T.C İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çeviribilim Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi FİLM ÇEVİRİLERİNDE KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN DURUMU EZGİ KESKİN 2501070068 Tez Danışmanı Prof. Dr. Alev Bulut İSTANBUL 2011 T.C İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çeviribilim Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi FİLM ÇEVİRİLERİNDE KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN DURUMU EZGİ KESKİN 2501070068 Tez Danışmanı Prof. Dr. Alev Bulut İSTANBUL 2011 ii FİLM ÇEVİRİLERİNDE KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN DURUMU Ezgi KESKİN ÖZ Bu çalışmanın konusu genel anlamda Türkiye’de film çevirisi süreçlerini ve bu türün çeviri ürünlerini belirleyen normlardır. Bu çalışma kapsamında, bu normlar Türkiye’de film çevirilerinde sık kullanılan çeviri yöntemlerinden “alt yazı” bağlamında ele alınmaktadır. Çalışmanın yola çıkış gözlemi ve savı, film çevirilerinin, Türkçenin sözdizimsel ve anlambilimsel yapısına aykırı ifadeler içerdiğidir. Çalışmanın odağı İngilizceden, özellikle film endüstrisinin ürettiği sinema filmlerinden yapılan çevirilerde, kaynak metinlerde sık kullanılan standartlaşmış günlük kalıp deyişlerin (ilişki sözleri, kalıplaşmış ifadeler, klişeler) alt yazı çevirisiyle Türkçeye aktarım sürecinde aldığı biçimler ve süreci yönlendiren kararlardır. Bu amaçla yapılan incelemede çevirmen kararlarını etkileyen normlar saptanarak bu kararların Türkçede doğal olmayan deyişlere yol açtığı savının geçerliği alt yazı yöntemiyle çevrilen bir İngiliz ve bir Amerikan filmi olmak üzere iki örnekle sorgulanmaktadır. Kaynak metinlerin ve erek metinlerin betimleyici çeviri yaklaşımı çerçevesinde karşılaştırmalı incelemesi yapılarak elde edilen sonuçların bu çeviri türü için dizgeleştirilmesi yolunda bir adım atılmaktadır. Anahtar Kelimeler: görsel-işitsel çeviri, kalıplaşmış deyişler, film çevirisi, alt yazı iii THE STATUS OF FORMULAIC EXPRESSIONS IN FILM TRANSLATIONS Ezgi KESKİN ABSTRACT This study is concerned with the film translation process and the norms which shape up the translation of films. Within the scope of the study, these norms are discussed in terms of the subtitling method which is widely used as a method of film translation in Turkey. The hypothesis of the study is that “film translations include unnatural expressions in terms of syntax and semantics”. The study focuses specifically on the standard formulaic expressions that are used in the source text and their target forms through subtitle translation into Turkish as well as the decisions of the translators that lead the translation process. For this purpose, the norms that direct the translators' decisions will be analyzed in order to find out if “these decisions cause unnatural expressions or not”. This hypothesis will be tested through the analysis of two movies, one American and one British. The source and the target texts are examined within the framework of descriptive translation studies and the results that are obtained are evaluated as a step to be taken towards the systematisation of subtitle translations. Keywords: audio-visual translation, formulaic expressions, film translation, subtitle. iv ÖNSÖZ Bu çalışmanın yola çıkış gözlemi ve savı, film çevirilerinin, Türkçenin sözdizimsel ve anlambilimsel yapısına aykırı ifadeler içerdiğidir. Bu amaçla, Türkiye’de film çevirisi süreçlerini ve bu türün çeviri ürünlerini belirleyen normları incelenmeyi amaçladım. Çalışma kapsamında, bu normları Türkiye’de film çevirilerinde sık kullanılan çeviri yöntemlerinden “alt yazı” bağlamında değerlendirdim. Çalışmanın odağında, İngilizceden, özellikle film endüstrisinin ürettiği sinema filmlerinden yapılan çevirilerde, kaynak metinlerde sık kullanılan standartlaşmış günlük kalıp deyişlerin (ilişki sözleri, kalıplaşmış ifadeler, klişeler) alt yazı çevirisiyle Türkçeye aktarım sürecinde aldığı biçimler ve süreci yönlendiren kararlar bulunmaktadır. Bu tezi hazırlarken değerli görüşleriyle beni yönlendiren, cesaretlendiren sevgili hocam, danışmanım Prof. Dr. Alev Bulut’a, araştırmam sırasında sımsıcak dostluğuyla yanımda olan ev arkadaşım Olcay Ergülü’ye, yüksek lisans eğitimimin her anında beni destekleyen, moral veren, canım annem, babam, ağabeyim ve yengeme ve bu süreçte, her zaman yanımda olan, sevgisini her an hissettiğim Erdem Gaga’ya gönülden teşekkür ederim. v İÇİNDEKİLER ÖZ iii ABSTRACT iv ÖNSÖZ v İÇİNDEKİLER vi KISALTMALAR ix GİRİŞ 1 1. BÖLÜM GÖRSEL-İŞİTSEL METİNLERİN ÇEVİRİSİ 4 1.1. GÖRSEL İŞİTSEL ÇEVİRİ 4 1.2. GÖRSEL-İŞİTSEL ÇEVİRİ TÜRLERİ 5 1.3. FİLM VE FİLM ÇEVİRİSİ 8 1.3.1. Filmin Doğuşu 8 1.3.2. Film Çevirisi 10 1.4. FİLM ÇEVİRİSİ YÖNTEMLERİ 13 1.4.1. Dublaj (Seslendirme) 13 1.4.1.1. Dublaj Tarihine Genel Bakış 15 1.4.2. Alt yazı 16 1.4.2.1. Alt yazı Tarihine Genel Bakış 18 1.5. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE’DE FİLM ÇEVİRİSİ TARİHİ 19 1.5.1. Meslek olarak Film Çevirmenliği 19 1.5.2. Araştırma Alanı olarak Film Çevirisi 25 2. BÖLÜM TEZ KONUSU AÇISINDAN ÇEVİRİBİLİMDE KURAMSAL YAKLAŞIMLARA BAKIŞ 31 2.1. KURAMSAL YAKLAŞIMLARA BAKIŞ 31 vi 2.1.1. Gideon Toury ve Betimleyici Çeviribilim Çalışmaları 33 2.1.1.1. Çeviri Normları 33 2.1.1.2. Delabastita ve Çeviri Normları 35 3. BÖLÜM FİLMLERDE YER ALAN KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN ÇEVİRİSİ 37 3.1. KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLER VE SINIFLANDIRMA BİÇİMLERİ 37 3.2. FİLMLERDE YER ALAN KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN ÇEVİRİ YÖNTEMLERİ 44 3.3. FİLMLERDE YER ALAN KALIPLAŞMIŞ DEYİŞLERİN ÇEVİRİSİNE YÖNELİK DİLSEL ELEŞTİRİLER 47 4. BÖLÜM KALIPLAŞMIŞ DEYİŞ ÇEVİRİLERİNİ SEÇİLEN FİLM KESİTLERİNDE İNCELEME 53 4.1. YÖNTEM 53 4.2. İNCELEME ÖRNEKÇESİ 53 4.2.1. Konuşma Stratejisi İşaretleri (Gambits) 55 4.2.1.1. “I bet…” 55 4.2.1.2. “I am afraid…” 56 4.2.1.3. “The truth is…” 57 4.2.1.4. “You know…” 59 4.2.2. Örtmece (Euphemism) 61 4.2.3. Tabu ve Argo Deyişler 63 4.2.4. Ünlemler (Interjections) 66 4.2.5. Durum Formülleri 69 4.2.5.1. “Why don’t you” 69 4.2.5.2. “Do/ Would you mind” 71 4.2.5.3. “Take care (of you)” 72 4.2.5.4. “(I’m) Sorry" 73 SONUÇ 75 KAYNAKLAR 79 ŞEMA LİSTESİ 88 vii EKLER 89 EK A1. SORMACA 8 9 EK A2. YANITLAR 90 A2.1. Burçak Coşkundeniz, Profesyonel Çevirmen (02.05.2010) 90 A2.2. Burçak Kovaçlı, Profesyonel Çevirmen (12.03.2011) 92 A2.3. Emrah Serdar, Profesyonel Çevirmen (13.03.2011) 93 A2.4. Recep Yılmaz, Profesyonel Çevirmen (09.03.2011) 95 EK A2.4.1. Ek Sorular 97 EK A2.4.1.1. Yanıtlar 98 A2.5. Pınar Batum, Profesyonel Çevirmen (05.03.2011) 100 A2.6. Kaan Zanbakçı, Profesyonel Çevirmen (12.03.2011) 101 A2.7. Sema Razak, Profesyonel Çevirmen (14.03.2011) 103 A2.8. Sarkis Sarkis (Divxplanet Çevirmeni) (15.08.2011) 105 A2.9. Nazlı Çaloğlu (Divxplanet Çevirmeni) (15.08.2011) 107 A2.10. Can Rendeci (Divxplanet Çevirmeni) (16.08.2011) 109 EK B1. İNCELENEN FİLM KESİTLERİ 111 EK C1. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TEŞKİLAT VE GÖREVLERİ HAKKINDA KANUN 116 EK C2. SİNEMA FİLMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE SINIFLANDIRILMASINA İLİŞKİN USUL VE ESASLAR HAKKINDA YÖNETMELİK 146 viii KISALTMALAR BJD : Bridget Jones’s Diary Çev. : Çeviren MÇ : Metis Çeviri NJES : Nordic Journal of English Studies Ör. : Örnek PW : Pretty Woman RCTS : The Routledge Companion to Translation Studies RE : Routledge Encyclopedia of Translation Studies TSR : The Translation Studies Reader Yay. Haz. : Yayına Hazırlayan v.b. : Ve Benzeri v.d. : Ve Diğerleri ix