T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ERZURUM ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK İL MÜDÜRLÜĞÜ ERZURUM İLİ TEMİZ HAVA EYLEM PLANI THEP (2014-2019) Ekim 2014 İÇİNDEKİLER Sayfa Numarası İçindekiler I Tablo Listesi III Şekil Listesi IV 1. GİRİŞ 5 1.1 Hava kirliliği ve hava kirliliğinin insan sağlığı ve çevre üzerindeki zararlı etkileri 1.2. Bu planın neden yazıldığına dair genel bilgi ve gerekliliği 1.3. Temiz hava eylem planı komisyonu üyeleri 1.4. Temiz hava eylem planını hazırlayanlar ve iletişim bilgileri 2. İLDEKİ HAVA KALİTESİ DURUMU VE TAHMİNİ 10 2.1. Hava kalitesi ölçüm istasyonu verilerinin değerlendirilmesi 2.1.1. Mevcut Durum 2.1.2. Gelecek Durum Tahmini 2.2. Hava Kalitesi Sınır Değerleri Aşım Durumuna İlişkin Bilgiler 2.2.1. Kirlilik Aşımının Yeri (KAY) 2.3. Kirliliğin Kaynağı ve Değerlendirilmesi 2.4. Hava Kalitesi Gösterge Ölçümleri 2.5. Emisyon Envanteri 2.5.1. Kirlilik Kaynağına Göre Alt Başlıklar 2.5.1.1. Sanayi 2.5.1.2. Evsel Isınma 2.5.1.3. Karayolu Ulaşımı 2.6. Emisyon Envanterine İlişkin Değerlendirme 2.7. İzleme Verilerinin Değerlendirme Çıktıları ve Hava Kalitesi Model Sonuçlarının/ Emisyon Envanterinin Birlikte Değerlendirilerek Yorumlanması 3. ALINACAK ÖNLEMLER 43 3.1. Sorumlu Merciler 3.2. Durum Analizi 3.3. Mevcut Olan İyileştirme Projeleri Veya Önlemlerin Detayları 3.4. Kirliliği Azaltmak İçin Uygulanacak Projeler Veya Önlemlerin Detayları 3.5. Uzun Vadede Araştırılan Veya Planlanan Projeler Veya Önlemlerin Detayları 4. SORUNLAR VE OLASI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 53 4.1. İzlemenin İyileştirilmesi İçin Gerekenler Nelerdir? 4.2. Emisyon Verisi toplama oranının yükseltilmesi İçin Gerekenler Nelerdir? 1 4.3. Hava Kirliliği Dağılımının Haritalandırılması ve Hava kalitesi modellerinin çalıştırılması için Gerekenler Nelerdir? 4.4. Temiz Hava Eylem Planlarının Geliştirilmesi İçin Gerekenler Nelerdir? 4.5. Diğer Beklentiler 5. KAYNAKLAR 55 2 TABLO LİSTESİ Tablo 1: Erzurum ilinin 2008-2013 yılları arası kirlilik değerleri Tablo 2: İlde bulunan hava kalitesi izleme istasyonları sayısı, tipleri, ölçtüğü parametreler ve koordinatları Tablo 3: Hava Kalitesi Verileri Tablo 4: Hava kalitesi izleme verilerinin değerlendirilmesi sonucu belirlenen aşım sayısı tablosu Tablo 5: Yıllara göre hava kalitesi izleme verileri ortalamaları tablosu Tablo 6: 2009-2024 PM Yıllara Göre Günlük Sınır Değer Aşım Tablosu 10 Tablo 7: 2009-2024 SO Yıllara Göre Günlük Sınır Değer Aşım Tablosu 2 Tablo 8: Sanayi Emisyon Faktörleri Tablosu Tablo 9: Sanayi Sektörü Nokta ve Alan Kaynaklar Emisyon Tablosu Tablo 10: Sanayide NO , PM , SO Emisyon Tablosu X 10 2 Tablo 11: Isınma Amaçlı İthal Taş Kömürü Özellikleri Tablosu Tablo 12: Isınma Amaçlı Yerli Linyit Kömürü Özellikleri Tablosu Tablo 13: İthal ve Yerli Kömür Konut ve Tüketim Miktarları Tablosu Tablo 14: Doğalgaz Merkezi ve Bireysel Abone Sayıları ve Tüketim Miktarları Tablosu Tablo 15: Doğalgaz Merkezi ve Bireysel Abone Sayıları ve Yüzdeleri Tablosu Tablo 16: EMEP/EEA Emisyon Envanteri Rehber Kitabı (2009) Tablosu Tablo 17:EMEP/EEA Emisyon Envanteri Rehber Kitabı (2009) Kalorifik Tablosu Tablo 18: İthal Kömür PM Emisyon Tablosu 10 Tablo 19: İthal Kömür NO Emisyon Tablosu X Tablo 20: İthal Kömür SO Emisyon Tablosu 2 Tablo 21: Doğalgaz PM Emisyon Tablosu 10 Tablo 22: Doğalgaz NO Emisyon Tablosu x Tablo 23: Doğalgaz SO Emisyon Tablosu 2 Tablo 24: Merkez İlçelerin Isınma Emisyonlarının Ayrıntılı Tablosu Tablo 25: Isınma Emisyonlarının Genel Tablosu Tablo 26: Araç sayılarının Tablosu Tablo 27: 2011 yılı Araç Tiplerine Göre Yakıt Miktarları Yakıt Miktarları Yılda Almış Oldukları Yol Mesafeleri Tablosu Tablo 28: Araç Kategorisi Yakıt Tipine Göre Emisyon Faktörleri Tablosu Tablo 29: Trafik Toplam Emisyon (NO ) Tablosu x Tablo 30: Trafik Toplam Emisyon (PM ) Tablosu 10 Tablo 31: Trafik Toplam Emisyon (SO ) Tablosu 2 Tablo 32: Genel Emisyonların Sektörel Dağılım Tablosu 3 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1: 2009-2012 Yıllara Göre Meteorolojik Veri Grafiği Şekil 2: Meteorolojik veri grafiği- Erzurum ilinin genel sıcaklık dağılımı. Şekil 3: Hava kalitesi İzleme İstasyonunu Gösterir Uydu Görüntüsü Şekil 4: Hava kalitesi İzleme İstasyonu Şekil 5: Hava kalitesi izleme verilerinin sınır değerlerle karşılaştırmalı olarak grafik ile gösterimi Şekil 6: PM10- SO ortalamalarının tek grafikte gösterimi 2 Şekil 7: PM - SO ortalamalarının tek grafikte gösterimi 10 2 Şekil 8: İstasyon verilerinin grafik gösterimine örnek Şekil 9: Palandöken İlçesinde Hafriyat Alınan Bölgenin Uydu Görüntüsü Şekil 10: 06.03.2011 Tarihinden İtibaren HYSPLİT ‘den Alınan İlimize Gelen Hava Akımları Şekil 11: Sanayide NO , PM , SO Emisyon Grafiği X 10 2 Şekil 12: 2011 Yılı Abone Sayıları Grafiği Şekil 13: 2011 Yılı Doğalgaz Kullanım Miktarları Grafiği Şekil 14: Isınmadan Kaynaklanan Toplam Emisyonların Grafiği Şekil 15: Trafikten Kaynaklanan Toplam Emisyonların Grafiği Şekil 16: NO ,PM ,SO Emisyonlarının Sektörel Dağılımı Grafiği x 10 2 Şekil 17: Emisyonların sektörel dağılım grafiği 4 1. GİRİŞ 1.1. Hava kirliliği ve hava kirliliğinin insan sağlığı ve çevre üzerindeki zararlı etkileri Hava Kirliliği, bir veya daha fazla kirleticinin iç veya dış ortamda insan, bitki ve hayvan yaşamına; ticari veya kişisel eşyalara ve yaşamaktan zevk duyulabilecek bir çevre kalitesine zarar veren miktar ve sürelerde bulunmasıdır. Diğer bir değişle de; havadaki katı, sıvı, gaz şeklindeki yabancı maddelerin insan sağlığına, canlı hayatına ve ekolojik dengeye zarar verecek miktar, yoğunluk ve sürede atmosferde bulunmasıdır. Emisyon; Kimyasal reaksiyonlar ve yakma prosesleri esnasında ortam havasına karışan tüm gaz ve partiküllere emisyon denir (örneğin: bacadan veya bir aracın egzozundan çıkan gazlar). İmisyon; Atmosferde bulunan, ölçülen veya teneffüs edilen tüm gaz ve partiküllere imisyon denir. Hava Kirletici Gazlar Ve Kaynakları Kükürkdioksit (SO ) Konsantrasyonu 2 Kükürtdioksit (SO ) Konsantrasyonu: Havada ki kükürtoksitler (SO ) içerisinde en 2 x önemli pay kükürtdioksit (SO ) gazına aittir. Bu gaz; yanmayan, renksiz bir madde 2 olup 0,3-1 ppm değişimlerde ağızda karakteristik bir tat bırakmakta, 3 ppm.’in üstünde ise boğucu bir hisse yol açmaktadır. Atmosferde oldukça hızlı bir oksitlenmeyle kükürttrioksit (SO ) ve sülfatlara dönüşür SO ise, sülfürik asit ’in anhidriti olup, 3 3 yağmur veya yoğuşmuş nem (sis) damlacıklarıyla birleşerek havada sülfürik asidin oluşmasına yol açar. Oluşan sülfatlar ise; çoğunluğu 0,2-0,9 µm çapa sahip katı tanecikler olup, görünür ışığın 0,4-0,8 µm olan dalga boylarıyla girişim yaparak görüş uzaklığını azaltırlar. SO ’nin İnsan Sağlığına Etkileri 2 Solunum yolu hastalıklarına neden olur. Solunum yolunu irrite ederek, refleks öksürük krizleri, göğüs sıkışması ve sonucunda özellikle astım, kronik akciğer hastalığı bulunan kişilerde solunum yolunun daralmasına neden olur. Bronşit, amfizem ve diğer akciğer hastalık belirtileri meydana gelir. Partikül Madde (PM ) Emisyonu 10 Partikül Madde (P.M.) Konsantrasyonu: Partikül şeklindeki kirletici emisyonların tanımları iriliklerine, yoğunluklarına ve kimyasal yapılarına bağlı olarak aerosol, duman, is ve toz şeklinde isimlendirilmektedir. PM ’ un İnsan Sağlığına Etkileri 10 Kısa ve uzun dönemli sağlık ile ilgili partikül standardında U.S. EPA tarafından kullanılan indikatör 10 mikron veya daha küçük çaplı partiküller maddedir (PM ). Bu 10 standartlar oluşturulurken EPA aşağıdaki hususları dikkate almıştır: Soluma yolu ile solunum yollarında birikerek sağlık riski yaratabilecek olan partikül boyutu 5 olduğundan En riskli bölge olan throrax bölgesinde (trachea, bronşlar ve alveolar bölgesi) biriken parçacık boyutu olması. PM2.5 1987’den bu yana yapılan epidemiyolojik çalışmalar ölüm oranının artmasında ve ciddi sağlık etkisi yaratmada 10 mikrondan daha küçük parçacıkların etkilerinin daha yüksek olduğunu göstermektedir. Bunun nedenlerinden biri, parçacık çapı küçüldükçe parçacığın akciğerin daha da iç kısımlarına geçebilmesidir. Bu çalışmaların sonucu U.S. EPA 10 mikron ve altı kavramını irdeleyerek yeni bir partikül madde standardı getirmiştir. Partiküler Maddelerin İnsan Sağlık Etkileri, kısa süreli maruz kalındığında, akciğerleri irrite etmekte: öksürük, nefes darlığına neden olmakta, partiküllerde bulunan maddelerin çözülmesi durumunda hücre deformasyonu meydana gelmektedir. Uzun dönemli düşük konsantrasyonlara maruz kalındığında kanser ve prematüre ölümlerine neden olmaktadır. Karbonmonoksit Renksiz, kokusuz ve havanın ortalama mol ağırlına eşit mol ağırlığında bir gaz olan karbonmonoksit, varlığı fark edilmeyen zehirli bir gaz’dır. Atmosferde kolay kolay yok olmaz, ömrü 2-4 aydır. Nitrojen Oksitler Atmosferdeki Nitrojen oksitler; kararlı ve kararsız olmak üzere iki yapıda bulunmaktadır. Bu bileşikler, atmosferdeki oksitleyici maddelerle reaksiyonlara girerek fotokimyasal reaksiyonlar sonucu fotokimyasal sis’ i oluştururlar. Bunun yanı sıra atmosferdeki su buharı ile reaksiyona girerek asit yağmurlarına sebebiyet verirler. Bu oksitlerden NO ve NO en önemli kirletici gazlardandır. 2 Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları Atmosferde, diğer kirletici bileşiklerde gün ışığı ile ilişkili fotokimyasal reaksiyonlara girerek, yapay sis oluşumuna sebebiyet veren hidrokarbonlar hava kirliliğinde önemli bir bileşeni oluştururlar. Özellikle benzinli araçlardan kaynaklanan, yanmamış hidrokarbonların (HC) alkil kökleri ile verdiği reaksiyonlar sonucu azot monoksit azot dioksite, serbest oksijen ozona dönüşür. Serbest hidrokarbon buharları ise; organik peroksitlere, aldehit, keton ve nitratlara dönüşerek zararlı ve aktif ikincil hava kirleticilerini oluştururlar. Kurşun; havada en çok aranmış ve etki araştırmaları en çok yapılmış iz elementidir. Kurşun için, uluslararası kuruluşlarca; yıllık ortalamasının kent havasında 2 g/m3 ü geçmemesinin ve motorlu taşıt trafiğinin yoğun bulunduğu kesimlerde aylık değerin 8 g/m3 ‘ ü aşmamasının gerektiği bildirilmiştir. Kurşun iz elementinin % 98 i otomobillerden kaynaklanmakta olup, insan, hava ve bitki yaşamı üzerinde oldukça önemli zararları vardır. 6 Hava Kirleticilerin Çevreye Olan Etkileri Su Üzerindeki Etkileri Yüzeysel su kirliliğini, yer altı suyu kirliliğinden ayrı tutmak mümkün değildir. Yağmur suyu yeryüzüne indiği andan itibaren kirlilik yükünde ani bir artış olur. Organik ve anorganik partiküler, hayvansal ve bitkisel atıklar, doğal ve yapay gübreler, pestisitler, mikroorganizmalar su ve yeraltı suyunun kirlenmesine neden olurlar. Toprak Üzerine Etkileri Katı, sıvı ve gaz atıklar alıcı ortama verildikten sonra, iklim durumuna, toprağın yapısına, topografya yapısına, atığın cinsine ve zamana bağlı olarak yeraltı sularına taşınırlar. Zirai mücadele ilaçlarının da aşırı ve bilinçsiz kullanımı büyük bir sorundur. Evsel atıkların doğrudan toprağa verilmesi sonucu, özellikle kanalizasyon sistemlerinin olmadığı yerlerde fosseptik çukurlardan sızan sular yer altı suyuna taşınmaktadır. Mikroorganizmalar, yer altı suyuna taşınım sırasında doğal olarak temizlenmeye uğrar. Ancak deterjan gibi parçalanmaya karşı dayanıklı bileşikler yer altı suyuna ulaşarak içme suyu açısından sorun yaratabilmektedir. Çöplerin açık alanlarda depolanması ve kirliliği azaltıcı faaliyetlerin uygulanmaya konmaması önemli sorunlara neden olmaktadır. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri İnsanlarda görülen hava kirliliği etkilerine, bir ölçüde hayvanlarda da rastlanmaktadır. İnsanlar ve hayvanlar dışında bitkiler de hava kirliliğinin etkileri ile karşı karşıyadır. Hava kirliliğini meydana getiren bazı gazlar, bitkilerin solunumu sırasında gözeneklerinden içeriye girerek fotosentezi yavaşlatırlar. Bitkilerdeki olumsuz etki, bir ölçüde ürün azalmasına sebep olur. Kükürtdioksitin en çok etkilediği bitki türleri, bazı önemli tahıl ürünleridir. Ağaçların yapraklarında görülen renk bozulmaları da hava kirliliğinin bitki hayatında sebep olduğu ayrı bir bozulmadır. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Olan Etkileri Hava Kirliliğinin, görüntü kirliliği üzerindeki en çok bilinen tesiri; bina cephelerinde, kumaşlar ve diğer eşyalar üzerinde lekeler meydana gelmesidir. Yüzeyler üzerine 0,3 mikron büyüklüğündeki smogların birikmesi sonucu söz konusu bozulma ve lekeler meydana gelmektedir. Zamanla bu birikme, yüzeyi tahrip ederek, rengini değiştirerek kendini belli etmektedir. Hava Kirliliğinin malzemelere olan bir diğer tesiri korozyonu hızlandırmasıdır. Özellikle kükürtdioksit (SO ) korozyonu son derece 2 hızlandırmaktadır. Ozon Tabakasının İncelmesine Olan Etkileri Atmosferdeki oksitleyici maddelerin en önemlisi ozondur. Ozon, kirletici kaynaklardan atmosfere atılan bir kirletici olmayıp, atmosferde çeşitli kirleticilerin yan etkileriyle ve güneşin mor ötesi ışınlarının yardımıyla meydana gelen reaksiyonlar ürünüdür. 7 Canlıların hücrelerinde bulunan kalıtım maddeleri (DNA) tahrip olur. Tüm canlıların bağışıklık sistemi bozulur. Deri kanseri ve bazı göz hastalıklarında artışlar görülür. Bitki ve hayvan yaşamı üzerindeki olumsuz etkileri sonucu biyolojik çeşitlilikte azalmalar, denizel ve karasal ekosistemlerde bozulmalar olur. Atmosferin sera etkisi artacağından küresel sıcaklıkta artış görülebilir. Asit Yağmurlarının Etkileri Hiçbir yabancı maddeyle kirletilmemiş bir atmosferde bile yağmur suyu hafif asit karakterlidir, pH derecesi 5,6’dır. Çeşitli yanma olayları sonucu havaya karışan SO , 2 O , NO gibi gazlar yağışla birleşik asit meydana getirebilmekte, bunların yeryüzüne 2 X yağması ile asit yağmurları oluşmaktadır. Asit yağmurlarının bazı etkileri; Asit yağmurları göl, akarsularda asit dengesini bozarak, önce hassas canlılar olmak üzere tüm canlıları etkilemekte, hatta bazı türlerin ölümüne yol açmaktadır. Tarihsel kalıntıların, çelik köprülerin, demiryollarının aşınmasına, tahribatına neden olmaktadır. En büyük etkisi ormanlar üzerinde olup, ağaçların en önemli organı olan yapraklardaki büyüme ve gelişmeyi engellemektedir. Yeryüzüne inen asit yağmurları, suya ve toprağa geçerek, onların fizyo-kimyasal yapısını değiştirmekte, neticede toprak ve suyla ilişkide olan canlılar etkilenmektedir. 1.2. Bu planın neden yazıldığına dair genel bilgi ve gerekliliği Yönetmelikle mevcut hava kalitesi sınır değerlerinin 01/01/2014 tarihine kadar kademeli olarak azaltılması ve o tarihten sonra Avrupa Birliği hava kalitesi limit değerleri artı tolerans değerlerine başlanarak kademeli bir geçiş ile AB limit değerlerine uyum sağlanması hedeflenmektedir. Ayrıca, tüm Türkiye için hava kalitesi ön değerlendirme çalışmalarının tamamlanması, bölge ve alt bölgelerin belirlenmesi ve listelenmesi, ölçüm istasyonlarının kurulması, bölgesel ağ merkezlerinin oluşturulması, laboratuvar alt yapısının oluşturulması, güvenli ve kaliteli ölçüm verilerinin sürekliliğini sağlayarak raporlanacak düzeyde temininin sağlanması, yönetmelikteki kirletici emisyonlara ilişkin emisyon envanterlerinin elde edilmesine yönelik çalışmaların yapılarak hava kalitesinin değerlendirilmesi ve yönetimine ilişkin altyapının oluşturulması ve Avrupa Birliği hava kalitesi limit değerlerine uyum sürecinin başlatılması gerekmektedir. Yönetmelikte belirtilen hava kalitesi standartları yıllara göre eşit olarak azaltılarak uygulanacaktır. Bu kapsamda gerekli önlemlerin alınarak yıllık olarak azalacak limit değerlere uyulması gerekmektedir. Bu bağlamda, Yönetmelikte 2014 yılına kadar belirtilen hava kalitesi limit değerlerini ve 2014 yılından sonra AB limit değerlerini sağlamaya yönelik Temiz Hava Eylem Planlarının hazırlanması ve illerde hava kirliliğini azaltmaya yönelik uygulamaların hava kalitesi konusunda ilde çalışan ilgili kurum/kuruluşlarla görüşülüp karara bağlanması Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüklerimizden talep edilmiştir. Bu çerçevede; • Hava kalitesi mevzuatının (Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği) yerel ölçekte uygulanması, 8 • Hava kirliliğinin bilimsel olarak tespit edilmesi için hava kalitesinin değerlendirilmesi konusunda teknik destek verilerek yerel ölçekte sorumlu kurum/kuruluşların kapasitelerinin arttırılması, • Hava kirliliğinin olumsuz sağlık etkileri konusunda farkındalığın arttırılması ve paydaşların ve halkın bilgilendirilmesi, • Yapılan bilimsel çalışmalar ve meteorolojik veriler ışığında verilerin değerlendirilmesi • Elde edilen verilerin genel değerlendirilmesi, • Emisyon verilerinin ve kirlilik haritasının oluşturulması, • İlimizin 2014-2019 yılları arasında Temiz Hava Eylem Planlarının oluşturulması. 1.3. Temiz hava eylem planı komisyonu üyeleri Adı Soyadı Kurum İletişim Rahmi ŞENOCAK Çevre ve Şehircilik 0442 235 52 02 – 1500 (İl Müdürü) İl Müdürlüğü Mustafa KILIÇ Çevre ve Şehircilik 0442 235 52 02 – 1503 (İl Müdür Yardımcısı) İl Müdürlüğü Mahmut KURAN Çevre ve Şehircilik [email protected] (Şube Müdürü) İl Müdürlüğü 0442 235 52 02 – 1151 Ayhan ŞENOL Çevre ve Şehircilik [email protected] (Sağlık Teknisyeni) İl Müdürlüğü 0442 235 52 02 – 1113 Fatih DENİZLİ Çevre ve Şehircilik [email protected] (Çevre Mühendisi) İl Müdürlüğü 0442 235 52 02 – 1208 İ. Yusuf GÖDEKMERDAN Çevre ve Şehircilik [email protected] (Çevre Mühendisi) İl Müdürlüğü 0442 235 52 02 – 1209 M. Yaşar AYDIN Çevre ve Şehircilik 0442 235 52 02 - 1217 (Ziraat Mühendisi) İl Müdürlüğü Prof. Dr. Sevgi Yılmaz A.Ü. Mimarlık ve [email protected] (Öğretim Üyesi) Tasarım Fakültesi 0442 231 53 21 Yrd. Doç. Doğan DURSUN A.Ü. Mimarlık ve [email protected] (Öğretim Üyesi) Tasarım Fakültesi 0442 231 53 21 Doç. Dr. Zeynep EREN A.Ü.Çevre Sorunları [email protected] (Müdür) Araştırma Merkezi 0533 637 75 42 Dr. Tuncay AĞKURT Halk Sağlığı İl [email protected] (Şube Müdürü) Müdürlüğü 0505 264 08 37 Durak BULUT Erzurum Büyükşehir [email protected] Daire Başkanı Belediyesi 0532 409 66 70 Suat ÖZDEMİR İl Emniyet [email protected] (3. Sınıf Emniyet Müdürü) Müdürlüğü 0505 218 97 62 9