA AĞIRLIK KAZANAN YUNAN MİTOLOJİSİ ............................ 166 SELAHATTİN BATU İLE İLK ADIMLAR ................................................................. 166 GÜNGÖR DİLMEN’İN MİTOLOJİ EVRENİ .............................................................. 171 YAZGININ BOZULAMAZLIĞI: OIDIPUS ÖRNEĞİ ................................................ 187 BAŞKALDIRAN İNSAN İMGESİ: ANTİGONE ÖRNEĞİ ........................................ 188 KADIN SORUNSALININ MİTİK KÖKENİ: MEDEA ÖRNEĞİ ............................... 189 YÜKSEL PAZARKAYA’DA MİTİN ÇAĞDAŞ YORUMU ....................................... 190 KEMAL KOCATÜRK’TE MİTOLOJİ ......................................................................... 192 SEKÜLERLEŞEN DÜNYADA TANRI DÜŞÜNCESİNİN SORGULANMASI ........ 193 COŞKUN BÜKTEL VE THEOPE OLAYI ................................................................... 194 SERMET ÇAĞAN’IN YANKISI .................................................................................. 196 KOMEDİNİN MİTE DÜŞEN GÖLGESİ ...................................................................... 198 YILMAZ ONAY’IN DENEYSEL MİTOLOJİK OYUNLARI .................................... 202 NİHAT ASYALI’NIN DİRENİŞ OYUNLARI ............................................................. 203 ANADOLU KÖKENLİ BİR MİT: KARDEŞ KANI .................................................... 204 YÜZEYSEL BİR DENEME .......................................................................................... 205 MİTOLOJİK BAŞLANGIÇLAR ................................................................................... 206 MİTOLOJİNİN BİTMEYEN HİKÂYESİ ..................................................................... 207 ix DOĞU MİTOLOJİLERİNİN TÜRK TİYATROSUNDAKİ YANSIMALARI................ 208 BİR YANILGININ İZDÜŞÜMÜ .................................................................................. 208 ORHAN ASENA VE GILGAMIŞ DAİRESİ ................................................................ 211 OSMAN TÜRKAY VE PİRAMİT ÜÇLÜSÜ ............................................................... 219 BEHÇET NECATİGİL’DE MİTOLOJİK SIZMALAR ................................................ 221 MURATHAN MUNGAN’DA MİTOLOJİK ART-ALAN ........................................... 222 ŞAHMERAN MİTİNİN ANLATTIĞI .......................................................................... 226 ASUR – BABİL’İN TANRI – KRALLARI .................................................................. 228 İRAN MİTOLOJİSİ; YENİDEN ................................................................................... 231 İZLERİ KALANLAR ........................................................................................................ 231 MİTOLOJİYE DEĞGİN OYUNLAR ............................................................................... 236 MİTOLOJİYE İMGESEL ÇAĞRIŞIM YAPAN OYUNLAR .......................................... 252 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK TİYATROSUNDA TÜRK MİTOLOJİSİNE DAYANAN OYUNLAR ........................................................................ 257 ESKİ TÜRK MİTOLOJİSİNİN OLUŞUM ZİNCİRİ ....................................................... 257 ESKİ TÜRKLERİN DİN(LER)İ VE ŞAMANİZM ........................................................... 258 KÜLTLER .......................................................................................................................... 260 GÖK KÜLTLERİ ........................................................................................................... 260 YER KÜLTLERİ ........................................................................................................... 261 ATALAR KÜLTÜ ......................................................................................................... 263 TANRILAR VE RUHLAR ................................................................................................ 264 MİTLER ............................................................................................................................. 264 YARATILIŞ MİTLERİ .................................................................................................. 264 TÜREYİŞ MİTLERİ ...................................................................................................... 266 ESKATALOJİ MİTLERİ ............................................................................................... 267 TÖZLER (ONGONLAR) – PUTLAR ............................................................................... 267 TAPINAKLAR – MEZARLAR ........................................................................................ 268 YAŞAYAN MİTLER ........................................................................................................ 268 MİTOLOJİNİN RESMİ ..................................................................................................... 269 OĞUZ KAĞAN DESTANIYLA İLGİLİ OYUNLAR ...................................................... 269 OĞUZATA ..................................................................................................................... 273 ERGENEKON VE GÖÇ DESTANLARI .......................................................................... 279 TUFAN ........................................................................................................................... 280 DEDE KORKUT KİTABI/HİKÂYELERİ ........................................................................ 284 DELİ DUMRUL HİKÂYESİ ............................................................................................. 287 DELİ DUMRUL ............................................................................................................ 288 TEPEGÖZ’DE TOPLUMSAL SÖMÜRÜ ........................................................................ 292 x
Description: