TC. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı DASKYLEİON’DA AKHAEMENİD SATRAPLIĞI SONU VE HELLENİSTİK DÖNEM DOKTORA TEZİ Hülya BULUT 92-99-545 DANIŞMANI Prof. Dr. Tomris BAKIR İZMİR-2007 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne sunduğum “Daskyleion’da Akhaemenid Satraplığı Sonu ve Hellenistik Dönem” adlı doktora tezinin tarafımdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir şekilde hazırlandığını, tezimde yararlandığım kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdiğimi onurumla doğrularım. Hülya BULUT II III İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………….IV ÖNSÖZ...……………………………………………………………………………..VII GİRİŞ...............................................................................................................................1 BÖLÜM I. DASKYLEİON’UN YERİNİN BELİRLENMESİ VE DASKYLEİON KAZILARI TARİHİ.......................................................................................................4 I.A. 1. DÖNEM DASKYLEİON KAZILARI (1954 – 1959)...................................................8 I.B. 2. DÖNEM DASKYLEİON KAZILARI ( 1988 VE SONRASI)........................................11 BÖLÜM II. TARİHİ OLAYLAR................................................................................14 II.A. AKHAEMENİD SATRAPLIĞI SONU ( M.Ö. 388 – 334)................................14 II.A.1. Büyük Satrap Ayaklanması (366-360)........................................................16 II.A.2. M.Ö. 388-334 Arasında Daskyleion Satrapları...........................................20 II.A.2.a.Ariobarzanes (Ar¤obarzanhw , Ariyabrdana ) 388 – 363/2......................20 II.A.2.b. Artabazos II ( Artavazda ) M.Ö. 363/2 – 352...........................................21 II.A.2.c.Arsites (Satrap Yardımcısı?) 352 – 334.....................................................23 II. B. HELLENİSTİK DÖNEM...................................................................................24 II.B.1. BÜYÜK İSKENDER VE DİADOKHLAR DÖNEMİ..............................24 (M.Ö.334-280)........................................................................................................24 II.B.2. M.Ö. 280-130 ARASINDA HELLESPONTOS PHRYGİA’SI VE DASKYLEİON.......................................................................................................28 BÖLÜM III: GEÇ AKHAEMENİD VE HELLENİSTİK DÖNEMDE DASKYLEİON’DAKİ YAPILAR...............................................................................30 III.A. HİSARTEPE’NİN KUZEYİNDEKİ YAPILAR...............................................30 1 Nolu Yapı ............................................................................................................31 A Odası...............................................................................................................31 A Odasında Ele Geçen Buluntular .....................................................................34 B Odası................................................................................................................38 B Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................42 C Odası................................................................................................................50 C Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................52 D Odası ..............................................................................................................56 D Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................57 E Odası................................................................................................................58 2 Nolu Yapı.............................................................................................................59 A Odası...............................................................................................................59 A Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................61 B Odası................................................................................................................66 B Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................68 C odası.................................................................................................................72 2 Nolu Yapı B Odası Altındaki Yapı..................................................................73 2 Nolu Yapı B Odası Altındaki Yapıda Ele Geçen Buluntular ..........................74 3 Nolu Yapı ............................................................................................................75 IV 3 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular..................................................................76 4 Nolu Yapı.............................................................................................................79 A Odası ..............................................................................................................79 B Odası................................................................................................................81 A Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................82 5 Nolu Yapı.............................................................................................................85 A Odası ..............................................................................................................85 A Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................87 B Odası................................................................................................................90 B Odasında Ele Geçen Buluntular......................................................................92 C Odası................................................................................................................95 D Odası...............................................................................................................96 E Odası................................................................................................................97 6 Nolu Yapı...........................................................................................................100 6 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular ...............................................................101 7 Nolu Yapı...........................................................................................................102 A Odası ............................................................................................................102 A Odasında Ele Geçen Buluntular ...................................................................103 B Odası..............................................................................................................104 B Odasında Ele Geçen Buluntular....................................................................104 8 Nolu Yapı...........................................................................................................105 8 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular................................................................107 9 Nolu Yapı...........................................................................................................108 A ve B Odası.....................................................................................................108 A Odasında Ele Geçen Buluntular....................................................................110 C Odası..............................................................................................................112 III.B. HİSARTEPE GÜNEYİNDEKİ YAPILAR.....................................................113 10 Nolu Yapı ........................................................................................................113 A Odası Doğusundaki Mekanda Ele Geçen Buluntular....................................114 A Odası.............................................................................................................116 B Odası..............................................................................................................118 10 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular..............................................................119 11 Nolu Yapı.........................................................................................................123 11 Nolu Yapı ve Dışında Ele Geçen Buluntular...............................................126 12 Nolu Yapı ........................................................................................................128 13 Nolu Yapı.........................................................................................................129 14 Nolu Yapı.........................................................................................................138 A Odası.............................................................................................................138 14 Nolu Yapıda Ele Geçen Buluntular..............................................................140 15 Nolu Yapı ve Çevresi.......................................................................................142 15 Nolu Yapı ve Çevresinde Ele Geçen Buluntular..........................................147 BÖLÜM IV.4. YÜZYIL VE HELLENİSTİK DÖNEM KENT PLANLAMASINDA DASKYLEİON’UN YERİ..........................................................................................150 IV. A YERLEŞIM PLANI..............................................................................................150 IV.A.1. Geç Akhaemenid Dönem Öncesi Daskyleion’da Yerleşim.....................150 V IV.A.2. Geç Akhaemenid Dönem ve Hellenistik Dönem’de Daskyleion’da Yerleşim................................................................................................................154 IV.B. 1, 2 VE 5 NOLU YAPILAR ÜZERINE GÖZLEMLER...............................................163 BÖLÜM V.GEÇ AKHAEMENİD VE HELLENİSTİK DÖNEM’DE BULUNTULAR IŞIĞINDA DASKYLEİON’UN DEĞERLENDİRİLMESİ.......170 V.A. GEÇ AKHAEMENID DÖNEM...............................................................................170 V.A. 1. Attika Kırmızı Figürlü Seramikler...........................................................170 V.A. 2. Attika Siyah Firnisli Seramikler...............................................................172 V.A.3. Daldırma Firnisli Seramikler.....................................................................176 V.A. 4. Akhaemenid Kase....................................................................................176 V.B. HELLENISTIK DÖNEM........................................................................................177 V.B.1. Batı Yamacı Seramikleri...........................................................................177 V.B.2. Kalıp Yapımı Kaseler................................................................................179 V.B.3.Lagynos Seramikler....................................................................................183 V.B.4. Daldırma Firnisli Seramikler.....................................................................185 V.B.5. Nümizmatik Buluntular.............................................................................186 BÖLÜM VI. SONUÇ..................................................................................................189 BÖLÜM VII. FİGÜR, ŞEKİL VE LEVHA LİSTELERİ.......................................194 FİGÜR LİSTESİ.......................................................................................................194 ŞEKİL LİSTESİ........................................................................................................194 LEVHA LİSTESİ......................................................................................................195 BİBLİYOGRAFYA VE KISALTMALAR……………………………...............197 VI ÖNSÖZ Daskyleion’un Geç Akhaemenid Dönem ve Hellenistik dönemdeki varlığını arkeolojik verilerle ortaya koymayı amaçlayan bu çalışma, Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal dönemi ve Prof. Dr. Tomris Bakır başkanlığında devam etmekte olan yeni dönem kazılarından elde edilen malzemeyi kapsamaktadır. Bu konuyu çalışmamı öneren Hocam Prof. Dr. Tomris Bakır, çalışma süresince fikir ve görüşleriyle beni her zaman yönlendirmiştir. Bunun yanı sıra, öğrenciliğimin ilk yıllarından itibaren Daskyleion’da birlikte çalışma fırsatını sunan, bakış açımın şekillenmesinde hatırı sayılır bir payı olan, çalışma zorluklarını aşmamda bana verdiği güven ve manevi destekten dolayı kendisine şükranlarımı sunarım. Tezin çalışmalarını başından itibaren değerlendiren Tez İzleme Komitesi Prof. Dr. Ersin Doğer ve Yard. Doç. Dr. Akın Ersoy’dan oluşmaktadır. Değerli hocalarım Prof. Dr. Ersin Doğer’e yönlendirmelerinden, Yard. Doç. Dr. Akın Ersoy’a mimari bakış açısından yaptığı saptamalardan dolayı çok teşekkür ederim. Ayrıca, Muğla Üniversitesi Arkeoloji Bölümü başkanı Prof. Dr. Adnan Diler’e teşekkür ederim. Çalışırken karşılaştığım zorluklarda beni yorulmadan dinleyen ve her zaman desteğini hissettiğim Doç. Dr. R. Gül Gürtekin-Demir’e teşekkürlerimi burada bir defa da yazılı olarak tekrarlamak isterim. Daskyleion’da çalışmış olan Doç. Dr. Gürcan Polat ve Yard. Doç. Dr. Yasemin Polat’a bilgi ve tecrübelerini her zaman benimle paylaştıkları ve destekledikleri için çok teşekkür ederim. Tez kapsamında yapılan literatür çalışmasının büyük bir bölümü Martin Harrison Memorial Fund bursuyla Oxford Üniversitesi kütüphanelerinde ve DAI- İstanbul kütüphanesinden yapılmıştır. Bu vesile ile yardım ve desteklerinden dolayı Prof. Dr. R.R.R. Smith, Jim Coulton ve özellikle konukseverliğinden dolayı Elizabeth Harrison’a teşekkür ederim. Alman Arkeoloji Enstitüsü İstanbul şubesi çalışanlarına sağladıkları araştırma imkanından dolayı teşekkür ederim. Doktora eğitimim sırasında Alman Akademik Değişim Servisi’nin (DAAD) iki aylık dil bursu ile Freiburg Goethe Enstitüsü’nde bulunma fırsatım oldu. Bu imkanı tanıdıkları için kendilerine teşekkür ederim. VII Kendisi Perge evlerini doktora tezi olarak çalışan Doç Dr. Turgut Hacı Zeyrek’e fikirleri, değerli arkadaş ve meslektaşlarım Dr. Fikret Özbay’a yardımları ve Dr. Hüseyin Cevizoğlu’na görüşleri için teşekkür ederim. Tezin, özellikle seramik çizimlerini yaparken fikir ve uzmanlığına güvenerek danıştığım sevgili meslektaşım ve arkadaşım Araş. Gör Fuat Yılmaz’ı burada anmadan geçmek istemem. Birçoğunu kullanamamış olmama rağmen, kalıp yapımı kabartmalı kaselerin çiziminde yardımını gördüğüm Arkeolog Günsel Ö. Güngör’e teşekkür ederim. Çalışmamın özellikle son aşamalarında yardımlarını hiç esirgemeyen, evde rahat bir çalışma ortamı sağlayan sevgili meslektaşım ve arkadaşım Araş.Gör. Sevgiser Akat ve başından itibaren manevi desteğinden dolayı sevgili arkadaşım ve meslektaşım Seval Konak’a ve yardımlarından dolayı Ahmet Özenir’e teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Son olarak, sadece çalışmam sırasında değil hayatım boyunca varlık ve desteklerini her zaman yüreğimde hissettiğim sevgili aileme ne kadar teşekkür etsem azdır. Hülya Bulut İzmir-2007 VIII GİRİŞ Perslerin Anadolu’da kurmuş olduğu dört satraplık merkezinden1 biri olan Daskyleion satraplığının merkezi ( tayaiy drayahyā2) Balıkesir, Manyas gölünün (Daskylitis Limne3) güneydoğu kıyısında, Ergili Köyü’nün 2 km batısında yer alan Hisartepe ve çevresinde yer almaktadır. Propontis, Mysia ve Hellespontos Phrygiası sınırlarının birbirine karıştığı bölgede önemli bir konuma sahip olan Daskyleion’da yerleşimin izleri 8. yüzyıla kadar gitmektedir. Ancak merkez, en güçlü olduğu dönemi Pers hakimiyeti sırasında, Orta Akhaemenid dönemde4 yaşamıştır. Xenophon5, Daskyleion satraplığını Büyük Kyros’un kurduğunu, Pharnukhos’u Aiolis ve Hellespontos Phrygiası’na satrap6 olarak gönderdiğini söyler, ancak son yapılan araştırmalar satraplığın Megabates ( 480-477) veya I. Artabazos (477-468) dönemi öncesine kadar Sardis’e bağlı yöneticiler tarafından yönetildiğini ileri sürer7. Orta Akhamenid dönemi (477-388) izleyen ve tezin konusunu oluşturan Geç Akhaemenid dönem (388-334), ayaklanmalarla birlikte artık satraplığın gücünün zayıflamaya başladığı dönemdir. 334 yılında Makedonya kralı Büyük İskender’in8 Granikos9 1 Herodotos III. 90: İonia’lılar, Asya Manisa’lıları, Aiolia’lılar, Karia’lılar, Lykia’lılar,Milia’lılar, Pamphilia’lılar (bunların hepsi vergi bakımından bir arada sayılıyorlardı) hazineye dört yüz talent gümüç ödüyorlardı. Birinci hükümet burasıydı. Mysia, Lydia, Lasonia, Kabalia ve Hytenneia beş yüz talent. İinci hükümet buydu. Hellespontos’da Yunanistan’dan gelirken sağda oturanlar, Phrygia, Asya Thrak’ları, Paphlagonia, Mariandyn, Suriye üç yüz talant; üçüncü hükümet de bu. Kilikia’lılardan günde bir aneden üç yüz altmış beyaz at ve bei yüz talant gümü; bunun kırk talantı Kilikia’daki atlı birlikler garnizonuna ayrılmıştı ve kalan üç yüz altmış talantı Dareios’a gidiyordu. Burası da dördüncü hükümetti. 2 Yirmi üç adet satraplık merkezinin adının verildiği Dareios’un Behistun yazıtının altıncı paragrafında, Sardes/Lydia ve Ionya’dan önce deniz kıyısındaki halk (tayaiy drayahyā) tanımı kullanılmıştır. tayaiy drayahyā = tå prÚw yalãssh ©ynh = ≤ Daskul›tiw sarpe¤a= deniz kıyısındaki halk olarak bahsedilen satraplığın Daskyleion olduğu düşünülmektedir (daha detaylı bilgi için bkz: Schmitt 1972, 522-527. 3 Strabon, Geographika, XII.IV.22; XII.VIII.9,11;XIII.I.9 (Daskylitis gölünün Aphnitis gölü adıyla anıldığı belirtilir). 4 Bakır tarafından ortaya konulan, Daskyleion’daki Pers dönemi kronolojisi için bkz. Bölüm II.A. 5 Xenophon, Kyropaidia VIII.VI.7. Xenophon bu pasajından, Kyros’un bu pozisyona istekli olan arkadaşları arasından en iyilerini seçerek ilgili ülkelere satrap olarak atadığını öğreniyoruz; Megabazos Arabistan, Artabatas Kapadokya, Artakamas Büyük Phrygia, Khrysantas Lydia ve İonia, Adusios Karia, Pharnukhos Aiolis ve Hellespontos Phrygiası’na gönderiliyor. 6 Xenophon, Kyropaidia VIII.VI.6. Satrap sözcüğü, Pharnukhos’un adının geçtiği 7 nolu pasajdan bir önceki 6 nolu pasajda geçer: toÁw fiÒntaw satrãpaw 7 Balcer 1993, 81. 8 Bu çalışmada III. Alexandros yerine Türkçe literatürde kullanıldığı gibi Büyük İskender adıyla kullanılacaktır. 9 Daskyleion’un 90 km batısında bulunan Biga’da. 1 zaferiyle birlikte Pers hakimiyetine son vermesinin ardından Daskyleion’un içinde bulunduğu Hellespontos Phrygiası artık Makedonya egemenliğine girmiştir. Çalışmanın amacını, Daskyleion’un Geç Akhaemenid dönem ve Hellenistik dönemdeki varlığını, 1953-1959 ve 1988-2004 yılları arasında açığa çıkarılan verilerle ortaya koymak oluşturmaktadır. Tezin birinci bölümünde, Daskyleion’un yerinin belirlenmesi ve kazılar tarihi anlatılmıştır. Bu bölümde, Behistun Yazıtı’nda deniz kıyısındaki halk olarak tanımlanan satraplığın 1900’lü yılların sonuna dayanan lokalizasyon çalışmaları, ilk kazılar ve ulaşılan sonuçların ardından yaklaşık 30 yıl sonra yeniden başlatılan sistematik kazılar üzerinde durulmuştur. Geç Akhaemid dönem 4. yüzyıl başlarından, yüzyılın son dörtlüğü arasındaki zaman dilimini kapsamaktadır. Onu izleyen Hellenistik dönem ise Granikos savaşı ile başlayıp 130 yılına kadar devam etmektedir. Bu uzun zaman dilimi içinde Daskyleion tarihi, satrapları ve Hellespontos Phrygiası’ndaki durumu ikinci bölümde verilmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise Daskyleion’un yer aldığı Hisartepe üzerinde bugüne kadar yapılan kazılarda ortaya çıkarılan Geç Akhaemenid döneme ve Hellenistik döneme tarihlenen yapılar incelenmiştir. Bu bölümün oluşturulabilmesi için 1953-1959 yılları arasındaki kazı yayınları, 1988-2004 yılları arasındaki kazı raporları incelenmiştir. Ortaya çıkarılan yapılar bazen bir, bazen birkaç açma adı altında kazıldığı için ayrı ayrı değerlendirilen açma sonuçları bir araya getirilerek bir sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu çalışma sırasında sektörlerden gelen 4 - 2. yüzyıl arasında seramiklerin neredeyse tamamı çizilmiş ve kodlarına göre ayrılmıştır. Ancak yapılan bu değerlendirmenin tamamı çalışmaya alınmamıştır. Yapılar, mekan mekan anlatılmıştır. Ardından, her bir mekanda ele geçen malzemenin kataloğu verilmiştir. Mekanlardan gelen malzemenin verildiği kataloglarda ağırlıklı olarak kaliteli seramikler ve tarihleyici malzeme değerlendirmeye alınmıştır. Terrakotta figürinler gibi yüzyıllık zaman dilimleri içine yerleştirilen malzeme kataloğa alınmamış, sadece dipnotlarda belirtilmiştir. Kullanılan malzemenin çizimleri, her mekan için ayrı oluşturulan şekil numarası altında verilmiştir10. Mekanların anlatımları sırasında yeri geldikçe verilen karşılaştırma örneklerinin çizim ve fotoğrafları konu içinde, yapıların plan ve fotoğrafları çalışmanın sonundaki levhalar bölümünde sunulmuştur. 10 Örneğin, 1 Nolu Yapı A Odasından Ele Geçen Buluntular (Şekil 1) gibi. 2