T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ OSMANLI DEVLETĠ ORDU SĠSTEMĠNDE REDĠF TEġKĠLATI VE II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ REDĠF BĠNALARI Muhammet Mithat ÖZGEN DOKTORA TEZĠ Mimarlık Anabilim Dalını Kasım-2013 KONYA Her Hakkı Saklıdır TEZ BĠLDĠRĠMĠ Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. DECLARATION PAGE I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all materials and results that are not original to this work. Ġmza Muhammet Mithat ÖZGEN Tarih: 07 Kasım 2013 iv ÖZET DOKTORA TEZĠ OSMANLI DEVLETĠ ORDU SĠSTEMĠNDE REDĠF TEġKĠLATI VE II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ REDĠF BĠNALARI M.Mithat ÖZGEN Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı DanıĢman: Prof.Dr. Kerim ÇINAR 2013, 285 Sayfa Jüri Prof.Dr.Kerim ÇINAR Doç.Dr.Dicle AYDIN Doç.Dr.Mehmet UYSAL Yrd.Doç.Dr.Osman ÜLKÜ Yrd.Doç.Dr.Murat ORAL Osmanlı Devleti’nde modernleĢme hareketlerinin öncelikle askerlik alanında baĢlatıldığı bilinmektedir. Ancak, yapılan ıslahatların ayrıntıları yeterince irdelenmemiĢtir. Özellikle, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonraki düzenlemeler genel olarak ele alınmıĢtır. Redif Askeri TeĢkilatı, Osmanlı Devleti için sıkıntıların çok olduğu bir dönem olan XIX. yüzyılda teĢkil edilmiĢtir. TeĢkilatın gerekçelerini, oluĢum sürecini ve iĢleyiĢini yorumlayabilmek için, dönemin siyasi geliĢmelerini ve modernleĢme çabalarını kavramak çok önemlidir. Toplum hayatının her alanında etkili olan modernleĢme hareketi, gerek devlet tarafından gerekse de batının etkisiyle mimarlık ve dolayısı ile imar alanında da yer bulmuĢtur. Mimarlık geçmiĢi köklü olan Osmanlı Devleti, mimari faaliyetlerini, bu alanda görevli mimarlık kurumu ile yürütmüĢtür. ModernleĢmenin mimarlık kurumundaki etkisi, mimarlık eğitimine farklı yaklaĢımı, yeni kurumsal düzenlemeleri dolayısı ile Osmanlı kentlerinin fiziksel değiĢimini de beraberinde getirmiĢtir. II. Abdülhamid dönemi, inĢa ve imar çalıĢmaları yönünden yüzyılın en yoğun dönemidir. Ekonomik sorunlara rağmen, padiĢah ve idareciler, halkın desteğini alarak bu faaliyetleri vilayet, sancak, kaza, nahiye gibi en büyük yerleĢiminden en küçük yerleĢimine kadar hemen her bölgede gerçekleĢtirmiĢlerdir. Bu faaliyetler içinde askeri yapılaĢma alanında en büyük hareket, dönemin Redif birlikleri için baĢlatılan inĢaat seferberliğidir. Bu seferberliğin Osmanlı Devleti boyunca eĢi görülmemiĢ bir inĢa hareketi olduğunu iddia etmek yanlıĢ olmaz. Günümüzde, Redif birliği yapısı olarak inĢa edilen ancak geçmiĢi bilinmeyen onlarca yapı yaĢamlarını sürdürmekte; bir o kadarı da yaĢam mücadelesi vermektedirler. Bir kısım yapılar ise, plansız ve çarpık kentleĢme, doğal afetler gibi nedenlerden dolayı günümüze ulaĢamamıĢlardır. Tez kapsamında; BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Vilayet Salnameleri, dönemin gazete ve dergileri, yayınları, eski görseller gibi kaynaklardan ulaĢılan özgün belgeler incelenmiĢ ve Redif birlikleri için depo, daire, cephanelik ve koğuĢ binaları olmak üzere dört tipte yapılaĢmaya gidildiği tespit edilmiĢtir. Anahtar Kelimeler: Abdülhamid, depo, mimari, Osmanlı, redif, tabur, modernleĢme. v ABSTRACT DISSERTATION REDĠF ORGANIZATION IN THE OTTOMAN STATE AND REDĠF ARMY BUĠLDĠNGS AT II.ABDULHAMĠD TERM M. Mithat ÖZGEN Selçuk University, Institute of Physical Sciences Department of Architecture Consultant: Prof. Dr. Kerim ÇINAR 2013, 285 pages Jury Prof.Dr.Kerim ÇINAR Doç.Dr.Dicle AYDIN Doç.Dr.Mehmet UYSAL Yrd.Doç.Dr.Osman ÜLKÜ Yrd.Doç.Dr.Murat ORAL It is well known that modernization activities in the Ottoman State started first in the field of military. However, the details of the performed reforms have not been sufficiently elaborated. Especially, the arrangements after the abolishment of the Guild of Janissaries have been discussed superficially. The Aged Soldiers Military Organization was established in the 19th century being an era when the troubles of the Ottoman State were on the rise. In order to be able to interpret the justifications, formation process and functioning of the organization, it is important to comprehend the political development of the age and the modernization struggles. Modernization activity, influencing every facet of the societal life, has found its place in architecture, and thus public works, both with the impact of the state and the west. With its well-rooted architecture background, the Ottoman State has executed its architectural activities by the hand of the commissioned architectural institution. The impact of modernization of the architecture institution has brought about a different approach to architecture education, new institutional arrangements and as a result, physical changes in the outlook of the Ottoman cities. II. Abdülhamid was the most intense era of the century in terms of construction and public works. Despite economic problems, the sultan and the administrators have conducted these activities, by also obtaining the support of the community, in almost every region from bigger settlements such as provinces, sanjaks, districts and townships, to the smallest settlements. The biggest movement in the field of military structuring among these activities is the civil works mobilization commenced for the Aged Soldiers units of the era. It would not be a mistake to claim that this mobilization was a unique civil works movement that did not have an equivalent all through the life of the Ottoman State. Today, there tens of structures that were constructed as Aged soldier unit structure whose past is unknown, and there are many more that are currently struggling for survival. On the other hand, there are also some structures that could not reach our day due to unplanned and irregular urbanization and natural disasters. In the scope of this dissertation, it identified there were four types army buildings; depot, regional draft office, arsenal and dormitory constructed for Redif units based on original documentation obtained from sources such as the Ottoman Archive of the Prime Ministry, Provincial Annuals, newspaper and journals of the era, publications and ancient visuals. Keywords: Abdülhamid, warehouse, architecture, Ottomans, aged soldiers, battalion, modernization. vi ÖNSÖZ XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti güç ve kuvvetin doruğundadır. XVII. yüzyıl ise yeni bir dönemin baĢlangıcıdır. Bu dönem dünyadaki siyasal, sosyal ve ekonomik geliĢmelere bağlı olarak çöküĢün de baĢlangıcıdır. Batının çağa hükmetmesi, Osmanlı Devleti’nin batıya ayak uydurma çabalarını beraberinde getirmiĢtir. Bu çabalar modernleĢme ifadesi ile literatürde yerini almıĢtır. Öncelikle ordu sistemindeki yenilik hareketlerini, mali düzenlemeler, siyasi ve idari reformlar takip etmiĢtir. Bu kapsamda kurulan Redif ordusu, yedek ordu düĢüncesi ile oluĢturulmasına rağmen iktidar gücünün taĢrada düzenli ordu birliği Ģeklindeki kurgusu olmuĢtur. Özellikle, II. Abdülhamid döneminde sayısı artırılan bu birliklerin iskan ve idamesi için, ülke sınırlarının hemen her yerinde, ciddi bir inĢaat seferberliği söz konusu olmuĢtur. Tarihçeleri ve değerleri pek bilinmemesine rağmen, bu dönemde inĢa edilen ve günümüze ulaĢabilen Redif birliği yapıları birer kültür varlığı olarak çeĢitli iĢlevler ile ihtiyaca cevap vermeye devam etmektedirler. Kültür varlıkları bir toplumun geçmiĢi ile geleceği arasındaki en büyük bağdır. Bu bağ var olduğu sürece o toplumda tarih bilincinden bahsedilebilir. GeçmiĢine sahip çıkmayan toplumlar, geleceklerini Ģekillendiremezler. Büyük zorluklar içinde inĢa edilen ve bugün Türkiye’nin birçok bölgesinde, bilinçsiz kullanım, yanlıĢ Ģehircilik uygulamaları, doğal afetler gibi etkenlere rağmen devletine hizmet vermeye devam eden bu kültür değerleri ile ilgili çalıĢmamın baĢından sonuna kadar destek veren hocam Prof.Dr. Kerim ÇINAR’a teĢekkürlerimi sunarım. Tezin araĢtırma, yöntem açısından geliĢimi ve oluĢumunda her an destek olan ve Ilgın’daki Redif birliği yapısının varlığı ile bu yola çıkmama vesile olan Doç.Dr. Dicle AYDIN’a, görüĢ ve değerlendirmeleri ile her aĢamada çalıĢmaya katkıda bulunan Doç.Dr. Mehmet UYSAL’a ve Yrd.Doç.Dr. Osman ÜLKÜ’ye sonsuz Ģükranlarımı sunarım. ÇalıĢma sürecinin her aĢamasında destek ve yardımlarını esirgemeyen Cevat EKĠCĠ, Ġlhan PARLAK ve Ġrfan DAĞDELEN ile birlikte isimlerini bu satırlara sığdıramayacağım onlarca kiĢiye aynı duygularla teĢekkürlerimi ifade ederim. Mensubu olmaktan her zaman Ģeref ve gurur duyduğum Türk Silahlı Kuvvetleri bünyesinde görev yapan ve çalıĢmamı destekleyen büyüklerime müteĢekkir olduğumu belirtirim. vii ÇalıĢmamın baĢından sonuna kadar her türlü fedakârlığı esirgemeyen öncelikle değerli eĢim Sibel ÖZGEN, çocuklarım Mihriban Ece ve Oğuz ÖZGEN ve diğer aile büyüklerim… Varlığınız gücümdür… Bu eser hepimizin eseridir… Kasım 2013, Konya M.Mithat ÖZGEN viii ĠÇĠNDEKĠLER TEZ BĠLDĠRĠMĠ ……………………………………………………………………. iii ÖZET .............................................................................................................................. iv ABSTRACT ..................................................................................................................... v ÖNSÖZ ........................................................................................................................... vi ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................ viii ġEKĠLER LĠSTESĠ ........................................................................................................ x ÇĠZELGELER LĠSTESĠ ............................................................................................. xv KISALTMALAR ......................................................................................................... xvi 1. GĠRĠġ ....................................................................................................................... 1 1.1. Problemin Tanımlanması ................................................................................... 1 1.2. ÇalıĢmanın Amacı, Kapsamı ve Önemi ............................................................. 2 1.3. ÇalıĢmada Ġzlenen Yöntem ................................................................................ 3 1.4. Kaynak AraĢtırması ............................................................................................ 4 2. OSMANLI KARA ORDUSUNUN TARĠHSEL GELĠġĠMĠ ............................ 10 2.1. Yeniçeri Ocağının KaldırılıĢına (1826) Kadar Kara Kuvvetleri ...................... 10 2.1.1. Ġlk askeri birlikler ve ilk teĢkilatlanma ..................................................... 10 2.1.2. Kapıkulu askerleri (merkez ordusu) ......................................................... 13 2.1.3. Eyalet askerleri ......................................................................................... 17 2.2. Yeniçeri Ocağının Kaldırılmasından Sonra Kara Kuvvetleri .......................... 19 2.2.1. Nizam-ı cedit teĢkilatı ............................................................................... 19 2.2.2. Sekban-ı cedid teĢkilatı ............................................................................. 22 2.2.3. Muallem eĢkinci teĢkilatı .......................................................................... 24 2.2.4. Yeniçeri ocağının kaldırılması .................................................................. 24 2.2.5. Asakir-i mansure-i muhammediyyenin kuruluĢu ve kanunnamesi ........... 26 2.2.6. Redif-i asakir-i muhammediye teĢkilatı .................................................... 29 3. REDĠF BĠRLĠKLERĠNĠN ĠNġA FAALĠYETLERĠ ............................................. 56 3.1. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı kenti .......................................................... 57 3.2. II. Abdülhamid Dönemi öncesi Redif Birlikleri Yapıları .................................... 62 3.3. II. Abdülhamid Dönemi Redif Birlikleri Yapıları ............................................... 73 3.3.1. Birinci Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ....................... 73 3.3.2. Ġkinci Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ....................... 124 3.3.3. Üçüncü Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları .................... 162 3.3.4. Dördüncü Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ................. 191 3.3.5. BeĢinci Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ..................... 206 3.3.6. Altıncı Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ...................... 212 3.3.7. Hicaz Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ...................................................... 215 3.4. II. Abdülhamid Dönemi Sonrasında Redif Birlikleri Yapıları .......................... 215 ix 3.5. PadiĢah II. Abdülhamid Dönemi ArĢiv Belgelerine Göre Redif Birlikleri ĠnĢa Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ............................................................................. 218 3.5.1. Redif birlikleri depo binası ......................................................................... 223 3.5.2. Redif birlikleri daire binası ......................................................................... 228 3.5.3. Redif birlikleri cephanelik binası ................................................................ 233 3.5.4. Redif birlikleri koğuĢ binası ....................................................................... 234 4. SONUÇ ................................................................................................................ 249 5. KAYNAKLAR ........................................................................................................ 254 ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................ 268 x ġEKĠLER LĠSTESĠ ġekil 2.1. Asakir-i Mansure-i Muhammediye TeĢkilat Yapısı ġekil 3.1. Neoklasik üslup ile inĢa edilmiĢ yapıların uygulama örnekleri ġekil 3.2. II.Mahmud döneminde Ġzmir’de inĢa edilen SarıkıĢla. ġekil 3.3. Kayseri’de inĢa edildiği düĢünülen Redif deposu ġekil 3.4. 1889 yılında açılıĢının gerçekleĢtirildiği düĢünülen Ġzmit Redif Birliği yapıları ġekil 3.5. Müzeye dönüĢtürülen Redif birliği yapısı. ġekil 3.6. Hendek Redif Deposu olduğu düĢünülen yapı. ġekil 3.7. Kastamonu Askeralma Bölge BaĢkanlığı Ek Binası. ġekil 3.8. Kastamonu Askeralma Bölge BaĢkanlığı ek binası ġekil 3.9. Kastamonu Askerlik Dairesi ek bina (a) ve Kastamonu Askeralma Bölge BaĢkanlığı binası (b) ġekil 3.10. Kastamonu Askeralma Bölge BaĢkanlığı Binası ġekil 3.11. Kastamonu ilinin uydu görüntüsü ġekil 3.12. Redif birliği yapısı olduğu düĢünülen binaların ilçe içindeki yerlerine iliĢkin uydu görüntüsü ġekil 3.13. Restorasyon öncesi ve sonrası TaĢköprü Cephaneliği. ġekil 3.14. TaĢköprü Kent ve Tarih Müzesi olarak planlanan bina ġekil 3.15. Cephanelik parkı (a) ve Kent ve Tarih Müzesini (b) gösteren TaĢköprü ilçesine ait in uydu görüntüsü ġekil 3.16. Kayseri Redif deposu ġekil 3.17. Sivrihisar eski Askerlik ġubesi binası ġekil 3.18. Sivrihisar Ġlçesine ait uydu görüntüsü ġekil 3.19. Ürgüp’te tespiti yapılan üçlü yapı grubuna ait uydu görüntüsü ġekil 3.20. Ürgüp Askerlik ġubesi misafirhane binası ġekil 3.21. Ürgüp Askerlik ġubesi binası ġekil 3.22. Ürgüp Askerlik ġubesi sosyal tesisi (üstte) ve TaĢköprü Cephanelik Parkı içindeki Redif birliği cephanelik (altta) ġekil 3.23. Restorasyon öncesi ve sonrası binaların görünüĢü ġekil. 3.24. 1895 yılında Ürgüp ġekil 3.25. Ürgüp ilçesine ait uydu görüntüsü ġekil 3.26. Sinop Askerlik ġubesi BaĢkanlığı Ek Binası. ġekil. 3.27. Sinop ilinin uydu görüntüsü