T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI BİR SİYASAL REJİM VE DEMOKRASİ UYGULAMASI OLARAK: VESAYETÇİ DEMOKRASİ DOKTORA TEZİ Hazırlayan Mehmet GÜNEŞ Tez Danışmanı Prof. Dr. Hikmet KAVRUK Ankara–2011 ÖNSÖZ Dünyadaki birçok insanın az da olsa hakkında fikir sahibi olduğu konuların başında, demokrasi yer almaktadır. Hayatın her alanında kendisini hissettiren demokrasi, artık insanların üzerinde kayıtsız kalacağı bir konu olmaktan çıkmıştır. İnsanın kendi belirlediği kurallarla kendini yönetmesine ilişkin olarak demokrasi, çağımızın rakipsiz durumda bulunan, en bilinen, en beğenilen ve en çok istenen yönetim modelidir. İnsanlığın topluluk olarak yaşamaya başladığı çağlardan günümüze değin, demokrasi fikri insanların zihninde daima çok farklı izler bırakmış ve üzerinde çok şeyler söylenip yazıldığı bir konu haline dönüşmüştür. Ancak tüm bunlara rağmen aslında demokrasi konusunda sanılanın aksine, yeryüzünde söylenmedik daha çok söz bulunmaktadır. Çünkü demokrasi düşüncesi tıpkı insanlığın ilerlemesi idealindeki, gelişmesi fikrindeki gibi daima bir devinim ve hareketlilik içerisindedir. Bu yüzden demokrasi düşüncesi kalıplaşmış, kendi içinde sabit kalan, sınırları önceden belirlenmiş bir anlayıştan ziyade, büyüyen ve gelişen insanlık için değişim fikrinin bir örneği olmaya devam etmektedir. Günümüzde insanlık hem bir yönetim ve hem bir ideal anlayış olarak demokrasiden çok şeyler beklemektedir. Küçük veya büyük ölçekli birçok toplumun ümidi olmayı sürdüren demokrasi, hali hazırda çağdaş tüm toplumlar için hep iyi olan, çokça övülen, her zaman istenen tüm doğruların temsil edildiği bir anlayışı belirtmektedir. Ancak çoğunluk tarafından her yönü ile tartışmasız bir doğru gibi görülen demokrasi, farklı uygulama ve algılamalarla insanlığa vaat ettiklerinin gerisinde kalan ve sonuçlarıyla başlangıçtaki demokrasi fikrine tamamen yabancı bir hale dönüştürülebilmektedir. Demokrasinin farklı bir versiyonu olarak sunulan ve çalışmanın da konusunu teşkil eden “vesayetçi demokrasi” de bahsedilenlerden biridir. Başta Türkiye olmak üzere demokrasisi ileri bir seviyede bulunmayan, ancak buna rağmen demokrasi üzerinden toplumsal sorunların üstesinden gelmeyi düşleyen toplumların mevcut demokrasi anlayışı olan “vesayetçi demokrasi”, gün geçtikçe demokrasinin gerçek taraftarları ve gizli karşıtları arasında adı konulması ve içeriği aydınlatılması gereken sorunlu bir alanda yer almaktadır. Kamu yönetimi, ii hukuk, siyaset v.b. konu alanlarının tam ortasında yer alan bu sorunlu alanı aydınlatmak adına, vesayetçi demokrasinin artık bir demokrasi uygulaması olmaktan çıkarak bir siyasal rejime dönüşmesindeki sebepler incelenmelidir. Bu sağlamak için vesayete yatkın toplumsal kamu yönetim kültürünün, toplumsal siyaset anlayışı ile ne şekilde birleştiği ve ortaya nasıl bir vesayetçi demokrasi kültürünün çıktığı işte bu çalışmada belirlenmek istenmiştir. Çeşitli düşüncülerde dile getirilen ancak kuramsal bir tabana dayanmayan “vesayetçi demokrasi” konusu bir doktora tezi olarak ilk defa ele alınmaktadır. Farklı disiplinleri içine alan bir konu olarak vesayetçi demokrasi anlayışı, bir siyasal rejim niteliği ve özellikle Türkiye uygulamaları ile bu çalışmada ortaya konulmaktadır. Tez çalışması sonunda elde edilecek verilerle Türk yönetim ve siyasal kültürünün daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir. Uzun süren tez çalışmaları süresince bana karşı daima kolaylaştırıcı olan hocam Prof. Dr. Kemal Görmez’e, eksiksiz bir yardımseverlik ve dostlukla danışmanım olarak bilgi, anlayış ve hoşgörüsüne her zaman ihtiyaç duyduğum hocam Prof. Dr. Hikmet Kavruk’a ve doktora eğitimim boyunca bana yol gösteren, yardımcı olan tüm öğretim üyelerine teşekkürlerimi sunuyorum. Son olarak beni zorlu bir mesleğin içindeyken daha çok öğrenmek adına her zaman destekleyip çalışmalarıma fırsat veren, fedakârlıkta hakkını hiçbir zaman ödeyemeyeceğim sevgili eşime ve benim için dünyanın anlamı olan kızlarıma en içten duygularımla minnettarım. Mehmet GÜNEŞ iii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ…………………………………………………………………………………..i İÇİNDEKİLER………………………………………………………………………….iii KISALTMALAR………………………………………………………………………..ix GİRİŞ…………………………………………………………………………………...1 BİRİNCİ BÖLÜM DEMOKRASİ - VESAYET: TEORİK VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. DEMOKRASİ TEORİSİNİN KAVRAMSAL ÇÖZÜMLENMESİ VE TARİHSEL GELİŞİMİ………………………………………….................................9 1.1.1. Demokrasinin Tanımlanması Sorunu…………………………………..9 1.1.2. Demokrasi Kavramının Etimolojik Anlamı…………………………... 12 1.1.3. Demokrasi Kavramının Benzer Kavramlarla İlişkisi………….......... 13 1.1.4. Demokrasinin Tarihsel Gelişimi…………………………………........ 14 1.1.4. 1. Antik Demokrasi Dönemi ve Uygulamaları………………...14 1.1.4. 2. Klasik Demokrasiden Modern Demokrasiye Geçiş……….17 1.1.4. 3. Demokratikleşme Dalgaları……………………………........21 1.2. DEMOKRASİNİN TANIMI VE İÇERİĞİ……………………………………....22 1. 2.1. Demokrasi Kavramının Çeşitliliği……………………………………..23 1. 2.2. Demokrasinin İlkesel Tanımı………………………………………….25 1. 2.3. Demokrasinin Çok Anlamlılığı…………………………………….......26 1. 2.4. Demokrasi Tanımındaki Unsurlar…………………………………….27 1. 2.5. Demokrasinin Diğer Tanımları………………………………………...29 1.3. DEMOKRASİNİN TEMEL İLKELERİ…………………………………………31 1.4. FARKLI DEMOKRASİ YAKLAŞIMLARI ……………………………………..37 1.4.1. Demokrasilerde Farklı Uygulamalar…………………………………..40 1.4.2. Demokrasinin Hâkim Temsilcisi: Liberal Demokrasi………………..42 1.4.2.1. Liberal Demokrasinin Diğer Demokrasi Teorilerinden Ayrılan Farkları ……………………………....................................................43 1.4.2.2. Liberalizm ile Demokrasi Arasındaki Farklılıklar……………46 iv 1.5. TÜRK ANAYASASINDA BELİRTİLEN DEMOKRASİ ANLAYIŞI……….......50 1.5.1. Duygusal Demokrasi Anlayışı………………………………………….51 1.5.2. Anayasa Mahkemesine Göre Demokrasi……………………………..52 1.6. VESAYET KAVRAMININ ÇÖZÜMLENMESİ VE ÖZELLİKLERİ…………..53 1.6.1. Vesayet Kavramı ve İçeriği……………………………………………..53 1.6.2. Hukukta Vesayet Kavramı………………………………………………54 1.6.2.1. Medeni Hukukta Vesayet Kavramı…………………………...55 1.6.2.1.1. Kamu vesayeti ve Özellikleri……………………...56 1.6.2.2. İdare Hukukunda Vesayet Kavramı………………………….57 1.6.2.2.1. İdari Vesayet Yetkisinin İçeriği…………...............59 1.6.2.2.2. İdari Vesayet Yetkisinin Amacı……………………61 1.6.2.2.3. İdari Vesayet Yetkisinin Özellikleri……………….63 1.6.2.3. Devletler Hukukunda Vesayet Kavramı……………………..64 1.6.2.3.1. Vesayet Rejiminin Uygulanması…………............65 1.6.2.4. İslam Hukukunda Vesayet Kavramı…………………………67 1.7. VESAYETÇİ DEMOKRASİNİN KAPSAMI……………………………………67 1.7.1. Demokrasi Düşüncesinde Vesayet……………………………………68 1.7.2. Vesayetçi Demokrasi ve Yarı-Demokrasi İlişkisi…………………….71 1.7.3. Vesayetçi Demokrasilerin Kırılganlığı………………………………...72 1.7.4. Bir Paradoks Olarak Vesayetçi Demokrasi…………………………..74 1.8. VESAYETÇİ DEMOKRASİ DÜŞÜNCESİNİN KÖKENLERİ……………….75 1.8.1. Halkın Yetersizliği Anlayışı……………………………………………..76 1.8.2. Özel Bilgi İlkesi…………………………………………………………..77 1.8.3. Platon’un “Metaller Mitosu” (Irk Öğretisi) Yaklaşımı…………………78 1.8.4. Korumacılık –Muhafızlık Düşüncesi…………………………………..79 1.8.5. Dürtü Sorunu Yaklaşımı………………………………………………...81 1.9. VESAYETÇİ DEMOKRASİ KAVRAMININ TANIMI VE KULLANIMI……....84 1.9.1.Vesayetçi Demokrasinin Tanımı……………………………………….85 1.9.2.”Vesayetçi Demokrasi” Kavramının Kullanımı………………………..86 1.9.3. Tek Partili Dönemlerde Vesayetçi demokrasi………………………..88 1.9.4. Bir Siyasal Sistem Olarak Vesayetçi Demokrasi…………………….90 1.10. VESAYETÇİ DEMOKRASİNİN ÖZEL GÖRÜNÜMÜ………………………92 1.10.1. Vesayet Yetkisi (Tutelary Power)…………………………………... 93 1.10.2. Mahfuz Alanlar (Reserve Domains)………………………………....93 v 1.10.3. Seçim Sürecinin Yeniden Yönlendirilmesi (Manipulation of the Electoral Process)……………………………………………………..94 1.10.4. Askeri Rejimin Eylem ve İşlemlerinin İptal Edilemezliği………......95 1.10.5. Af ve Bağışıklık Yasaları……………………………………………...95 1.11. VESAYETÇİ DEMOKRASİ ÖRNEKLERİ…………………………………..96 1.11.1. Latin Amerika Ülkelerindeki Vesayetçi Demokrasiler…………….96 1.11.2. Uzak Doğu Asya Ülkelerinde Vesayetçi Demokrasiler…………..99 1.11.3. Endonezya’daki Vesayetçi Demokrasi……………………………100 1.11.4. İran’daki Vesayetçi Demokrasi…………………………………….103 1.11.5. Mısır’daki Vesayetçi Demokrasi…………………………………...106 1.11.6. Portekiz’deki Vesayetçi Demokrasi……………………………….108 İKİNCİ BÖLÜM VESAYETÇİ DEMOKRASİNİN ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ 2.1. EGEMENLİĞİN KAYNAĞI VE KULLANIMI AÇISINDAN VESAYETÇİ DEMOKRASİ………………………………………………………………………..111 2.1.1. Egemenlik Kavramının İçeriği………………………………………112 2.1.2. Devlet İktidarı Olarak Egemenliğin Tarihsel Gelişimi…………….113 2.1.2.1. Egemenliğin Antik Dönemdeki Anlamı……………………113 2.1.2.2. Egemenliğin Klasik Dönemdeki Anlamı…………………..114 2.1.2.3. Egemenliğin Modernlik Öncesi Anlamı: Bodin’in Fikirleri……………………………………………………….115 2.1.2.4.İlk Vesayetçi Egemenlik Anlayışı: Hobbes’un Fikirleri……………………………………………………….117 2.1.2.5. Demokratik Egemenlik Anlayışı……………………………119 2.1.3.Demokrasilerde Millet Halk Parlamento Egemenliği Ayırımı………………………………………………………..122 2.1.3.1. Demokraside Parlamento Egemenliği…………………….123 2.1.3.2. Demokraside Millet-Halk Egemenliği………….................124 2.1.3.3. Millet- Halk Egemenliğinin Ayırımı…………………………125 2.1.4. Temsili Demokrasilerde Egemenliğin Kullanılması………………126 2.1.4.1. Siyasal Temsilin çeşitleri………………………….128 2.1.5.Değişen Egemenlik Anlayışında Vesayetçi Demokrasinin Yeri…………………………………………………………................129 vi 2.2. VESAYETÇİ DEMOKRASİYE YÖN VEREN ELİTİST (SEÇKİNCİ) ANLAYIŞ…………………………………………………………………………….134 2.2.1. Elitist (Seçkinci) düşüncenin Anlamı……………………………….135 2.2.1.1. Elit Kavramının Etimolojik Anlamı………………………..137 2.2.1.2. Elit Kavramının Gelişimi…………………………………...137 2.2.1.2.1. Mosca’nın Görüşleri…………………………....138 2.2.1.2.2. Michels'in Görüşleri…………………………….139 2.2.1.2.3. Klasik Elitistlerin Ortak Düşünceleri…………..140 2.2.2. Vesayetçi Demokratik Elitizm………………………………………141 2.2.2.1.Schumpeter’in Görüşleri……………………………………141 2.2.2.2.Schumpeter Sonrası Görüşler……………………………..144 2.2.2.2.1. Gerçekçi Elit Kuramcıları……………………….144 2.2.2.2.2. İstikrarlı Demokrasi Kuramcıları……………….147 2.3. VESAYETÇİ DEMOKRASİDE DEMOKRATİK ELİTİZMİN TEMEL TEZLERİ……………………………………………………………………………..149 2.4. DEMOKRATİK ELİTİZMİN VESAYETÇİ DEMOKRASİYE ETKİSİ………151 2.4.1. Demokratik Elitizimde Halkın Kayıtsızlığı Sorunu……………….152 2.4.2. Demokratik Elitizimde Katılım ve Temsil………………………....153 2.4.3. Demokratik Elitizimde Ortak İyi…………………………………….155 2.4.4. Demokratik Elitizimde Muhalefet…………………………………..156 2.5. VESAYETÇİ DEMOKRASİ MİLİTAN DEMOKRASİ İLİŞKİSİ…………….159 2.5.1. Çoğulculuğun Gerçek Demokrasideki Yeri……………………….159 2.5.2. Militan Demokrasi Anlayışının İçeriği…………………….............161 2.5.2.1. Militan Demokrasinin Tanımı……………………………..162 2.5.2.2. Militan Demokrasi Anlayışının Kökeni…………………..162 2.5.3. Militan Demokrasinin Vesayetçiliğe Etkisi…………….................164 2.5.4. Demokrasinin Vesayetçi Anlayıştan Korunması………………....167 2.6.VESAYETÇİ DEMOKRASİDE CUMHURİYETÇİ ANLAYIŞIN YERİ…….........................................................................................................169 2.6.1. Demokrasi-Cumhuriyet İlişkisi…………………………………….169 2.6.1.1. Cumhuriyetçilik Düşüncesinin Gelişim ve İçeriği……….169 2.6.1.2. Cumhuriyet ve Demokrasinin Farklılığı………………….174 2.6.2. Vesayet-Cumhuriyet İlişkisi………………………………………..178 2.7. VESAYETÇİ DEMOKRASİDE HUKUK ANLAYIŞI ………………..............186 2.7.1. Hukuk Devleti Anlayışı……………………………………………..187 2.7.2. Hukukun Üstünlüğü Anlayışı………………………………………189 2.7.3. Kanun Devleti Anlayışı……………………………………………..190 2.7.4. Vesayetçi Demokrasinin Hukuk Anlayışı Tercihi ………………..191 2.8. VESAYETÇİ DEMOKRASİDE ÇOĞULCULUK…………………………….196 vii 2.8.1. Demokraside Çoğunluğun Yönetme Hakkı……………………….196 2.8.2. Çoğunlukçu Demokrasi Anlayışı……………………………………198 2.8.3. Demokraside Çoğulculuk……………………………………………199 2.8.4. Vesayetçi Demokraside Çoğulcu Anlayışın Yeri………………….203 2.9. SİVİL TOPLUM-VESAYETÇİ DEMOKRASİ İLİŞKİSİ……………………..205 2.9.1. Demokraside Sivil Toplumun Yeri………………………………….206 2.9.2. Sivil Toplum Kavramının İçeriği…………………………………….208 2.9.2.1. Sivil Toplumun Tanımı……………………………………..210 2.9.2.2. Sivil Toplum Kavramının Tarihçesi……………………….211 2.9.2.2.1. Hegel’in Sivil Toplum Anlayışı………………...214 2.9.2.3. Sivil Toplum-Devlet İlişkisi………………………………...216 2.9.3. Sivil Toplumda Vesayet- Demokrasi İlişkisi……………………….218 2.10. VESAYETÇİ DEMOKRASİDE SİYASAL KÜLTÜR SORUNU…………..223 2.10.1. Siyasi Kültürün Demokrasideki Yeri……………………..............225 2.11.VESAYETÇİ DEMOKRASİLERDE VESAYET MAKAMLARI OLARAK BÜROKRASİNİN KONUMU VE ETKİLERİ ………..........................................229 2.11.1. Bürokrasinin Vesayetçi Hâkimiyeti………………………………..230 2.11.2. Bürokrasi ve Siyaset İlişkisi………………………………………..234 2.12. VESAYETÇİ DEMOKRASİDE PARTİ PATRONAJI VE AŞIRI PARTİ DİSİPLİNİ…………………………………………………………………………… 239 2.12.1. Siyasi Partilerin Demokrasideki Önemi………………………….240 2.12.2. Aşırı Disiplinli Parti Anlayışının Vesayetçi Demokrasiye Etkisi………………………………………………………………...242 2.12.3. Parti içi demokrasi Sorunu………………………………………..246 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE’DEKİ VESAYETÇİ DEMOKRASİ 3.1. TÜRKİYE’DEKİ SİVİL TOPLUM ANLAYIŞININ VESAYETÇİ DEMOKRASİYE ETKİSİ…………………………………………………………...251 3.1.1. Osmanlı’da Vesayetçi Kültür ve Sivil Toplum……………………...251 3.1.2.Cumhuriyetle Beraber Vesayetçi Bürokrasi ve Sivil Toplum….………………………………………………………………259 3.1.3. Türkiye’de Sivil Toplum Örgütlerinin Vesayete Yatkınlığı ve Devletçi Özelliği………………………………………………………………….266 viii 3.2. TÜRKİYE’DE SİYASAL KÜLTÜRÜN VESAYETÇİ NİTELİĞİ…………….272 3.3. TÜRKİYE’DEKİ VESAYETÇİ PARTİ İÇİ DEMOKRASİ ANLAYIŞI………275 3.4. TÜRK SİYASAL KÜLTÜRÜNDE VESAYETÇİ SEÇKİNCİLİK…………... 288 3.5. VESAYETÇİ DEMOKRASİNİN OLUŞUMUNDA TÜRK DEVLET YÖNETİM GELENEĞİNİN ETKİSİ…………………………………………………………….290 3.5.1. Türk Devlet Geleneğinde Vesayetçi Yapının Patrimonyal Kökenleri……………………………………………………………………………..291 3.5.2. Vesayetçi Merkez-Demokratik Kenar Gerilimi………….................294 3.5.3. Yönetim Geleneğinde İdeal Düzenin Vesayetçi İçeriği……………295 3.6. TÜRKİYE’DE BÜROKRASİNİN VESAYETÇİLİĞİ…………………………299 3.6.1. Osmanlı’da Bürokratik Yapının Kökenleri…………………………..300 3.6.2. Cumhuriyete Aktarılan Bürokratik Düşünce Yapısı………………..303 3.6.3. Tek Parti Döneminde Vesayetçi Bürokrasinin Gelişimi……………308 3.6.4. Tek Parti Dönemi Sonrası Bürokratik Vesayet……………………..310 3.6.5. Askeri Bürokrasinin Türk Siyasi Sistemindeki Yeri………………...316 3.7. TÜRKİYE’DE VESAYETÇİ DEMOKRASİ VE CUMHURİYET İLİŞKİSİ………………………………………………………………………………325 3.7.1.Modernleştirici Cumhuriyetin Gölgesinde Kalan Türk Demokrasisi…………………………………………………………..326 3.7.1.1.Cumhuriyetle Beraber Yükselen Pozitivist Siyaset Anlayışı……………………………………………………..327 3.7.1.2.Türkiye Cumhuriyetinin Demokrasi için Sınıf Anlayışı……………………………………………………..331 3.7.1.3.Cumhuriyet İdeolojisi Olan Kemalizm’in Demokrasiye Bakışı……………………………………………………….333 3.7.2. Tek Parti Dönemi ve Vesayetçi Demokrasi Uygulamaları……….335 3.7.2.1.Vesayetçi Parti Anlayışı…………………………………...336 3.7.2.2. Türkiye’deki Vesayetçiliğin Sürekliliği Görüşü………….342 3.7.2.3.Tek Parti Dönemi Vesayetçi Demokrasi Uygulamaları……………………………………………...343 3.7.3. Çok Partili Dönemde Vesayetçi Demokrasi Uygulamaları………346 SONUÇ……………………………………………………………………………... 360 KAYNAKÇA………………………………………………………………………….365 ÖZET…………………………………………………………………………………410 ABSTRACT………………………………………………………………………….412 ix KISALTMALAR a. g. e. : adı geçen eser a. g. m. : adı geçen makale a. g. t. : adı geçen tez AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi AMD : Anayasa Mahkemesi Dergisi AMKD : Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi As : Askeri AYİM : Askeri Yüksek İdare Mahkemesi AYM : Anayasa Mahkemesi Bkz. : Bakınız Böl. : Bölüm Bsk. : Baskı C. : Cilt CHP : Cumhuriyet Halk Partisi Çev. : Çeviren D. : Daire Der. : Derleyen DP : Demokrat Parti E. : Esas Ed. : Editör Ens. : Enstitü GÜHFD : Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi GÜİİBFD : Gazi Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Haz. : Hazırlayan HSYK : Hakim ve Savcılar Yüksek Kurulu İÜHFD : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi K. : Karar Kan. : Kanun KHK : Kanun Hükmünde Kararname