T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI DİPLOMATİK BİLİMİ BAKIMINDAN XVI.-XVII. YÜZYIL KADI SİCİLLERİ VE BU SİCİLLERİN İHTİVA ETTİĞİ BELGE TÜRLERİNİN FORM ÖZELLİKLERİ VE TANIMLANMASI Doktora Tezi Hazırlayan Ekrem Tak İSTANBUL 2009 T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI DİPLOMATİK BİLİMİ BAKIMINDAN XVI.-XVII. YÜZYIL KADI SİCİLLERİ VE BU SİCİLLERİN İHTİVA ETTİĞİ BELGE TÜRLERİNİN FORM ÖZELLİKLERİ VE TANIMLANMASI Doktora Tezi Hazırlayan: Ekrem Tak Danışman: Prof. Dr. İsmail Erünsal İSTANBUL 2009 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.....................................................................................................................IV ÖZET.......................................................................................................................VII ABSTRACT...........................................................................................................VIII KISALTMALAR......................................................................................................IX GİRİŞ 1. OSMANLI DEVLETİ’NDE KADILIK MÜESSESESİ: KURULUŞ, GELİŞİM VE TEŞKİLAT 1.1. OSMANLI DEVLETİ’NDE KADILIK MÜESSESESİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ...................................................................................................................1 1.2. KADI TAYİN PROSEDÜRÜ.............................................................................14 1.3. KADILARIN MAAŞLARI.................................................................................18 1.4. KADILARIN GÖREVLERİ..............................................................................25 1.5. KADILARIN GÖREV SÜRELERİ...................................................................28 1.6. KADILARIN TEFTİŞİ.......................................................................................30 2. OSMANLI MAHKEMELERİ..............................................................................32 2.1. MAHKEMELERİN YETKİLERİ.....................................................................32 2.2. MAHKEMENİN YERİ.......................................................................................36 2.3. MAHKEME PERSONELİ.................................................................................39 2.3.1. Kadı Nâibleri.............................................................................................39 2.3.2. Katipler......................................................................................................46 2.3.3. Muhzır.......................................................................................................49 2.3.4. Mahkeme Tercümanları.............................................................................51 2.3.5. Şuhûdü’l-hâl..............................................................................................53 1. BÖLÜM ŞERİYE SİCİLLERİ 1.1. ŞERİYE SİCİLLERİNİN ORTAYA ÇIKIŞI.....................................................57 1.2. SİCİLLERİN DİPLOMATİK ÖZELLİKLERİ................................................64 1.2.1. Kadı ve Katiplere Ait Farklı Notlar............................................................65 1.2.2. Davet Kayıtları...........................................................................................71 1.2.3. Başlık Kaydı..............................................................................................72 1.2.4. Sicillerde Yazı Çeşitleri.............................................................................82 1.2.5. Sicillerde Kayıt Şekil Özellikleri................................................................83 1.2.6. Sicillerin Ebatları.......................................................................................85 1.3. SİCİLLERİN DİLİ.............................................................................................86 1.4. SİCİLLERİN MUHTEVASI..............................................................................88 1.5. HUSUSÎ MAHİYETTE DÜZENLENMİŞ SİCİLLER......................................94 1.5.1. Vakıf Muhasebe Defterleri.........................................................................95 1.5.2. Eytam Sicilleri...........................................................................................96 1.5.3. Narh Sicilleri..............................................................................................96 1.5.4. Evamir-Feramin Sicilleri............................................................................97 1.5.5. Mâ-i Leziz Sicilleri....................................................................................97 1.5.6. Nüfus Tahrir Sicilleri.................................................................................98 1.5.7. Gedikât Sicilleri.........................................................................................98 1.5.8. Muhtelif Siciller.........................................................................................98 1.6. OSMANLI TARİH ÇALIŞMALARININ KAYNAĞI OLARAK ŞERİYE SİCİLLERİ................................................................................................................99 2. BÖLÜM SİCİLLERDE KADILARIN KAZAÎ (YARGI) VE İDARÎ FAALİYETLERİNE AİT BELGELER 2.1. HÜCCET...........................................................................................................105 2.1.1. Hüccetin Tanımı......................................................................................105 2.1.2. Hüccetin Ortaya Çıkışı.............................................................................107 2.1.3. Hüccetlerin Diplomatik Özellikleri...........................................................114 2.1.4. Hüccet Türleri..........................................................................................125 2.2. ARZ...................................................................................................................128 2.2.1. Arzların Diplomatik Özellikleri................................................................133 2.2.2. Arzların Konuları.....................................................................................136 2.3. MÂRUZ.............................................................................................................139 2.3.1. Mâruzların Konuları.................................................................................143 2.3.2. Mâruzların Diplomatik Özellikleri...........................................................144 2.4. İLÂM.................................................................................................................146 2.4.1. İlâm Tanımları ve Belge Türü Olarak İlâmın Ortaya Çıkışı......................147 2.4.2. İlâmların Diplomatik Özellikleri..............................................................151 2.4.3. İlâm Türleri..............................................................................................152 2.5. TEREKE...........................................................................................................156 2.5.1 Tereke, Kısmet ve Kassâm Terimleri........................................................156 2.5.2. Terekelerin Diplomatik Özellikleri...........................................................159 2.5.3. Tereke Defterleri......................................................................................172 2.5.4. Tereke Kayıtları ve Osmanlı Tarih Araştırmalarındaki Yeri.....................173 2.6. VAKFİYELER..................................................................................................176 2.6.1. Vakfiyenin Tanımı...................................................................................176 2.6.2. Vakfiyelerin Ortaya Çıkışı.......................................................................177 2.6.3. Vakfiyelerin Diplomatik Özellikleri.........................................................186 2.6.3.1. Vakfiyelerde Kağıt, Yazı ve Dil Hususiyetleri...................................188 2.6.3.2. Vakfiyelerde Metin Dışı Diplomatik Unsurlar: Davet, Tuğra ve Tasdik Kayıtları........................................................................................................192 2.6.3.2.1. Davet..........................................................................................192 2.6.3.2.2. Tuğra..........................................................................................194 2.6.3.2.3. Kadı Tasdik ve İmzası................................................................194 2.6.3.3. Vakfiye Metni...................................................................................201 2.6.3.3.1. Giriş...........................................................................................205 2.6.3.3.2. Vâkıfın Tanımı...........................................................................206 2.6.3.3.3. Mütevellinin Tanımı...................................................................207 2.6.3.3.4. Mevkûfun Tanımı.......................................................................209 2.6.3.3.5. Vakıf Şartları..............................................................................209 2.6.3.3.6. Vakıftan Rücu‘...........................................................................210 2.6.3.3.7. Mütevelli İtirazı..........................................................................211 II 2.6.3.3.8. Hakimin Hükmü.........................................................................212 2.6.3.3.9. Beddua.......................................................................................213 2.6.3.3.10. Tarih.........................................................................................214 2.6.3.3.11. Şuhûdü’l-hâl.............................................................................214 2.6.4. Tarih Kaynağı Olarak Vakfiyelerin Önemi...............................................219 2.7. MÜRÂSELE.....................................................................................................223 2.7.1. Mürâselelerin Diplomatik Özellikleri.......................................................228 2.7.1.1. Elkâb.............................................................................................228 2.7.1.2. Metin.............................................................................................228 2.7.1.3. İmza..............................................................................................229 3. BÖLÜM SİCİLLERDE DİĞER RESMÎ MAKAM VE KİŞİLERE AİT BELGELER 3.1. FERMAN..........................................................................................................230 3.1.1. Fermanların Konuları...............................................................................232 3.1.2. Fermanların Diplomatik Özellikleri..........................................................236 3.1.2.1 Elkâb..................................................................................................237 3.1.2.2 Dua....................................................................................................238 3.1.2.3. Nakil.................................................................................................239 3.1.2.4. Emir/Hüküm.....................................................................................239 3.1.2.5. Te’kid/Tehdid ...................................................................................239 3.1.2.6. Tarih.................................................................................................240 3.1.2.7. Mahall-i Tahrîr..................................................................................240 3.2. NİŞAN...............................................................................................................240 3.2.1. Nişanların Konuları..................................................................................242 3.2.2. Nişanların Diplomatik Özellikleri............................................................244 3.2.2.1. Nişan formülü...................................................................................244 3.2.2.2. Unvan...............................................................................................244 3.2.2.3. Elkâb.................................................................................................245 3.2.2.4. Nakil.................................................................................................245 3.2.2.5. Emir/Hüküm.....................................................................................245 3.2.2.6. Te’kid/Tehdid ...................................................................................246 3.2.2.7. Tarih.................................................................................................246 3.2.2.8. Mahall-i Tahrîr..................................................................................246 3.3. BUYURULDU...................................................................................................247 3.3.1. Buyurulduların Konuları..........................................................................247 3.3.2. Buyurulduların Diplomatik Özellikleri.....................................................251 3.3.2.1. Elkâb.................................................................................................251 3.3.2.2. Nakil.................................................................................................251 3.3.2.3. Emir..................................................................................................251 3.4. TEMESSÜK......................................................................................................252 3.4.1. Temessüklerin Konuları...........................................................................255 3.4.2. Temessüklerin Diplomatik Özellikleri......................................................256 3.5. ARZ-I HÂL.......................................................................................................257 3.5.1. Arzıhallerin Konuları...............................................................................257 3.5.2. Arzıhallerin Diplomatik Özellikleri..........................................................260 SONUÇ....................................................................................................................261 BİBLİYOGRAFYA.................................................................................................263 III ÖNSÖZ Osmanlı mahkeme ve kadılarının idarî ve kazaî faaliyetleri sonucu ortaya çıkan şeriye sicilleri, İmparatorluğun sahip olduğu hukuk sisteminin, idare anlayış ve düşüncesinin belgeleri olarak XV. yüzyılın ikinci yarısından İmparatorluğun yıkılışına kadar geçen dönem için vazgeçilmez bir kaynak grubunu teşkil etmektedir. XX. yüzyılın ortalarına doğru Osmanlı tarihi çalışmalarında gittikçe artan bir ilgiye muhatap olan şeriye sicilleri hukukî, siyasî, sosyal ve iktisadî tarih çalışmaları için birincil kaynaklar olarak kabul görmüş ve birbirinden farklı birçok disiplin ve araştırma için temel kaynak olmuştur. 1935 yılında ilk defa İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın kaynak olarak önemine dikkat çektiği şeriye sicilleri, 1950’li yıllardan başlayarak günümüze kadar pek çok tez, makale ve kitap çalışmasına konu olmuş ve Osmanlı tarih çalışmaları için yeni bir çığır açmıştır. Bu çalışmaların geneline bakıldığında, bir kısmının şeriye sicillerini kaynak olarak kullanan, bir kısmının sicillerin tıpkı basım veya transkripsiyonu, bir kısmının ise sicillerin muhteva analizini yapan çalışmalar olduğu görülmektedir. Bunlar arasında sicilleri diplomatik bakımdan inceleyen çalışmalar çok sınırlı sayıdadır. Dolayısıyla bu çalışma, öncelikle şeriye sicillerini sonra da sicillerin ihtiva ettiği belge türlerini diplomatik bakımdan incelemekte, muhteva bakımından analiz etmekte ve belge türlerinin ortaya çıkış ve gelişme süreçlerini incelemektedir. Tezde, günümüze ulaşan şeriye sicilleri arasında en düzenli seriyi oluşturan ve aynı zamanda en eski tarihli sicilleri bünyesinde bulunduran Üsküdar Kadılığı Sicilleri esas alınmış olmakla birlikte gerekli durumlarda diğer mahkeme sicillerinden de faydalanılmıştır. Üsküdar sicillerinin tercih edilmesinin başlıca sebebi Osmanlı mahkemelerine ait sicillerin büyük bir kısmının muhtelif sebeplerle günümüze ulaşmamış olması ve bugün elimizde olanların ise bir seri teşkil edecek şekilde kronolojik bir bütünlüğe sahip olmamasıdır. Bu sebeple bu çalışmada diğer kaza ve şehir sicillerinden daha eski tarihli ve kronolojik olarak neredeyse eksiksiz sayılabilecek bir koleksiyon olan Üsküdar sicillerinin H.919-927/M.1513-1521 tarihli 1 numaralı sicili ile H.1154-55/M.174-43 tarihine kadar olan ilk 405 sicili temel kaynak olarak kullanılmıştır. IV Tez, kadılık sisteminin ve Osmanlı mahkemelerinin değerlendirildiği giriş kısmından sonra sicillerin ve sicillerde kayıtlı belge türlerinin incelendiği üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Osmanlılarda kadılık teşkilatının kuruluş ve gelişim süreci incelenmiştir. Bu bölümde ilk önce Osmanlılarda kadılık müessesesinin ortaya çıkışı, kadıların tayin prosedürleri, maaşları, görev süreleri ve görevleri incelenmiş, kadıların en önemli yardımcılarından olan nâibler ve diğer mahkeme personeli hakkında bilgi verilmiştir. Giriş bölümünde daha sonra Osmanlı mahkemelerinin yapısı, mahkemelerin yeri ve yargı süreci değerlendirilmiştir. Tezin birinci bölümünde şeriye sicilleri fizikî özellikleri bakımından değerlendirilmiş ve defterlerin muhteva analizi yapılarak diplomatik hususiyetleri incelenmiştir. Sicillerin ortaya çıkış süreci, dil ve yazı özellikleri üzerinde durulmuş, ayrıca şeriye sicilleri üzerine yapılan çalışmalar tanıtılmaya çalışılmıştır. Tezin ikinci bölümünde kadıların kazaî (yargı) faaliyetleri sonucu tanzim edilen ve bir kopyası sicillere kaydedilen belgeler incelenmiştir. Bu bölümde özellikle hüccet ve ilâmın tarifi yapılarak yerleşik bazı yanlış tarif ve tanımlamalar eleştirilmiştir. Hüccetin ele alındığı bölümde belgenin tanımından sonra hüccetin ortaya çıkışı incelenmiş, ayrıca günümüze ulaşan en eski tarihli orijinal hüccetler değerlendirilerek XVII. yüzyılın sonuna kadar bu tür belgelerin gelişimi takip edilmiş ve hüccetlerin çeşitleri ve diplomatik özellikleri detaylı olarak anlatılmıştır. Bu bölümde hüccetten sonra kadıların idarî faaliyetleri sonucu tanzim ettikleri arz ve mâruz türü belgeler incelenmiştir. Bu belgelerin de hüccetde olduğu gibi tarifleri yapılarak, tespit edilebilen ilk örnekler değerlendirilmiştir. Ayrıca bu ilk örneklerden yola çıkarak belgelerin gelişim süreci takip edilmiş ve diplomatik özellikleri müstakil başlıklar altında incelenmiştir. Arz ve mâruzu takiben önemli bir belge türü olan ilâmlar incelenmiştir. Bu başlık altında tarihçiler tarafından yapılan ilâm tanımları değerlendirilerek aralarındaki farklar tespit edilmiş, hatalı tanımlar ve bunların sebepleri belirtilmiş, terim olarak ilâmın anlamı ve XVIII. yüzyılda ortaya çıkışı üzerinde durulmuş ve hüccet ile arasındaki fark ortaya konulmuştur. Kadıların miras taksimi ve vakıf tescili konusundaki yetkileri dolayısıyla düzenledikleri ve sicillere kaydettikleri tereke ve vakfiyeler “Sicillerde Kadıların Kazaî (Yargı) ve İdarî Faaliyetlerine Ait Belgeler” başlığı altında incelenmiştir. Kadıların nâib V ve mahkeme görevlilerine ait tayinler için düzenledikleri mürâseleler de ikinci bölümde ayrı bir başlık altında değerlendirilmiştir. Üçüncü bölümde kadılar dışındaki resmî makam ve şahıslara ait olup, kadılar tarafından sicillere kaydedilmiş ferman, nişan, buyuruldu, temessük ve arzıhaller ele alınmış ve bu belge türleri konuları ve diplomatik özellikleri bakımından değerlendirilmiştir. Tez çalışması süresince yardımlarını ve desteklerini hiç bir zaman esirgemeyen ve tezi büyük bir sabırla okuyan başta tez danışmanım Prof. Dr. İsmail E. Erünsal’a ve çalışmanın her safhasında yardımlarını gördüğüm bölüm hocalarımdan Doç. Dr. Bilgin Aydın’a teşekkür ederim. Ayrıca tez çalışması süresince mesai saatleri hususunda anlayış gösteren ve desteklerini hiç bir zaman eksik etmeyen başta bölüm başkanım Prof. Dr. Hamza Kandur olmak üzere diğer bölüm hocalarım Doç. Dr. Oğuz İcimsoy ve Doç. Dr. Tûba Çavdar Karatepe’ye ayrıca teşekkür ederim. Fikirleri ile teze yön veren Doç. Dr. Erhan Afyoncu’ya ve tashih konusunda yardımlarını gördüğümü Dr. Fehmi Yılmaz’a teşekkür ederim. Tez çalışmaları esnasında kütüphane, arşiv ve dokümantasyon hizmetleri bakımından sürekli yakın ilgi ve yardımlarını gördüğüm Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Kütüphanesi’nin en başta Müdürü Fatih Çardaklı’ya ve tezin okunması ve tashihi konusunda yardımcı olan Müdür Yardımcısı Mustafa Birol Ülker’e, tezde geçen Arapça metinlerin okunması ve tashihleri konusunda yardımlarını esirgemeyen İSAM araştırmacılarından Dr. Sedat Şensoy’a, Dokümantasyon servisinden uzman Cemal Toksoy’a ve Arşiv servisi sorumlusu Kenan Yıldız’a teşekkür ederim. Özellikle Arşiv ve Dokümantasyon servisinde çalışan bölümümüz mezunlarından Nuray Urkaç Güler, Neslihan Aracı, Şengül Yapar, Çiğdem Akyol, Nuri Taşkın, Esra Karayel ve Ahmet Mülayim Var’a sicil mikrofilmlerinin temini ve çekimi hususundaki yardımlarından dolayı ayrı ayrı teşekkür ederim. Bilgisayarı daha verimli kullanma konusunda kendisinden çok şey öğrendiğim ve tez bitiminden kısa bir süre önce (12.08.2009) kaybettiğimiz Dr. Yücel Dağlı hocamı da rahmetle yâdederim. VI ÖZET Bu tez çalışmasında XV. yüzyılın ikinci yarısından Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılışına kadar geçen dönem için vazgeçilmez bir kaynak grubunu teşkil eden ve kadılarının idarî ve kazaî faaliyetleri sonucu ortaya çıkan şeriye sicilleri ve bunların ihtiva ettiği belge türleri incelenmiştir. Tezde, günümüze ulaşan şeriye sicilleri arasında en düzenli seriyi oluşturan ve aynı zamanda en eski tarihli sicilleri bünyesinde bulunduran Üsküdar kadılığı sicilleri esas alınmış ve bu çalışma için Üsküdar kadılığı sicillerinin H.919-927/M.1512-21 tarihli 1 numaralı sicilinden başlanarak ilk 405 sicil incelenmiştir. Tez Giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Girişte Osmanlı kadılık teşkilatı ve mahkemeler incelenmiştir. Birinci bölümde şeriye sicilleri fizikî özellikleri ile diplomatik özellikleri incelenmiştir. Tezin ikinci bölümünde kadıların kaza (yargı) faaliyetleri sonucu tanzim ettikleri hüccet, arz, mâruz, ilâm, tereke, vakfiye ve mürâsele türü belgeler incelenmiştir. Üçüncü ve son bölümde ise kadılara başka resmî makamlardan gelen ferman, nişan, buyuruldu, temessük ve arzıhaller gibi belgeler diplomatik özellikleri bakımından değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Kadı, Mahkeme, Sicil, Hüccet, İlam VII