T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SELÇUKLU DÖNEMİ MEDRESELERİNDE ALTIN ORAN-ESTETİK İLİŞKİSİ: KONYA ÖRNEĞİ Elif Merve YILMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mimarlık Anabilim Dalı Şubat-2017 KONYA Her Hakkı Saklıdır ÖZET YÜKSEK LİSANS SELÇUKLU DÖNEMİ MEDRESELERİNDE ALTIN ORAN-ESTETİK İLİŞKİSİ: KONYA ÖRNEĞİ Elif Merve YILMAZ Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mine ULUSOY 2017, 112 Sayfa Jüri Prof. Dr. Mine ULUSOY Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar EROĞLU Yrd. Doç. Dr. Fatih SEMERCİ Dünya yaratılırken her şey mutlak bir ölçü sistemi üzerine kurulmuştur. Asırlardır yapılan araştırmalar sonucunda insanda, doğada, günlük hayatta görülen bu ölçünün, 1,618 sayısına yani altın orana dayandığı keşfedilmiştir. Müzikten resime, heykelden grafik sanatlara kadar neredeyse her yerde görülen bu orana, mimaride de sıkça rastlamak mümkündür. Mimari dönemlerin çoğunda, özellikle kamusal yapılarda, altın oranın kullanıldığı görülmektedir. Mimarlığın temel kitaplarından Neufert, içindeki tüm donatı boyutlarında altın oranı barındırmaktadır. Ayrıca bu oran çoğu zaman estetikle de bağdaştırılmakta ve içerisinde altın oran spiralini, altın dikdörtgeni barındıran nesneler ve tasarımlar insanlarda güzel duygusunu uyandırmaktadır. İngilizce’de divine proportion yani kutsal oran olarak da adlandırılan altın orana sahip olan yapıların da insanlara daha güzel geldiği söylenmektedir. Bunun sebebi ise, yaratıcının yarattığı her şeyde altın oran bulunması nedeniyle bu sayıyı insanların içselleştirmiş olmasıdır. Bu tezde, mimaride estetiğin altın oranla nasıl ilişkilendirildiği açıklanmış ve yaklaşık 300 yıl hükümdarlığını sürdürmüş olan Selçuklu Devleti’ne 180 yıl başkentlik yapmış Konya’da bulunan medreselerin cephelerinde altın oran analizi yapılmıştır. Konya’da en çok bilinen ve gezilen 3 medrese tez konusuna dahil edilmiştir. Zamanla olabilecek yapı kaymaları, yıkılmaları ve oturmaları dikkate alınarak incelenen Selçuklu eserlerinin, 1,618 değerinin dikkate alınarak tasarlanmış olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: altın oran, altın oran ve mimarlık, altın oran ve estetik, estetik ve mimarlık, Selçuklu’da altın oran iv ABSTRACT MS THESIS THE RELATIONSHIP BETWEEN GOLDEN RATIO AND AESTHETICS IN MADRASAS OF SELJUK PERIOD: THE CASE OF KONYA Elif Merve YILMAZ THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE IN ARCHITECTURE Advisor: Prof.Dr. Mine ULUSOY 2017, 112 Pages Jury Prof.Dr. Mine ULUSOY Assist.Prof. Bahtiyar EROĞLU Assist.Prof. Fatih SEMERCİ When the universe was created, everything was situated on certain measurement system. After the researches which were done for centuries, it was found that this measurement system which is seen in human, nature and daily life is based on 1,618. It means golden ratio. It is seen from music to painting, from sculpture to graphic arts, almost everywhere, and also possible to see this ratio in architecture. Most of architectural periods, especially in public buildings, golden ratio has been used. Neufert, one of the basic book in architecture, hold this number in all of the its dimensions. Besides, it is generally correlated wih aesthetic. Designs and objects designed on golden rectangle, golden spiral etc. bring about aesthetic sense in human. This number is called divine proportion in English and it can be said that designs with golden number are more attractive than others. As everything created by God is harmonius with golden section, people assimilate and like it. In this master thesis, it is explained how associate golden ratio and architectural aesthetic and golden ratio analyzes in Seljuk period’s madrasas which are in Konya where Seljuk Empire reign 300 years and was capital nearly 180 years. The most known and visited three madrasas are included in this master thesis. It is determined that golden ratio can be used in Seljuk Empire buildings and designs, conscious or unconscious. Keywords: golden ratio, golden ratio and architecture, golden ratio and aesthetic, aesthetic and architecture, golden ratio in Seljuk v ÖNSÖZ Evrendeki ilişkileri anlamanın anahtarı matematiktir. Çünkü doğa yasaları, matematik üzerine inşa edilmiştir. Bu yüzden, bugün herhangi bir bilim dalını matematikten ayrı düşünmek mümkün değildir. Bu çalışmayı yaparken, ben de zaman zaman matematiğin büyüsüne kapılarak kendimi farklı yerlerde buldum. Fakat kendi mesleğimle olan ilgisini araştırmaktan da büyük keyif aldım. Bu süreçte, tecrübeleriyle bana her zaman yardımcı olan danışmanım Prof. Dr. Mine Ulusoy’a değerli katkılarından dolayı şükranlarımı sunarım. Ayrıca medreseler hakkında dökümanları sağlayan T.C. Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ne teşekkürü borç bilirim. Bugüne kadar bana her konuda destek olan, her zaman yanımda olduklarını hissettiren babam Yavuz Yılmaz, annem Nil Yılmaz ve kardeşim Melda Yılmaz’a da çok teşekkür ederim. Elif Merve YILMAZ KONYA-2017 vi İÇİNDEKİLER ÖZET .............................................................................................................................. iv ABSTRACT ..................................................................................................................... v ÖNSÖZ ........................................................................................................................... vi İÇİNDEKİLER ............................................................................................................. vii SİMGELER VE KISALTMALAR .............................................................................. ix 1. GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 1.1. Amaç ve Kapsam ................................................................................................... 2 1.2. Materyal ve Yöntem............................................................................................... 3 1.3. Kaynak Araştırması................................................................................................ 4 1.3.1. Altın Oranla İlgili Kaynaklar ........................................................................... 4 1.3.2. Mimari Estetik ile İlgili Kaynaklar.................................................................. 5 1.3.3. Selçuklu Dönemi Mimarisi ile İlgili Kaynaklar .............................................. 6 2. ALTIN ORAN-ESTETİK-MİMARLIK................................................................... 7 2.1. Altın Oran .............................................................................................................. 7 2.1.1. Altın Oranın Bulunduğu Alanlar ................................................................... 11 2.2. Mimarlık ve Altın Oran........................................................................................ 21 2.3. Estetik ve Altın Oran............................................................................................ 29 2.4. Estetik ve Mimarlık .............................................................................................. 32 2.4.1. Mimaride Estetiğin İfade Aracı Olarak Cepheler .......................................... 34 3. SELÇUKLU DÖNEMİ MİMARLIĞI .................................................................... 37 3.1. Selçuklu Döneminde Mimarisinin Genel Özellikleri........................................... 37 3.2. Selçuklu Döneminde Mimarinin Önemi .............................................................. 39 3.3. Selçuklu Dönemi Medrese Mimarisi ................................................................... 40 4. SELÇUKLU DÖNEMİ MEDRESELERİNDE ALTIN ORAN ........................... 42 4.1. Sırçalı Medrese .................................................................................................... 46 4.1.1. Sırçalı Medrese’nin Genel Özellikleri ........................................................... 46 4.1.2. Sırçalı Medrese ile İlgili Yapılmış Araştırmalar ........................................... 50 4.1.3. Sırçalı Medrese’de Altın Oran....................................................................... 52 4.2. Karatay Medresesi................................................................................................ 59 4.2.1. Karatay Medresesi’nin Genel Özellikleri ...................................................... 60 4.2.2. Karatay Medresesi ile İlgili Yapılmış Araştırmalar ...................................... 67 4.2.3. Karatay Medresesi’nde Altın Oran ................................................................ 68 4.3. İnce Minareli Medrese ......................................................................................... 81 4.3.1. İnce Minareli Medrese’nin Genel Özellikleri................................................ 81 4.3.2. İnce Minareli Medrese ile İlgili Yapılmış Araştırmalar ................................ 89 4.3.3. İnce Minareli Medrese’de Altın Oran ........................................................... 90 vii 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER ............................................................................... 102 5.1. Sonuçlar ............................................................................................................. 103 5.2. Öneriler .............................................................................................................. 106 KAYNAKLAR ............................................................................................................ 108 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................ 112 viii SİMGELER VE KISALTMALAR Φ : Fi, Altın Oranın Simgesi φ : Fi, Altın Oranın Simgesi π : Pi sayısı 1 1. GİRİŞ Doğada ve evrende gördüğümüz ve hayran kaldığımız; birlik, bütünlük ve uyumun açıklamasını tam anlamıyla yapmak oldukça zordur. Fakat bu konu üzerinde araştırma yapan birçok bilim adamının ortak bir noktada buluştuğunu söylemek mümkündür. Bu nokta; altın oran yani 1,618 sayısıdır. Günlük hayatta karşılaştığımız, baktığımız, kullandığımız birçok nesnedeki oranlarda, altın orana rastlanmaktadır. Altın oran dediğimiz bu anlayış, sanat eserlerine de aktarılmıştır. Mısır, Yunan ve Rönesans dönemlerindeki sanat eserlerinin çoğunda altın oran kullanılmıştır. Fakat 20.yüzyılda, teknolojinin çok hızlı bir şekilde ilerlemesiyle etkinliğini kaybetmeye başlayan altın oran, her şeye rağmen, matematikte irrasyonel sayıların tekrar ele alınmasıyla birlikte gündeme gelmiştir. Altın oran denilince akla gelen ilk olgu altın dikdörtgendir. Aslında, altın oran spirali ve altın üçgeni de hayatımızın birçok alanında görürüz ancak farkında değilizdir. Gözümüz istemsizce bu orana alışmış ve kabullenmiştir. Batı dünyasında çok geniş kitlelere ulaşmış ve onları etkilemiş olan bilginler altın oranın varlığını hiçbir zaman göz ardı etmemişlerdir. Matematik alanında yetkinliği arttıktan sonra, diğer bilimsel ve sanatsal alanlarda da bu oran hakkında birçok araştırma yapılmıştır. İlk olarak Euclid’in MÖ.300 yılında yazdığı Elements kitabında bahsettiği bir oran olan altın oran, büyük kitleler tarafından dikkat çekmiş ve ilerleyen yıllarda başka bilim adamları tarafından da çalışılmış, hatta Fibonacci isimli matematikçi kendi ismiyle anılan bir sayı dizisi oluşturarak altın oranı, bu sayılarının birbirine oranında yakalamıştır. Çoğu kaynakta Fibonacci sayılarıyla birlikte değerlendirilmiş olan altın oran, modernizmin ortaya çıkışından sonra, sadelik ve doğru oranların kullanılması fikri ile birlikte, adından daha çok söz ettirmiştir. Mimarlık ve altın oranın bir arada anılması ise, özellikle Le Corbusier’den sonra akademik ortamda da görülmeye başlanmıştır. Bir sanat dalı olarak değerlendirilen mimarlığın, altın oranı da kapsadığında daha güzel ve etkin olduğu görüşü, birçok mimar tarafından benimsenmiştir.