T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ HİLMİ ZİYA ÜLKEN’DE DİN FELSEFESİ Fazıl KARAHAN Danışman Prof. Dr. Hanifi ÖZCAN 2007 YEMİN METNİ Doktora Tezi olarak sunduğum “.Hilmi Ziya Ülken’de Din Felsefesi” adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. ..../..../.2007 Fazıl KARAHAN II DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencinin Adı ve Soyadı : Fazıl KARAHAN Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bİlimleri Programı : Tez Konusu : Hilmi Ziya Ülken’de Din Felsefesi Sınav Tarihi ve Saati : Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen öğrenci Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün …………………….. tarih ve ………. Sayılı toplantısında oluşturulan jürimiz tarafından Lisansüstü Yönetmeliğinin 30.maddesi gereğince doktora tez sınavına alınmıştır. Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini …. dakikalık süre içinde savunmasından sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayanağı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin, BAŞARILI Ο OY BİRLİĞİİ ile Ο DÜZELTME Ο* OY ÇOKLUĞU Ο RED edilmesine Ο** ile karar verilmiştir. Jüri teşkil edilmediği için sınav yapılamamıştır. Ο*** Öğrenci sınava gelmemiştir. Ο** * Bu halde adaya 6 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir. *** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir. Evet Tez, burs, ödül veya teşvik programlarına (Tüba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Ο Tez, mevcut hali ile basılabilir. Ο Tez, gözden geçirildikten sonra basılabilir. Ο Tezin, basımı gerekliliği yoktur. Ο JÜRİ ÜYELERİ İMZA …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red …………….. …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ……….......... …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red …. ………… …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ……….......... …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red …. ………… III ÖNSÖZ Bir ülkede felsefe geleneğinin oluşması, yani filozoflar yetişmesi için bir felsefe zemininin bulunması gerekir ki, bu da büyük bir çaba ve zaman ister. Türkiye Cumhuriyeti gibi yeni kurulmuş ve inkılâplar gerçekleştirmiş bir ülkede, her ne kadar geçmişinde böyle bir birikim olsa da bu gelenekten zamanla uzaklaşılmış olduğu gerçeği de buna eklenirse, bu alanda yapılacak işin zorluğu bir kez daha ortaya çıkar. Çünkü kaynakların toplanması, tercüme edilmesi ve bunlar üzerinde felsefî bir faaliyetin gösterilmesi gibi çabaların her biri ayrı birer problem alanıdır. Çağdaş Türk düşüncesinin en önemli simalarından birisi olan Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken, büyük bir gayret ve şevkle bu faaliyetlerin her alanında yerini almış ve ülkemizde sağlam bir felsefe geleneğinin, bir düşünce zeminin oluşması için tartışmasız büyük bir hizmet vermiştir. Ülken, felsefe, sosyoloji, psikoloji, antropoloji gibi sosyal bilimlerin hemen her alanında eserler yazmış, bu konulardaki düşüncelerini ortaya koymuş büyük bir Türk düşünürüdür. 1901–1974 Tarihleri arasında yaşayan Ülken’in sosyoloji, hümanizm, eğitim ve ahlâk gibi alanlara ait düşünceleri üzerine çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Bizim çalışmamızın gayesi de onun din felsefesinin başlıca temel konuları hakkındaki düşüncelerini ortaya çıkarmak ve bu konudaki araştırmalara katkıda bulunmaktır. Din hakkındaki her düşünce ve tartışma bir din felsefesi midir? Elbette değildir. Ancak din hakkında düşünen, tartışan kişi, felsefî sistemi bulunan bir filozof ise, onun bu açıdan söylediklerinin bir din felsefesi olarak kabul edilmesi doğaldır. Yaptığımız araştırmalar sonucunda, H. Z. Ülken’in, bir bakıma kendine özgü bir sistemi bulunan ve karşısına çıkan sorulara bu sistem içinde cevap veren büyük bir fikir adamı ve hatta bir filozof olduğunu söyleyebiliriz. Biz de sistem sahibi bir filozofun herhangi bir konudaki düşüncesinin, onun temel sisteminden bağımsız ele alınamayacağını düşünerek, tezimizde, Hilmi Ziya Ülken’in öncelikle felsefe sistemini tespit etmeye ve bu felsefe sistemi içinde din ve dinin temel konularına bakışını ortaya koymaya çalıştık. Ülken, sisteminin ilk planını Aşk Ahlâkı ve İnsanî Vatanperverlik adlı eserlerindeki fikirlerini geliştirerek Berlin’de (1933) hazırlar. Fakat o dönemde planın temelini Spinoza’cı görüş ve plüralist bir âlem fikri oluşturur; bilgi teorisinde de bilginin ve doğrunun açıklanmasında “ihtiras”ın (tutku) yaratıcılığından hareket ettiği için psikolojizm, önemli bir yer tutar ki, bu fikirlerinin köklerini Umumi Ruhiyat (1928), Cemiyet ve Marazi Bilinç (1930) gibi ilk eserlerinde de görmek mümkündür. 1934’de felsefede psikolojizmin yetmezliğini görür. Fenomenoloji ve ihtimaliyetçi felsefe onda yeni ufuklar açar. Daha İnsanî Vatanperverlik’te (1933) fenomenolojinin etkileri görülür. 1946–50 arasında bilgi teorisi, değerler teorisi ve mantık tarihi derslerinde Hegel’ci düşünceden uzaklaşarak Platon’a döner ve Schelling’e yakın bir çizgide hareket eder. 1948 Amsterdam Milletler Arası Felsefe Kongresi’nde Varlıkların İki Yüzü isimli tebliğiyle bu düşüncelerinin ilk özetini verir. Daha sonra Felsefeye Giriş I (1957) ve Felsefeye Giriş II (1958)’de fikirlerinin bir kısmını anlatır. Bilgi ve Değer (1965)’de ontolojik görüşe bağlı kalarak düşüncelerini IV açıklar. Eğitim Felsefesi (1967)”nin yayımından sonra uzun zamandır olgunlaşan fikirlerini Varlık ve Oluş (1968) adlı kitabında toplar. İşte biz Ülken’in fikri olgunlaşmasında ulaştığı bu son nokta itibariyle felsefi düşüncelerini ele aldık ve tezimizi inşa ettik. Daha önceki fikirlerini ve fikri dönüşümlerini pek fazla dikkate almadık. Şu bir gerçek ki onun her fikir dönemine ait düşünceleri, tıpkı Platon’da olduğu gibi, ayrı bir doktora çalışmasıdır. Bir filozofun ulaştığı son nokta itibariyle önceki fikir dönemlerinden biri çerçevesinde bir çalışma ortaya koymak ne kadar doğru olur? Bu ayrı bir tartışmadır. Bununla birlikte o fikir dönemlerinin değersiz olduğu söylenemez. Ülken’in felsefe tarihine bakışına katılarak, önceki fikir dönemleri onun son fikri gelişimine basamak olmuştur demenin ve o dönemlere bu gözle bakmanın daha doğru olacağını düşünüyoruz. Dikkatli okuduğumuzda Ülken’in Felsefeye Giriş I (1957) ve Felsefeye Giriş II (1958) kitaplarının normal, sıradan bir felsefeye giriş kitabı olmadıklarını, onun bizim ele aldığımız son dönemde kurduğu felsefe sistemine, yani Hilmi Ziya Ülken’in felsefesine giriş kitapları olduklarını gördük ve böyle değerlendirdik. Araştırmamızın konusu “Hilmi Ziya Ülken’de Din Felsefesi” olması hasebiyle bu alandaki düşüncelerini ortaya çıkarabilmek için öncelikle düşünürümüzün bizzat kendi eserlerine, yukarıda bahsettiğimiz durumdan dolayı da, özellikle 1948’den sonraki eserlerine müracaat ettik. Bu noktada kaynakça ve dipnotlarımızda önceki fikir dönemlerine ait eserlere pek fazla yer vermedik, örneğin Ülken’in hemen herkesin değerini teslim ettiği, fakat naturalist bir anlayışla kaleme aldığı Ahlâk Felsefesi’ne atıfta bulunmadık. Çünkü Ülken’in son dönem fikirlerini ortaya koyduğu eserlerinde ve özellikle bu fikirlerini topladığı Varlık ve Oluş’ta böyle bir tutum sergilediği izlenimini edindik. Ülken’in eserlerinde çok zor bir dille karşılaştık: bazen karşıdakinin konuya hâkim olduğunu varsayarak hareket ettiğini ve bu yüzden yarım cümleler kullandığını, bazen konuların gereği olarak sürekli tekrarlarda bulunduğunu, bazen bizzat kendi düşüncelerini, diğerlerinden net ayırmadığını gördük. Kullandığı dipnot uygulamasında sayfa numarası vermemesi de bizi başka bir güçlüğe itti. Bunlar her ne kadar sorun da olsa, çok okuyan ve çalışan, konulara hâkim olan birisi için, normal karşılanabilir. Bununla birlikte onun ele aldığı konuları kurduğu sistem dâhilinde tutarlı ve detaylı bir şekilde incelediğine ve bu anlamda tam bir filozof olduğuna hayranlıkla şahit olduk. Konuya elden geldiğince vakıf olabilmek, özellikle objektif olabilmek için elimizden gelen gayreti gösterdik. Her türlü eksik ve kusurlarına rağmen çalışmamızın bu alanda yapılacak araştırmalar için faydalı olmasını dileriz. Bu çalışmada büyük emeği geçen danışmanım Prof. Dr. Hanifi Özcan’a en derin saygılarımla teşekkürü bir borç bilirim. Fazıl KARAHAN Nisan 2007 V ÖZET Doktora Tezi Hilmi Ziya Ülken’de Din Felsefesi Fazıl KARAHAN Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Felsefe ve Din Bİlimleri Anabilim Dalı Bu çalışmada çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nde felsefe, sosyoloji, psikoloji, antropoloji gibi sosyal bilimlerin hemen her alanında eserler yazan ve felsefe zemininin oluşmasında en önemli yeri işgal eden Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken’in Din felsefesinin temel konuları (varlık, Tanrı, Tanrı-Âlem ilişkisi, Tanrı-insan ilişkisi vb.) hakkındaki görüşlerini ortaya çıkarmayı amaçladık. Giriş bölümde Ülken’in Din felsefesinin dayandığı temel fikirlerini, felsefe anlayışını ve metodunu ele aldık. Böylece Ülken’in, sistem kuran ve sistemiyle tutarlı bir şekilde düşüncelerini ortaya koyan bir filozof olduğunu gördük. Birinci bölümde Ülken’in varlık ve Tanrı anlayışını inceledik. Burada onun, somut varlığı ele aldığını, varlığın soyut olarak alınmasının yanlış olduğunu; oluşsuz varlık, varlıksız oluş düşünülemeyeceğini, sonsuz varlığın ise bilinemeyeceğini öne sürdüğünü gördük. İkinci bölümde Tanrı-Âlem ilişkisi bağlamıda yaratma ve yaratmanın mahiyetine dair görüşlerini inceledik. Burada Ülken’in yaratmayı diktomiler bağlamında aldığını, yaratmanın mahiyetini de Kriz ve ritimlerle, oluş ve evrimle açıkladığını tespit ettik. Üçüncü bölümde Tanrı-İnsan ilişkisini ele aldık. Burada onun konuya bilinç fenomenolojisiyle girdiğini, insan ve insanlığın bilinç gelişimini tasvir ederek değerlerin (bilgi, sanat, ahlâk, din gibi) ortaya çıkışını izah ettiğini ve yine bilinç fikrine dayanarak zaman ve hürriyeti açıkladığını gördük. Dördüncü bölümde din ve dinin mahiyeti, Tanrı’nın varlığı ve iman konularını ele aldık. Ülken’in, din alanının bilgi sahası değil, iman sahası olarak gördüğünü; Tanrı’nın varlığını doğrudan virtüel sezgi ile kavradığımızı, Tanrının varlığını ispatlama ya da yok sayma gayretlerinin boşuna olduğunu düşündüğünü gördük. Sonuç olarak sağlam temellere dayanan orijinal ve yeni bir sistem önerdiğini düşünen Ülkenin, bu sistemde felsefe, din ve bilimin alanlarını ayırdığını, bunlardan herhangi biriyle diğerinin kurulamayacağını, ama gerçek felsefe, gerçek bilim ve gerçek dinin birbirini desteklediği düşüncesinde olduğunu gördük. Anahtar Kelimeler: 1. Ontoloji, 2- Fenomenoloji, 3- Dyade, 4- Kriz, 5- Dyadoloji VI ABSTRACT Doctorate Thesis Philosophy of Religion in Hilmi Ziya Ülken Fazıl KARAHAN Dokuz Eylül University The Institution of Social Sciences Division of Philisophy and Religion Sciences This study aims to identify the opinions of Hilmi Ziya Ülken who built up a fundamental base in sociology, psychology anthropology, and is one of the cornerstones in the mentioned area in the modern Turkish Republic. His opinions were determined in terms of fundamental topics of philosophy of religion such as; being, God, God-universe relation, God-man relation. In introduction part, Ülken’s basic ideas, philosophical mentality and his philosophical methods were treated in terms of his philosophy of religion. Thus, it was recorded that Ülken is a philosopher who established his own system and reflected his ideas consistently through this system. In the first part, Ülken’s conception of man and Creator was examined. It was found that he discussed the concrete being and refused to threat the abstract being. Additionaly, he claimed that being cannot be thought without existence or vice versa and the impossibility of knowing the absolutely infinite being. In the second part, Ülken’s ideas of creation and the nature of creation were investigated in God-universe context. Here, it was noticed that Ülken explained creation in terms of dictums and treated the nature of creation in terms of crisis, rhythm, existence and evolution. In the third part, God-man relation was examined. He discussed the task with consciousness of phenomenology. He actually describes the development of human consciousness and the emergent of values such as knowledge, art, morals, religion and so on and he explains time and liberty in terms of phenomenological consciousness. In the fourth part, the nature of religion, existence of God and faith were discussed. It was found that Ülken advocated religion area not as information area but faith area. Additionaly, Ülken claimed that man grasps the spiritual existence of God through virtual intuition and the efforts of denying or proving the spiritual existence of God are in vain. As a result, Ülken proposed a new original system based on strong basis. In his system he divides philosophy, religion and science into different areas and claimed that these cannot be connected to one another to establish one of them. But he also discussed that true philosophy, true science and true religion assist each other. Key words: 1. Ontology, 2- Phenomenology, 3- Dyade, 4- Crisis, 5- Dyadology VII İÇİNDEKİLER YEMİN METNİ..................................................................................................................................II DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI............................................................................................III ÖNSÖZ................................................................................................................................................IV ÖZET..................................................................................................................................................VI ABSTRACT.......................................................................................................................................VII İÇİNDEKİLER...............................................................................................................................VIII KISALTMALAR...............................................................................................................................XI GİRİŞ ÜLKEN’İN DİN FELSEFESİNİN DAYANDIĞI TEMEL FİKİRLER 1.1. DERİNLİĞİNE FELSEFE..................................................................................................1 1.1.1. Felsefenin Derinliğine İlk Olgu Araştırması Olması......................................................1 1.1.2. Felsefenin Bilim Gibi Olması.........................................................................................2 1.1.3. Felsefenin Yöntem Olarak Akla Dayanması...................................................................5 1.1.4. Felsefenin Aklı Aşan Problemleri de İçine Alması.........................................................8 1.1.5. Felsefenin Temelinin Varlık Olması...............................................................................9 1.2. İLK OLGU: VARLIĞIN DİKOTEMİK KARAKTERİ.....................................................11 1.2.1. Diyadique Sezgi.............................................................................................................14 1.2.2. Dikotomilerden Kaynaklanan Antinomileri Çözme Çabaları.......................................16 1.2.3. Dyadoloji.......................................................................................................................29 1.2.4. Mantık İlkelerinin Gerçeğe Uygulanması.....................................................................35 1.3. BİLGİNİN KAYNAĞI.......................................................................................................40 1.4. BİLGİNİNİN DEĞERİ......................................................................................................48 BİRİNCİ BÖLÜM VARLIK VE TANRI ANLAYIŞI 1.1. SOYUT VARLIK VE SOMUT VARLIK..........................................................................52 1.2. SOMUT VARLIK MERTEBELERİ VE EVRİM..............................................................55 1.3. DEĞİŞME VE DEĞİŞMEZLİK........................................................................................57 1.4. VARLIĞIN BİLİNMESİ...................................................................................................63 1.5. VARLIĞIN HAKİKAT, GERÇEK VE DÜŞÜNCENİN KAYNAĞI OLMASI................69 1.6. VARLIK, SINIRLILIK VE SINIRSIZLIK........................................................................74 1.7. VARLIK KELİMESİNİN ANLAMLARI..........................................................................77 1.8. VARLIK VE VAROLAN..................................................................................................80 1.9. VARLIK, ÖZ, SIFAT VE TAVIRLARI............................................................................83 1.10. TANRI VE VARLIK KONUSUNDA HATALARIN SEBEPLERİ..................................87 1.10.1. Davranış Şartları......................................................................................................89 1.10.1.1. Tecrübe<Şart Durumu: Cür’et Felsefeleri........................................................................90 1.10.1.1.1. Antropomorfizm.........................................................................................................90 1.10.1.1.2. Mekanizm...................................................................................................................94 1.10.1.2. Tecrübe>Şart Durumu: Ürkeklik Felsefeleri....................................................................97 1.10.1.2.1. Şüphecilik...................................................................................................................98 1.10.1.2.2. Sınırlayıcılık...............................................................................................................98 1.10.1.3. Tecrübe = Şart Durumu..................................................................................................100 İKİNCİ BÖLÜM TANRI-ÂLEM İLİŞKİSİ 1.11. YARATMA VE DİKOTOMİLER...................................................................................102 1.11.1. Varlık-Yokluk Dikotomisi........................................................................................102 1.11.2. Varlık-Oluş Dikotomisi...........................................................................................107 1.11.3. Gerçek – Mümkün Dikotomisi................................................................................111 1.11.4. Gerçek-Görünüş Dikotomisi...................................................................................116 VIII 1.11.5. Gerçek-İdeal (Varolmak-Mecbur Olmak) Dikotomisi............................................120 1.12. YARATMANIN MAHİYETİ..........................................................................................135 1.12.1. Evrim (Varlık ve İmkân).........................................................................................136 1.12.2. Yaradış (Kriz ve Ritimlerle Evrimin Gerçekleşmesi)..............................................137 1.12.3. Yaradış (Kriz) Olarak Madde ve Enerji.................................................................141 1.12.3.1. Madde ve Enerjide Kriz ve Ritim...................................................................................145 1.12.3.2. Enerji Halinde Varlık......................................................................................................149 1.12.3.3. Enerjiden Enerjiye Çevrilme...........................................................................................152 1.12.3.4. Madde Halinde Varlık (Maddenin Evrimi = Sabitlik ve Değişme).................................154 1.12.3.5. Sonsuz Varlıktan Sonlulara Geçiş...................................................................................156 1.12.3.6. Maddenin Evrimi Konusunda Yeni Kozmoloji ve Kozmogoniler..................................158 1.12.4. Yaradış (Kriz) Olarak Canlı Varlık........................................................................160 1.12.4.1. Canlı Varlığın Evrimi.....................................................................................................163 1.12.4.2. Canlı Varlıkta Kriz ve Ritim...........................................................................................169 1.12.4.3. Bitki Derecesinde Canlı Varlık.......................................................................................171 1.12.4.4. Hayvan Derecesinde Canlı varlık...................................................................................172 1.12.4.5. Yaradış (Kriz) Olarak İnsan............................................................................................174 1.12.4.6. İnsanda Kriz ve Ritim.....................................................................................................187 1.12.4.6.1. Eğilimlerin Gerilme ve Gevşeme Ritimleriyle Ortaya Çıkan Melekeler..................190 1.12.4.6.2. Gerilme Ritmi Olarak İnsan......................................................................................192 1.12.4.6.3. Genişleme Ritmi Olarak İnsan..................................................................................198 1.12.4.6.4. Ruh-Beden Zıt ve Tamamlayıcı Bütünü Olarak İnsan..............................................205 1.12.4.6.5. İnsanda Bedenleşme ve Ruhlaşma............................................................................208 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TANRI-İNSAN İLİŞKİSİ 1.1. BİLİNÇ FENOMENOLOJİSİ..........................................................................................214 1.1.1. Yönelimsel (Kasdlı) Fiil Olarak Bilinç........................................................................214 1.1.2. Fenomenolojiyi Kendi Sistemine Uygulayışı...............................................................215 1.1.2.1. Âlemde Varolmak ve Bilinç (Organik Bilinç)................................................................216 1.1.2.2. Sosyal Bilinç...................................................................................................................218 1.1.2.3. Zaman ve Bilinç..............................................................................................................223 1.1.2.4. Zamandışı Bilinç.............................................................................................................225 1.1.2.4.1. Öz Halinde Zamandışı Bilinç....................................................................................226 1.1.2.4.2. Fiil Halinde (İlk Müphemlikteki) Zamandışı Bilinç..................................................228 1.1.3. İnsan ve İnsanlığın Bilinç Gelişimi.............................................................................229 1.1.3.1. Bilinç Fiili Nasıl Bir İlişkidir..........................................................................................229 1.1.3.2. Epijektif Bilinç...............................................................................................................233 1.1.3.3. Projektif Bilinç...............................................................................................................240 1.1.3.4. Objektif Bilinç................................................................................................................247 1.1.3.5. Sübjektif Bilinç...............................................................................................................252 1.1.3.6. Transjektif Bilinç (Değer Bilinci)...................................................................................256 1.2. ZAMAN VE HÜRRİYET................................................................................................266 1.2.1. Zaman..........................................................................................................................266 1.2.1.1. Zamansız Varlık (Mutlak Varlık)...................................................................................266 1.2.1.2. Varlıksız Zaman..............................................................................................................267 1.2.1.3. Varoluş Zamanı ve Egzistansiyalistler............................................................................270 1.2.2. Hürriyet.......................................................................................................................274 1.2.2.1. Hürriyet Fikrinin Ülken’e Kadar Gelişmesi....................................................................274 1.2.2.2. Hürriyet ve İradî Fiil.......................................................................................................277 1.2.2.3. Tesadüf, Gaye, Vahiy, Peygamberlik ve Hürriyet..........................................................288 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DİN VE DİNİN MAHİYETİ 1.1. DİN PROBLEMİNİN KURULUŞU................................................................................297 1.2. BİLME, DÜŞÜNME VE İNANMA.................................................................................298 1.3. DİNÎ İNANMANIN MAHİYETİ.....................................................................................302 1.4. DİNİ HAKİKATTE VİRTÜEL SEZGİ............................................................................302 1.5. AKIL-İMAN İLİŞKİSİ....................................................................................................306 1.6. DİNDE KATEGORİK VE ŞARTLI EMİR AYRILIŞI....................................................316 IX 1.7. TANRI’NIN VARLIĞI....................................................................................................321 1.7.1. Tanrı’nın Varlığı Karşısında İnsan ve Âlem...............................................................324 1.7.2. Büyük İnsan – Büyük Adam.........................................................................................326 1.8. TANRI’NIN VARLIĞI İLE İLGİLİ DELİLLERE İTİRAZLARI...................................333 1.8.1. Objektif Din Teorileri..................................................................................................333 1.8.1.1. Ontolojik Delil................................................................................................................333 1.8.1.2. Zat ve Vücud Tartışması.................................................................................................336 1.8.1.3. Kant’ın Ahlâk Delili.......................................................................................................340 1.8.2. Sübjektivist Din Teorileri............................................................................................341 1.8.2.1. İmancılık.........................................................................................................................342 1.8.2.2. Pragmatizm.....................................................................................................................342 1.8.3. Natüralist Din Teorileri...............................................................................................343 1.8.3.1. Dini Pozitif Bilimle Açıklamak İsteyen Spekülatif Teoriler...........................................344 1.8.3.2. Dinamik Din Teorileri....................................................................................................345 1.8.3.3. Sosyolojik Din Teorileri.................................................................................................348 1.8.4. Dogmatik Metafizik ile Natüralist Teorilerin Karşılaştırılması..................................350 SONUÇ...............................................................................................................................................352 KAYNAKÇA.....................................................................................................................................357 X